Gianfranco Ribolzi/La guèra 'd Tart

La guèra ëd Tart

(Conversassion con un-a vos sola)

-Si, it l’has rason, i son un pò dësfàit e dëscoragià.

-Contacc! La Comun-a d’Ast a l’é an guèra squasi costant da des agn e passa e mi i l’heu fàit tute le bataje, j’assàut, ij colp ëd man, j’assedi, prima contra ‘l marchèis ëd Salusse e ‘l cont ëd Savòja, peui tut sùbit aleà ‘d coj doi là contra Lissandria, Alba e Milan, për ani an dasend crep e an ciapand barotà, fin-a a cost afros ann 1229, quand i l’oma pijà e devastà Teston-a e peui, mach jer, ciapà sta bruta batòsta a Vignal. Mi tute coste alianse cambià an nemicissie da la prima ambrun-a al vespr i l’hai mai capìje, ma mi i son mach un soldalass ch’a sà nen né lese né scrive e për tuti sti agn ëd guèra i l’hai mach sèmper avù an ment d’ armené a ca la ghirba. Fin-adess a l’è andame tut për drit, i son ciapame mach quèich nisson e i l’hai perdù un dil mamlin.

Mè amis Martin jer a l’ha nen avù boneur, a l’é rivajë un colp ëd taj pròpi ant la gòrgia, a l’è smijame ch’a l’è stàit sofocà da sò sangh midem. A l’ha servù a gnente la midajin-a dël sant ëd l’istess sò nòm ch’a portava a còl e a l’ha nen servù gnanca Tart che pura a l’avìa salvalo viravoltà.

-Coma? It sas-to nen chi ch’a l’é Tart? Tuta l’armada a conòss Tart. A l’é ‘l can luv ëd Martin, a son sèt agn che Martin a lo portava apress an tute le bataje. Tart a j’andasìa daré daspërtut, ël pòver Martin a podìa gnanca andé a bagasse sensa col can davzin.

I l’hai mai vist un can pì fidat. A venta dì tutun che quand Martin an campagna a podìa sgrafigné un pito o ‘n polastrin da fé aròst a l’asta an sël feu ëd nòst acampament peui a fasìa quasi mes e mes con Tart. A mi, sò amis e cambrada preferì, a l’era già tant se a me smonìa na cheussa.

Gnun compagn a rusava mai con Martin, gnanca quand chiel mes cioch aussava la vos o ambrojava an giugand ai dà; a l’avìo tuti pàu ëd Tart, col bes-cion a sautava adòss e, se Martin a lo arciamava nen për temp, a piantava sùbit ij dent ant la gòrgia. A l’é për lòn che Martin a lo portava con chiel an bataja.

Tra ij cambrada, quand a ciaciaravo për fé passé la neuit quand a montavo la guardia, as contava che Tart a arconossèissa ij nemis a l’odor. Mi i l’hai mai chërdù a sòn, gnanca mi i capìa përchè noi i j’ero nemis ëd costi-sì e aleà ‘d coj-là, figuromse ‘n pò se a lo capìa ‘n can! Mi i chërdo an prim leu che Tart a mordìa tuti coj che a tentavo ‘d bate sò padron o che a se avzinavo con n’arma an man. Col can a l’era pròpi un diav. I l’hai vëddù dle sen-e da nen chërde. Na vòlta ël cont ëd Savòja a l’ha mandane contra na caria ‘d sivalié, a l’han sbërgnacane parèj ‘d rape d’uva për fé ‘l vin, i cambrada ancora viv a mnavo le gambe en tute le diression, mi i l’hai trovà arpar ant un bòsch avzin. I j’era lì drinta stërmà e mesora dòp a riva tut alégher Martin con un nòbil përzoné. Tart a l’avìa piantà ij dent ant la nosëtta dla cavija dël caval ch’a l’ha tombà për tèra ël nòbil savojard ch’a l’è stàit cogià ant la grev armura. Tut lòn ch’a l’ha fàit Martin a l’è stàit ëd cheujlo.

-Ma nò, a son nen bale! I l’avìa ditlo che a son episòdi da stanté a chërde, ma a son franch ver, an mia fé.

Varda, cola vòlta lì la Comun-a a l’ha vagnà un baron dë dné dai Savòja an tratand ël riscat dël përzoné e parèj ij capòcia a l’han stabilì ëd dé n’ armérit a Martin e a l’han ciamaje còsa a l’avèissa piasì d’avèj. Noi i chërdìo che Martin a l’avrìa ciamà doi o tre botaj ëd barbera o na vaca pronta o na cobia ‘d crin e nompà chiel a l’ha sernù ‘n colarin ëd fer con le ponte pontùe për Tart e na mantela dë vlu për soa mare, pròpi na mantela coma a vesto le fomne dij rich marcand, figuromse për na dòna ch’a l’avìa gnanca le scarpe!

Quand i l’oma ocupà Teston-a i l’oma bin provà a fé ‘n gròss botin, ma coj paisanass rancin a l’avìo stërmà da bin tute le proviande, a l’era difìcil dëscheurve cheicòs ëd bon. Antlora Martin a fà nufié al can un tòch ëd giambon e peui a-j dà ‘l via. Tart a girola e a nufia daspërtut e an men-a decis andova a j’ero stërmà tuti ij giambon dla sitadin-a. E peui a l’ha trovà ‘n baron d’àutre galuparìe. An grassia ëd Tart col di Teston-a a l’è stàita për noi ël pais ëd cucagna.

