Gian Antonio Bertalmia/Mës-cé l'euli con l'asil
Mës-cé l'euli con l'asil[modifiché]
Quand ch’i j’ero intrà ’nt ëcà la tàula a l’era già pronta. Mè pare a l’era setà a cap-tàula ’n silensi, frem, con le man pogià sla tovaja. A soa drita e a soa snistra a j’ero setà ij mè doi frej ’n pòch pì giovo ëd mi. Ëdcò lor a stasìo ’n silensi con le man pogià sla tovaja. L’ùnica ch’as bogiava ’nt na manera ch’a l’era smijame agità a l’era mia mare, ch’a ’ndasìa e a vnisìa da la tàula ai fornej. Ma quand ch’a l’avìa vëd- dune a l’era fërmasse ’dcò chila a l’amprovis parèj d’un can da cassa quand ch’a ponta la selvagin-a.
An col moment, curt ma carià coma ’l flèss ëd na màchina da fé le fòto, i l’avìa vëddù mia famija coma i l’avìa mai vëddula. A l’era coma s’i la vëddèissa për la prima vòlta përchè ’ncheuj i la vëddìa con j’euj ëd mè moros, ël fiolin ch’a vnisìa daré ’d mi e che i dovìa fé conòsse a mia famija.
I l’avìa beicà mè pare. Ël clàssich paisan ëd coste campagne, cit, tërgnacù, sensa còl, a smijava scurpì ’nt ël tronch d’un moré. La testa, con ël caplin ëd paja giàuna, a smijava pogià sle spale. Ël caplin as lo gavava squasi mai. As lo gavava mach a mëssa a la duminica ’d matin e për andé a deurme. E alora quatr o sinch cavèj ch’a smijavo ’d cocia coma la càuna, a-j calavo stanch sj’orije.
Soa facia, rupìa coma la scòrsa dël moré ch’a l’avìa faje da pare, a l’era brunìa tut l’ann. A smijava ch’a l’avèissa pijà ’l color ëd la tèra ch’a travajava. Le man, ch’a continuava a ten-e fërme sla tovaja, a j’ero grotolùe e giaunaste, a smijavo j’artij d’un gròss osel da rapin-a. A l’avìa nen salutane. A l’avìa continuà a ten-e le sguard fiss dë ’dnans a chiel coma ’n bòrgno.
Gnanca ij mè doi frej a l’avìo salutane. A l’avìo continuà a sté ciuto e frem, con le man pogià sla tovaja. A smijavo fint. L’ùnica a bogesse a l’era stàita mia mare. A l’era portasse la man sla boca coma a l’avèissa vëddù cheicòs ëd terìbil, coma s’a l’avèissa vorsù fërmé ’n crij dë sbaruv. Pòvra mare! A l’era pròpi na santa. A l’era stàita dàita ’n sposa a mè pare, dòp che sò pare e mè nòno a j’ero butasse d’acòrdi sla proprietà ’d quàich teren. I lo sai nen se a l’àbia vorsuje bin a mè pare, ma ’d sigur a l’ha rispetalo e servulo squasi con devossion. A l’avìa lassà na vòlta sola la borgà ’ndoa a l’era nà e ’ndoa ch’a vivìa, a l’era stàita cola vòlta che chila e mè pare a l’avìo pijà ’l treno e a j’ero ’ndàit a Turin. A l’era stàit an ocasion dël viagi ’d nòsse.
Mi i l’avìa salutà tuti a vos àuta, ma gnun a l’avìa rëspondù. Mach mia mare a l’era vnume ’ncontra e mi i j’era bassame e l’avìa basala. «Cost-sì a l’é mè moros» i l’avìa ’ncora dit a vos àuta, ma gnanca sta vòlta i l’avìa nen otnù rispòsta.
