Claudio Santacroce/Gergon ëd j'emigrant piemontèis
Gergon ëd j'emigrant piemontèis[modifiché]
«Gergon» a l’é un mòt dovrà normalment për definì ’d varietà ’d lenga ch’a son dovrà da dë specìfich grup ëd përson-e e ch’a son motobin slontanasse da la lenga o dal dialèt parlà an comun an cola zòna dont as parla.
An general minca generassion o grup sossial a dësvlupa ’d soe variant ëd lengagi, për ël sempi fàit che ij vàire component a parlo pì soens «fra ’d lor» che «con j’àutri», opura përchè lor a antendo espress nen fesse capì da chi a fà nen part dël grup. An bela sostansa, tutun, a s’antend, coma gergon ver e pròpri, na parlada segreta.
Quaidun-a dle paròle ch’a aparteno a un gergon a peulo comsìa, prima o peui, intré a fé part ëd la lenga corenta, dòp d’esse stàite creà për ël gergon.
Le carateristiche fondamentaj d’un gergon a son:
L’usagi d’un lengagi ’d base: coma ch’a peul esse ’l dialèt dël pòst o la lenga ufissial; ël gergon a l’ha nen an efet na soa base indipendenta (léssich, gramàtica, e via fòrt), ma a dev apogesse a n’àutr idiòma ch’a possed coste proprietà;
la segretëssa: ël gergon an sens ëstrèit a l’ha coma but col d’ampedì la comprension da part ëd parlant foravìa al grup sossial. A l’ha donca na funzione criptica.
An Italia e ant le valade ch’a parlo italian dël Canton Tëssin a j’ero parlà diversi gergon, për lo pì nassù andrinta ’d na comunità d’artisan ch’a së spostavo an sa e an là o comsëssìa d’emigrant an Italia o a lë strangé. Vàire ’d costi gergon, che an géner a conto minca un pòche senten-e ’d termo, a son giumai bele che sparì dël tut, dzortut për colpa dla sparission, pòch a pòch, dij mësté fra i quaj a j’ero spantià.
Coj gergon lì a peulo arfesse a la lenga italian-a o a un dij sò dialèt, ma a manco nen ij gergon derivà o colegà a ’d parlade originaj.
An Piemont a son da arcordé costi gergon bele se, con tuta probabilità, a na esistìo d’àutri:
- Lenga basilar: patoà franch-provensaj
La «ruga», gergon dij ruga, visadì ij magnin e peui dij vëdrié dla Val Soana (TO);
ël gergon ëd jë spaciafornej ëd la val ëd l’Eva d’Òr (Val Orco) (TO);
ël gergon dij molita dla borgà Querio, a l’ambocadura dla Val Soana, mës-ciura dij patoà ’d Frassinèt e Ingria con ëd paròle pijà ’dcò da l’italian, dal piemontèis e termo originaj;
ël linger, ël gergon dij marghé d’Ussèj (TO);
- Lenga basilar: piemontèis
La rela, gergon dij ciulin (Stërnighin) da Graja (BI);
ël gergon dij botalé dla Val ëd la Sesia (VC);
ël gergon ëd jë stërnighin ëd Poncròu (Pontecurone) e dël Castlass an Bormia (AL);
ij gergon dij murador ëd Lissandria, Torton-a, Casal Monfrà e ’d d’àutri sénter minor ëd la Provinsa ’d Lissandria;
ël gergon dij mërcant dël Monfrà;
a castigià, ël gergon dij murador dël Castlass an Bormia (AL), derivà dal castijan /spagneul amprendù da j’emigrant an Mérica dël Sud; an costa località a son atestasse ’dcò d’àutri gergon dij murador e dj’ortolan;
- Lenga basilar: lombard
Ël tarusc, ël gergon dij lusciàtt (ij parapiuvé) ëd Gignés e dël Vërgant (VB);
ël taròm, ël gergon dij rusca (jë spaciafornej) ëd la Val Vigess e dla Val Canobin-a (VB);
ël gergon dij lavorant dël peltr e dij tolé dla Val Ansasca (VB);
ël dverun o dvarun, un gergon miraco nassù fra ij contrabandié (jë spalon) con la Svissera e dovrà ’dcò dai calié e dai tolé ’d Varsc (Varzo) (VB);
Vardé-sì quàich esempi ’d gergon con quaidun dij sò termo arportà ’nt la grafìa piemontèisa.
