Dialet o lenga
DIALÈT Ò LENGA?[modifiché]
Pinin Pacòt, Poesìe e pàgine 'd pròsa, Ca dë Studi Piemontèis - Turin 1985
Dialèt, ò lingua? Un e l'àotra: basta butesse d'acòrdi 'ns ël sens ëd le paròle.
Për noui, un dialèt as diferenssia da na lingua, pì che tut perchè, avend un vocabolari pòver, adatà mach a jë bsògn 'd na regioun, e destinà a la converssassioun, a peul nen serve ai fin motoben, pi àot d'una lingua: un dialèt a l'è mach 'n parlé local.
Dialèt fiña a, quand ch'a serv mach per esprime jë bsògn pi comun, un parlé as trasfourma ant na lingua quand che, chitand d'esse mach na fonssioun ëd la vita 'd tuti i dì, a dventa l'espressioun coletiva 'd l'ànima d'un pòpol. Antloura coust parlé a pija 'n valour spiritual. Sentiment, aspirassioun, penssé, ideaj ëd na regioun ò 'd na nassioun a s'esprimo 'nt soue paròle, e coul che prima a l'era mach ël parlé d'un pais ò 'd na sità, dëspresià 'n comparisioun d'un 'àotra lingua pi nòbil e dignitousa, a dventa 'l segn ëd arconossiment ëd tuti coui ch'a lo parlo, an simbolisand la rasoun d'esse d'un pòpol. Per coust sò neuv valour ël dialèt a dventa lingua.
Se dë scritour a lou dòvro servendsse ëd soue soule arssoursse, aj na vnirà fòra na leteratura ch'a sarà 'd sicura 'interessanta, ma ch'a resterà sempre locala, tant per l'ispirassioun che per la fourma. Le scritour ëd rassa, coul ch'a peul nen contentesse 'd coust pòvr utis, a deuv për fòrssa completè sò vocabolari, piand pa mach dai parlé dëvsin, ma 'd cò da coui pi lontan 'd l'istessa famija, le paròle ch'aj manco: parei a peul creé, ò fé arvive, la lingua ch'a esist an potenssa, divisa ant tuti i sò dialèt e sout-dialèt.
E parei 'd cò nòst dialèt piemonteis a peul àossesse a lingua; basta ch'a sija sincera ant chi ch'a scriv, la cossienssa 'd la dignità dël linguagi ch'a dòvra; basta che coun l'amour e lë studi a l'abia capine profondamente la natura, e a l'abia la veuja e la fòrssa d'adatesse a 'n travaj ëd passienssa, che, s'a peul parësse ridicol, a l'é 'd cò 'l soul ch'a peussa permëtie 'd realisé sò seugn.
Per lòn a bsògna podei liberé 'l parlé e le composissioun leterarie da tute j'idéje malsañe ò grossere, da tuti j'italianism d'importassioun e da tute le fourme guaste ò fourestere; a bsògna fè arvive tute j'espressioun nostrañe, tute le paròle e tute le manere verament piemonteise, consservà për tradissioun ant le campagne, lontan dal soufi e dal countat dla sità, douva 'l parlè l'è vissià da l'avsinanssa continua coun 'l linguagi nassional.
Ma se scrive 'n piemonteis a l'é 'l prim dover dlë scritour piemonteis, costì a l'à 'd cò n'àot dover: coul ëd fé nasse ant ël pòpol ch'a lou circounda sò istess amour për ël parlé, che i nòstri vei a l'àn lassane, coul ëd deje al pòpol ël senss ëd nostra rassa, l'orgheui 'd nòstre tradissioun e 'd nòstra stória, ël sentiment dla blëssa 'd nòstre tere.
Perchè ch'a bsògna nen che lë scritour, ël poeta, as sara ant la tour d'avòri 'd la poesia; ma bsògna ch'a intuissa e ch'a spiega chiel coul ch'a l'é lë bsògn popolar; a bsògna ch'ai mostra a j'àotri lòn ch'a l'é sta lingua ch'a sèrco, a bsògna ch'ass fassa chiel ël difenssour ëd le tradissioun, l'ilustratour dël passà e 'l maestro 'd l'avnì. Perchè ch'a bsògna che al seugn di poeta a corispounda lë bsògn del pòpol. Un a l'è necessari a l'àot.
Na lingua, per raire e soasije ch'a sijo soue manifestassioun leterarie, a l'é artifissial peui mach fiña a na sèrta mira. A l'é na fioritura 'ns la pianta patanùa dël dialèt, e a bsògna ch'as nutrissa sprofondand le radis ant la tera. E la tera l'é la cossienssa dël pòpol ch'a la parla.
Mach antloura, quand ch'a sija formasse cousta cossienssa 'd nòstra perssonalità regional, a podrà nasse na vera poesia piemonteisa, e coun la poesia na leteratura, e 'l piemonteis esse lingua.
(Ij Brandé, III, 1927)