Mia mare a l’avìa tirà ’n là le cadreghe e mi e mè moros i j’ero setasse a tàula. Alora mè pare a l’avìa comensà a tajé ’l gròss salam ch’a l’era cogià ’n sl’ass da capulé. A na tajava na fëtta, a la pijava con la ponta dël cotel e a-j la sporzìa a ognun ëd noi. Quand ch’a l’era tocame a mi a l’avìa ciamame:
«E come as ës-ciamlo tò moros?». «Gaetano, Gaetano Lo Russo, papà» i l’avìa rësponduje. «E da ’ndova a venlo un con un nòm parèj?». «Sono nato a Catania, ma vivo a Torino» . Ssta vòlta a l’era stàit mè moros a rësponde. Mè pare a l’avìa fàit finta ’d nen e a l’avìa manch virasse a beichelo. Mi ’m sentìa umilià, umilià për la manera ’d fé gros sera e ignoranta ’d mè pare e umilià përchè i vëddìa coma che mè moros a stasìa malsoà. Peui mè pare a l’avìa continuà e a l’avìa ciamame: «E che travaj a farìjlo cost tò moros?».
«A studia ’l piano al Conservatòri, papà» i l’avìa rësponduje con orgheuj. Ma mia sodisfassion a l’era svanìa squasi sùbit a vëdde la losnà ch’a l’avìa travërsà lë sguard ëd mè pare. Na lus frèida, giassanta, pien-a ’d lusor ëd rabia. I l’heu avù paura! Combin ch’i fussa costumà a lë sguard sever ëd mè pare, ch’i conossèjssa coj euj ch’a të sgatavo drinta e at fasìo bassé le parpèile, im arcordava nen d’avèj vist na lus parèj. Peui mè pare a l’era s-ciopà: «Aah! I ’ndoma pròpi bin! Un taron ch’a son-a ’l piano. Ròba da mat! Ma ’t ses pròpi fòla cita mia. Na fija da marié piemontèisa ch’a l’ha sempre fàit la paisan-a ch’a veul sposé ’n meridional ch’a son-a ’l piano. E magara i pense ’dcò d’andé d’acòrdi e ’d vive alégher e content. It ses pròpi sensa sust. A sarìa tant coma vorèj mës-cé l’euli con l’asil. Ma an sa ca sì, fin-a a tant ch’i-i son mi, i veui gnun napoli an mes a le bale».
A cole paròle, mè moros a l’era aussasse dë scat arvërsand ël bicer ch’a l’avìa dnans e a l’era surtì squasi ’d corsa. Mi i j’era restà ’d pera fërma coma na statua. I l’avìa beicà ij mè doi frej, ma lor a l’avìo mantnù lë sguard bass e a l’avìo continuà a sté frem con le man pogià sla tàula. Mi i j’era girame a beiché mia mare e i l’avìa vist ch’a l’avìa portà tute e doe le man an mes ai cavèj. Pòvra dòna! A l’avìa manch pì la fòrsa ’d brajé. I j’era aussame adasi, i l’avìa ’ncora fàit giré lë sguard antorn, ma l’ùnich romor, l’unica ròba ch’as bogiava ’n cola stansia a l’era na stissa d’eva ch’a calava dal rubinèt dël lavandin. I j’era surtìa, i j’era montà ’n màchina con mè moros e i j’ero scapà. Un tramont ross parèj dël sangh a l’avìa travondune.
Da col di i j’era ’ndàita a sté a Turin con mè moros e, dòp quàich agn ëd convivensa, i j’ero sposasse con na sirimòmia pòvra e malincònica. Minca tant i vnisìa a trové ij mè, ma con che mia màchina a intrava ’nt l’èira dla cassin-a, mè pare a surtìa e, sensa degneme gnanca ’d në sguard, a intrava ’nt lë stabi. Alora mi i ’mbrassava mia mare ch’a piorava dla gòj ’d vëdd-me e për la delusion e la rabia për ël comporta- ment ëd mè pare. I riussìa manch a vëdde ij mè frej e costa situassion am mortificava, am campava giù, a m’ampinìa ’d magon. Da quand ch’i l’avìa lassà mia ca e mia famija mie giornà a j’ero tute grise Për mi a l’era coma se ël sol a surtèissa mai. A bastava nen l’amor e la tenerëssa ’d mè òm a felo seurte, përchè mi la neuit i ’l l’avìa ’nt l’ànima.
