Censin Pich/Tòjo Manuel III trames a 'd dilema

TÒJO MANUEL III TRAMES A 'D DILEMA DRAMÀTICH, FIUSE TRADÌE, DUBI, SILENSI E CAMBI PROVIDENSIAJ

Tòjo Manuel II, ël Rè Galantòm, a l'era ciamà Rè Tòjo dai piemontèis. A l'é dcò stàit parèj për sò anvod, ël Rè Vitorios? I l'hai pì nen m pare e me grand përchè a peusso ciairimlo, coma i chito mai 'd ringreté për nen avèj marcà lòn che am contavo, lor e j'àutri vej an sij temp passà. Da ùltim i l'hai ’dcò përdù Vierm o Viermin, penùltim cusin ëd me pare a chité sto mond, e am resta mach pì Santin-a, soa fomna, dcò chila con pa vàire ocasion d'ancontrela.

Darmagi për cost ësrairisse dij testimòni dla prima metà dël Neuvsent, ma sërcoma l'istess dë scrive, sensa deje tròp da ment ai lìber, un profil ëstòrich ëd Tòjo Manuel III, che i l'hai pro s-ciairà, anans la fin dël regim fassista, mostresse a Turin a palass Real, con la gent che a corìa sota soa fnestra, possandse, tant che mi masnà i j'era cascà, con un pòch dë sburdiment, ansema a d'àutri.

Tòjo Manuel III, Rè d'Italia, d'Albania e Amperador d'Etiopia, a l'era ciamà 'l Rè Vitorios, dapress a Carl Albert, ël Rè Magnànim - fasse tiré për prim ant le guère dël Risorgiment, che al Piemont a l'han sempe mnà 'n përfond ëd mòrt e a la fin gnun vantagi-, ël Rè Galantòm, e Berto I, ël Rè Brav.

Sò regn, che a va dal regissidi 'd Monza al 1946, ann ëd soa abdicassion, miraco tròp tard, a favor ëd Berto II, a l'é marcà da 'd guère sarasse sempe con la vittoria: an Libia dël 1911, a Vitòrio Vénet dël 1918, an Etiopia dël 1936, e da l'ocupassion ëd l'Albania tre ani apress.

Ai 10 ëd giugn dël 1940 l'Italia a intra 'nt la sconda guèra mondial randa l'Almagna nassional-socialista, già angagià a fé soa mesa Europa; ma, dòp n'achit che a smijava pì ancoragiant ëd lòn che an efet a fussa, tòst le vicende dla guèra a pijo n'autr andi. As riva parèj al vot dël Gran Consèj dël Fassism e a la dessission dël Rè 'd sansioné la fin dël regim e 'd dëstachesse da l'aleansa con l'Almagna. Cambià camp – com ai Savòja a l'era già suceduje 'nt soa stòria- l'Italia a finiss an guèra randa a le potense vitoriose.

Tòjo Manuel III, adonch, as treuva ancor con jë stat che a seurto bin da la guèra, con tut che costi a arconossèisso mai ant la mzura giusta la part avùa da nòst pais, con so esèrcit e con le formassion partigian-e, oltra che për lë spìrit dë scasi tuta soa popolassion, ant la conclusion dël conflit a pro dle democrassìe e dl'URSS. Pa da dësmentié che costa, regim ëd ditatura criminal guidà da Stàlin, nen da meno d'Hitler ant la scala dij delit, dël 1939, con l'acòrde dij doi ditator për pijé e dividse la Polònia, a l'avìa causà, ansema a j'alman, con la respòsta dla Gran Bretagna e dla Fransa (che a podìo pa pì tiresse andaré), ël prinsipi dla Sconda Guera Mondial.

Vitorios Tòjo Manuel III ëdcò a l'epìlogh ëd la guèra 1939-1945, avenda trovà la manera e 'l moment për gavé nòst pais da le conseguense pì tràgiche dla diciarassion ëd guèra (10 ëd giugn 1940) vorsùa da Mussolini.Vitorios ma lontan da l'avèj capì, bele se con vàire dj'àutri, che ij pòpoj, pura goernandse su 'd moral a condission che as vagna sempe e con un mìnim ëd mòrt e 'd dann materiaj, a preuvo pa 'd simpatìa për le guère che a duro, avenda pì car la pas andoa sodisfé d'aspirassion meno épiche e gloriose, ma pì conforma la natura dij sìngoj e dla sossietà surtì al don ëd la siviltà e dël progress.