Ël linger
A l’é un gergon anventà da j’emigrant d’Ussèj che a andasìo a travajé coma mineur an Fransa. Ël but, ch’a val për tuti ij tipo ’d gergon, a l’era col ëd nen fesse capì da la popolassion local con la qual a vnisìo an contat. L’esigensa ’d dovré un lengagi ch’as capièissa nen as manifestava dzortut an Savòja, andoa ch’as parlava un patuà franch-provensal ch’a smijava a col d’Ussèj e donca as podìa antend-lo facilment. Ël linger, për jë stess motiv ëd riservatëssa, precaussion e atension, a l’era peui stàit ëdcò adotà dai marghé d’Ussèj che, con soe bestie, a passavo l’invern ant le cassin-e dle Comun-e dj’anviron ëd Turin.
Quàich vocàbol: la polenta, lo lerènsi, la beda; la carn, la fleis; j’euv, j’eufro; ël pan, la salgròsa, l’arton; ël làit, lo bianchèt; ël salam, lo sabìs; la toma, la chela; la vaca, l’armàij; la crava, l’arlìch; ël caval, lo gògio; la drugia, lo fomènt; ël pra, lo provët; la dòna, la briansòta; l’òm, lo briàs; ël cotel, lo cifro; la ca, la tabussa; ij sòld, la berma.
La ruga
Ël tìpich, tradissional mësté praticà da j’emigrant ëd la Val Soana a l’era na vira col dël magnin. Ël magnin a l’era n’artisan che, an gir për stra, cort, mërcà e fere, con pòchi atrass ch’a podìa trasportesse a rangiava le cassaròle e a arvestìa con un seul dë stagn l’andrinta ’d paireuj, cassaròle, caudere e sigilin. Col mësté-lì a l’avìa ancaminà a scomparì ant la sconda metà d’Eutsent quand ch’a l’ero stàite butà an comersi ’d cassaròle an aluminio ch’a costavo pòch.
Ëdcò ij magnin a l’avìo elaborà sò gergon, ciamà la ruga, na paròla ch’a cala dal mòt ruga che ’nt ël gergon a vorìa pròpi dì magnin.
Vers ël 1870 quaidun ëd j’abitant ëd la Val Soana, emigrà a Paris, a j’era trasformasse da magnin an vëdrié, mësté autërtant lìber e ch’a l’avìa nen dabzògn ëd gròss capitaj për ancaminesse, ma ch’a përmëttìa ’d vagn pì gròss e dël qual a-i era na fòrta arcesta ’nt la capital fransèisa për conseguensa dla gròssa espansion ëd l’edilissia an coj ani là.
Ëdcò ij vëdrié a j’ero ciamasse ruga e a l’avìo guernà ’l gergon dij magnin.
Apress, e ancora ancheuj, tanti vëdrié dla Val Soana a l’han fàit fortun-a e a j’ero dventà d’important industriaj dël véder a Paris e an tuta la Fransa.
Dël gergon dij ruga a l’avìa scrivù l’òm polìtich e etnològh Costantino Nigra ’nt lë studi Fonetica del dialetto della Valle Soana (1878).
Vardé-sì quàich vocàbol ëd cost gergon: l’euv, orbèri; ël ris, palù, ël fen, buscenc; ël caval, còca; ël gal, galuro; la feja, fejùsci; ël chèr, birònda; ël pais, palio; la pieuva, peor-ni; le cerese, baline; la castagna, grèlji; l’aram, rògi; l’euli, lampijon; la forciolin-a, trentùa; ël formagg, durenc; la cadrega, carantola; ël feu, ruf; ij sòld, bèrne; l’abitant ëd la pian-a, marèt; ël baston, ramenc; la mòrt, liberià; pare/mare, vej/veja, durbj/durbja.
La rella
A caval tra l’Eutsent e ’l Neuvsent ij travaj gropà a l’edilissia a rapresentavo ’nt le comunità ’d Graja, Müsciàn (Muzzano an italian) e dij Cep ëd Sota (Occhieppo Inferiore an italian) ant la Val ëd l’Elv quasi l’80% ëd le profession ëd j’emigrant. An col setor a l’era pì bondosa la figura dël murador e an part cola dlë stërnighin. Ij murador as trovavo an minca comun-a, mentre che jë stërnighin as concentravo a Graja e an part a Müsciàn. A-i ero dzorpì j’arquadrator ëd Sala ’d Biela, an sla Sera d’Ivrèja, ij picapere dla Val dël Serv, decorator, angissador, marmorin e tute j’àutre atività gropà a l’edilissia. Le squadre d’ovrié ch’a rivavo dal midem pais a së spostavo da cantié a cantié për tuta l’Euròpa, dzortut an Fransa e Svissera, e an part ëdcò da l’àutra part ëd l’ocean. A la fin ëd l’Eutsent, a Turin, ël murador bielèis a l’era ’l protòtip ëd col mësté.