Ma mè pare a l’era parèj. A l’era pa gram, a l’era mach vërgnach, rudi e testard. A l’era ’l clàssich bogianen. Difident për natura coma tuti ij paisan, a butava dnans a chiel soa difidensa vers le novità coma n’arma ’d protession. Dël rest a l’era nà e chërsù ’n cole campagne brusà dal sol d’istà e pien-e ’d nebia e frèide d’invern. A l’avìo mostraje comacomportesse con la natura, a l’avìo mostraje a vorèj-je bin e a rispetela. Ma ’ntramentre a l’avìo mostraje a avèj tëmma dij sò sìmij.
Antramentre mè òm a l’era laureasse e a l’avìa comensà a mostré al Conservatòri. A l’avìa comensà ’dcò a ten-e vàire concert ant ij teatro dël Piemont, ancassand daspërtut un notèivol sucess. A l’avìa parlane tant bin ant un pàira d’artìcoj fin-a ’l giornal «La Stampa». E ’n bel di a l’era nassuje Maté. Da quand ch’a l’era nassuje ’l cit i j’era pì nen andàita a trové ij mè. Ma col di, quand che mè òm a l’avìa vëddume carié sla màchina la cun-a con ël cit, a l’avìa dime ch’as fidava nen a lasseme ’ndé da sola. Peui, quand ch’a l’avìa vëddume decisa a porté ’l cit dai mè, a l’avìa dime ch’a l’avrìa compagname chiel. Durant tut ël viagi i j’ero nen disse na paròla. L’atmosfera a l’era pien-a ’d tension, is sentìo malsoà për ël timor e l’incertëssa. Peui mè òm a l’avìa fërmà la màchina ’n mes a l’èira e mi i j’era calà pijand la cun-a con mi. Quand ch’i j’era intrà i l’avìa arvëddù na sen-a ch’i l’avìa già vëddù e ch’i l’avìa bin viva ant mia memòria. La tàula a l’era già pronta coma cola vòlta-là e, ëdcò sta vòlta, mè pare a l’era setà a cap-tàula con le man pogià sla tovaja.
A soa drita e a soa snistra a j’ero setà i mè doi frèj. Frem coma cola vòlta. Però sta vòlta, setà ’d fianch a lor, a l’avìo le fomne, doe paisan-e dle cassin-e dacant a la nòstra. Mia mare a l’era davzin ai fornej e ëdcò sta vòlta a l’era portasse la man a la boca coma a vorèj fërmé ’n crij, un crij che, sta vòlta a podìa esse ’d gòj, ëd sorprèisa o dë sbaruv.
I l’heu mai gavamla dij pé sùit. Ma sta vòlta mè pare a l’era aussasse, a l’era vnume ’nvers e, sensa saluteme, a l’avìa beicà ’nt la cun-a. Peui a l’avìa aussà j’euj, a l’avìa ambrassame e a l’avìa dime: «A l’é pròpi bel! A jë smija a toa mare» e antramentre che le lerme a comensavo a bagneme le ciafërle a l’avìa continuà, «va a ciamé tò òm e peui fërmeve a sin-a con noi».
I j’era coruà fòra coma namata. I j’era ’ntrapame ’nt ël can ch’a durmìa sël prim dij doi scalin che calavo ’nt l’èira. I j’era robatà ’nt la póver e mè òm a l’era surtì da la màchina për giuteme a ausseme. I l’avìa ’mbrassalo e pien-a ’d cissa i l’avìa crijaje: «Papà a veul vëdd-te, a veul ch’is fërmo a sin-a con chiel! Ven, ven, fà ’n pressa. Òh! A l’é ’n miràcol!”.
E i l’avìa rabastalo ’nt ëca. Mè pare a l’era vnuje anvers e, sporzendje la man, a l’avìa dije:«Brav, it ses pròpi ’n piòta, it l’has fame vëdde che dle vòlte ’dcò l’euli e l’asil a peulo mës-cesse».