Ch'as chërda nen, an vrità, che a diferensa dla sconda, la prima guèra mondial a l'avèissa ancontrà 'l favor ëd la pì part ëd j'italian. A fan pa test le manifestassion ëd jë student che a ciamavo l'union a la patria 'd Trent e Triest. Sti fieuj e soe famije, ëd condission borghèisa o cit borghèisa, a j'ero na minoransa visavì dij milion ëd campagnin e d'ovrié. Na preuva 'd sòn, ël chërse dl'emigrassion vers la Mérica tute le vire che as ëspatarava 'l sospet che la guèra as avzinèissa. Peui, tornà la pas, a j'elession dël 1919, a sufragi slargà a trionfo ij sossialista ufissiaj e ij popolar, che a j'ero stàit contra la guera, ij prim con ël 32,3% e jë scond con ël 20,5% dij vot e 156 e 100 elegiù su 'n total ëd 508 deputà. E sòn a l'era avusse pì che tut ant le region pì anans da la mira econòmica, con ij sossialista ufissiaj al 60,1 % an Emilia, 40% an Piemont, 46% an Lombardìa e, ant le sità prinsipaj ëd coste region, al 63,1% a Bològna, 62% a Turin, 53,9 %a Milan. Ël tòrt dël Rè, ant ë 1915, a l'é stàit ëd deje pa da ment a Giolitti, polìtich piemontèis ëd gran esperiensa e bonsens, che a giudicava che, goernandse neutraj, i l'avrìo otnù parecchio da l'Austria. E a l'é stàit ëdcò 'd nen prevëdde che la guèra a l'avrìa mnà 'n nùmer enòrm ëd mòrt e 'd sacrifissi materiaj tant malfé a soportesse 'nt un pais ancor al prinsipi dël dësvlup econòmich e sossial. Ël massimalism sossialista e comunista, da na part, e la reassion fassista, da l'àutra, a son ëstàite giusta le conseguense dla guèra, antant che ij catòlich a l'avìo pa ancor madurà basta d'esperiensa për fé valèj la fòrsa 'd so nùmer.

N'àutra valutassion pa andvinà dël Rè: chërde che 'l fassism, dòp esse surtì da la carzà legal, a sarìa anandiasse an s'un përcors rëspetos dij dirit fondamentaj garantì da lë Statù. Peui a l'é mostrasse débol visavì dël chërse totalitari dël regim, fasse fòrt ëd la sugestion an sël pòpol dij sò sucess, e a l'é nen savusse arfudé 'd sotsigné le lej rassiaj e la diciarassion ëd guèra contra coj midem ëstat già ansema a noi ant la prima guèra mondial.

Con sòn, e bele se cheidun a podèissa pensé 'l contrari, Tòjo Manuel III a chita nen ëd rasoné su nòst avnì e ij fàit anviarasse dal 25 ëd luj dël 1943 a në son ël segn pì fòrt.

Provoma a figuresse lòn che a sarìa stàit ël destin ëd nòst pais sensa l'autorità dël Re: un pòpol an confusion e sensa bùssola, obligà ancor a deje da ment a Mussolini an sò deliri final e a tombé 'nt la tragedia dl'Almagna, costa con gnun-e surtìe, avenda da vàire perdù sò Kaiser, ël sol miraco an condission d'adressé la Wehrmacht a 'n cambi 'd diression.

Diferent, bele se, ant la prospetiva dla dëstrussion atòmica già anandiasse, ël destin dël Giapon, ma là a-i era për boneur l'autorità amperial che, dòp l'olocàust ëd Hiroshima e Nagasaki, a l'ha savù, arfudand la folìa dij fanàtich, salvé sò pòpol.

Për conclude, le decision ëd Tòjo Manuel III a son pa stàite an pì d'un cas cole d'un gran Re, ma sòn a l'avrìa pa mnà a la condana dla monarchìa se mincaun ëd coj ciamà a giudiché a l'avèissa dovrà 'l pèis ëd la giustissia e pa carià mach a chiel ëd colpe che a j'ero 'd na generassion ëd polìtich, falimentar ëdnans ai problema neuv d'un pais surtì da na guèra che a l'era stàita 'l prinsipi dij maj dël Neuvsent.