Andrinta al mond ëd l’edilissia, la figura dël cjülìn (o ciulin), visadì dlë stërnighin a l’avìa fàit distingoe Graja da j’àutre comunità. J’emigrant stagionaj dël pais ëd Graja a travajavo a còtim, sia an Italia che a lë strangé, për realisé ’l pavé ’d piasse e stra. Ël termo ciulin a riva dal dialèt local, ant ël qual a veul dì «col ch’a anciòda», arferiend-se a le pere che lë stërnighin a fissava a la tèra. Ëdcò jë stërnighin a l’avìo ideà un sò gergon ciamà rella, ch’a veul dì giàira, basà an sla lenga piemontèisa.
Vardé-sì quàich paròla: l’aqua, loscia; ël feu, rof; la galin-a, gaspanta; ël ciat, simòn; la feja, taccia; ël crin, cardinal; l’aso, bròsciò; la carn, varnira; ël làit, sbrincèt; l’euli, lorens; ël vin, lòrgno; ël ris, bianzè; ël sùcher, amabil; la stra, carvera; ël minusié, gratagamòli; l’òsto, clogiant; lë stërnighin, ciulin; ël médich, guelpa; la biciclëtta, ròlanda; ël treno, wampa; ël giornal, bagai; j’uciaj, vetrini.
Ël tarusc
L’economìa dël Vërgant a la fin dël ’700 a obligava a l’emigrassion e a l’arserca d’un travaj ant le pian-e lombarde e piemontèise. A Turin, a contat con j’ambulant fransèis a l’era capitaje la dëscuerta ’d na neuva possibilità: la riparassion e la costrussion dij paraqua.
L’amprendiss, un fiolin ëd set, eut ani, al prim di dl’ann, an sla piassa ’d Carpignin (Carpugnino – VB), a vnisìa afidà dai sò parentin a j’artisan ambulant, con ël but d’amprende ’l mësté. Vàire a l’avìo fàit fortun-a e tanti a l’avìo vivù na vita fàita ’d separassion da la famija, ëd neuit ant le fnere, ëd frèid e fam. Ël padron a provëdìa ant tut e për tut a l’amprendiss che, giroland për le stra al crij ëd «Ombrele! Ombrelé!», a amprendìa a rangé e a costrùe un paraqua. A l’artorn a ca, a Natal, coma compens, se ’l fiolin a l’era stàit pien ëd veuja e a l’era dimostrasse svicio, a arseivìa un pàira dë scarpe e un paraqua ’d seda «Gloria».
Certi parapiuvé a l’avìo fàit fortun-a a Milan, Turin, Venessia, Roma, Napoli, Bari, Locarno, New York, San Francisco, Sidney. As arcòrdo bin 180 dinastìe ’d parapiuvé originarie ’d Gignés e dj’anviron, ma as deuvo cité ’dcò cole dël Cusio e dël Lagh ëd Còmo.
Ël tarusc, gergon comun mersì a la proveniensa dal midem pòst për coj ëd cola categorìa, a përmëttìa na comunicassion lesta e segreta tra j’ambulant ch’a podìo, davanti a ’d gent forëstera, scambiesse ’d neuve e d’osservassion restand sicur ëd nen esse capì. Ël gergon a dimostra la dutilità e la finëssa dij parapiuvé ’nt ël rend-lo pì sgnor con ëd vos ch’a vnisìo da d’àutre lenghe coma l’alman, ël fransèis e lë spagneul.
Vardé-sì quàich esempi: la ca, crugia; l’òm, gaion; la fomna, la mojé, manìa; ël vin, lorgna; la mnestra, musa; ël làit, milch; la polenta, torgnella; ël risòt, paston; ël bur, zufà; la cesa, santosa; ël prèive, zurla; la galin-a, raspanta; la vaca, bleuna; ël ciat, muss; ël carabigné, liguscia; ël médich, sbrugnabachegn, l’artajor, sbrusavasciag; lë spessiari, puciaga; ël cusiné, brusabignat; la serventa, bernarda; ël negòssi, balmella; ël capel, barusc; ij sòld, bergna; l’òsto, busera; ël paraqua, l’aqua, lùscia; ël let, patin; ël bòsch, rata.