-Adess la bela vita a l’è terminà.

La dërota d’jer a Vignal a l’avrà tanti dur efet për tucc noi d’Ast. La Comun-a a dovrà cede chèich teritòri ai nemis e paghé car e salà ël riscat dij përzoné, i chërdo che a tajëran ël prèt a noi soldà e a imponëran dij neuv cotis a voi sitadin. Ma ël pes a l’è che mi i l’hai perdù l’amis ch’i l’avìa pì car. Pòr Martin, con chiel a l’era fàcil fess-la bon-a, tante vòte i l’oma fàit gaudinete e ravagi e i l’oma passà le neuit ëd guardia e le giornà ëd bataja.

Jer ant la campagna ‘d Vignal i l’oma sotrà Martin e tuti ij nòsti mòrt. Quand i l’oma ancaminà a campé la tèra për quaté la tampa Tart a l’ha comensà a ulé coma ‘n luv ës-cèt e a l’ha pì nen chità për tut ël rit, n’uch ch’a fasìa saruss.

Quand i soma tornà a l’acampament Tart a l’ha pa vorsù compagnene, a l’è stàit quacì aranda la tomba ‘d Martin tuta la neuit sensa gnanca ciamé da mangé. An vardava andé via leubi leubi con doi euj stupì e pien d’arpròcc.

A l’alvé dël sol i l’oma gavà le tende për artorné ambelessì an Ast.

I son andà an serca ‘d Tart davzin a la tomba për mnelo con mi. A l’ha nen vorsù bogesse, a stasìa lì setà an sle piòte da daré, con ël còrp bin drit e ‘l portament dignitos e a dasìa nen da ment a j’arciam. I l’hai tentà ‘d ciapelo për ël colarin e rablelo via, ma a l’ha argrignà ij dent contra ‘d mi. Quand Tart a fà parèj mi i seu ben ch’a l’è mej lasselo sté. Coj ch’a lo savìo nen a l’han sèmper giontaje.

Prima ‘d pijé ‘l senté ch’a taja ël bòsch noi tuti i l’oma girà andaré j’euj a vardé Tart për l’ùltima vòlta: a l’avìa nen bogià d’un pass, a stasìa ancor an belelà, con l’istess portament ëd guardia a la tomba.

- It l’has-to vëddù nòst ariv an Ast stassèira? Le spose, le mame, le sorele a j’ero tuce an sij mur ëd cinta për s-ciairene da leugn, për andviné se ij sò a j’ero con noi e se a j’ero tut d’un tòch o ferì. Tute le vòlte che na dòna da l’àut arconossìa sò òm a tërlava dla gòj, a crijava e a sventava ij brass për fesse vëdde e deje ‘l salut. J’àutre as butavo a sangiutì.

La mare ‘d Martin a dev avèj sùbit presentì la bruta neuva armarcand ch’ël can a l’era nen lì a sautërlé fòra dij rangh ëd soldà. Mi i l’avìa giusta passà ël pian ëd la pòrta quand chila già a së slansava an vers ëd mi për ciameme le neuve ‘d sò fieul. I l’heu gnanca avù da manca ‘d parlé, a l’è stàit bastèivol vardé mia cera. A l’ha tirà fòra ‘n crij ch’a tocava ‘l cheur maledisiend la guèra, a l’ha campà për tèra la mantela dë vlu che as butava adòss tute le vòlte che Martin artornava da na bataja e a l’ha spintonà ëd brut ël preive ch’a vorìa confortela parlandjë dla vita eterna.

-Stassèira mesa sità a fà ‘l deul. Ma noi soldà i podoma nen pijeje part, i l’oma fàit l’ajassin a coste situassion.

Dòp na bataja, che i l’oma vagnà ò che i soma stàit batù, che i soma carià ‘d botin ëd guèra ò che i l’oma perdù ij mej compagn, comsëssìa e sèmper ant ël fond ëd nòst cheur a tërmola n’esultansa sarvaja d’esse viv, d’avèj nen lassà na gamba o ‘n brass ant ël camp. I vivoma mach na vòlta sola e la bataja ch’a vnirà a podrìa esse l’ùltima. Noi soldà a vanta ch’ i l’oma tant boneur për rivé a buté jë spron.

-Si, staneuit i farai tard ant la piòla, an bèivend barbera, an giugand ai dà, an fasend ël bulo con le bagasse për conteje mie imprèise ‘d guèra. Ma i seu già che minca tant i pensërai a col can luv che sensa dùbit a passa ‘dcò staneuit ëd guardia a la tomba, frem, fiss, atent, ardì, coma se a spetèissa sò padron.

Am ven da pensé che tra tuti noi sì, soldà e sitadin e salacad ëdcò tra ij prèive e tra ij monio, Tart a sia pròpi franch l’ùnich ch’a chërda për dabon a l’arsuression dla carn.

-I vado, a l’é tard, it l’has fame ciaciaré tròp, i l’heu la gola sùita, i l’hai da manca ‘d bèive cheicòs.

-E bon-a neuit ëdcò a ti.