Carta Europenga
Carta europenga për le lenghe cite o regionaj[modifiché]
Furnìa a Strasborgh ël 5 Novèmber MCMXCII
Jë Stat mèmber dël ConsIj d'Euròpa,
signant costa carta-sì,
Considërà che 'l Consij d'Euròpa a l'ha për but giuté n'union pi s-ciassa tra sòj mèmber për protege e promeuve j'ideaj e ij prinsipi ch'a son sò ben comun,
Considërà che la tua dle lenghe cite o regionaj stòriche dl'Euròpa, dont certedun-e a arzigo 'd dësparì con ël passé dël temp, a ven a taj për guerné e dësvlupé le tradission e la sgnorìa coltural dl'Euròpa,
Considërà che 'l drit ëd dovré na lenga cita o regional ant la vita pùblica e privà a l'é un drit ch'a coarta gnun, conforma ij prinsipi dità dal Pat antërnassional an sij drit civij e polìtich ëd le Nassion Unìe, e conforma 'l sust ëd la Convension për la tua dij drit ëd l'òm e dle libertà fondamentaj dël Consij d'Euròpa,
Tnù da ment lòn fàit press ël CSCE, dnanstut l'At final d'Helsinki dël 1975 e l'at dël rëscontr ëd Copenhagen dël 1990,
Armarcà 'l valor dlë scangg coltural e dël multilenghism, e considërà che la promossion dle lenghe cite o regionaj a l'ha pa da capité con darmagi dle lenghe ofissiaj e dlë bzògn d'amprende dëlcò cole-sì,
CoNsient che la tua e la promossion dle lenghe cite o regionaj ant ij divers Pais e region europengh a giuto motobin a drissé n'Euròpa fondà an sij plint ëd la democrassìa e dla varietà coltural, ant ij termo dla sovranità nassional e dl'antëgrità dle nassion e dle lande,
Tnù da ment jë specìfich cas e le tradission stòriche ch'as treuvo an cascun-a region dij Pais Europengh,
A l'han furnì lòn dapress:
Part 1: ij Deuit generaj
Art.1 - LE Definission
Conforma sta carta-sì:
a) An disend lenghe Cite o regionaj as pensa a le lenghe:
i) Dovrà për tradission ant la landa d'un Ëstat, da në strop ëd sitadin pi cit për nùmer rispet la resta dla gent ëd col ëstat; e
ii) Diferenta da lae lengahe, ofissialj ëd col ëstat;
Cost espression a pija nen andrinta nì ij dialèt ëd lae lengahe ofissialj dl'ëstat, nì le lenghe dj'anmigrà;
b) Për landa anda as deuvra na lenga cita o regional as pensa a la zòna geogràfica andoa costa lenga a l'é l'espression ëd në strop ëd gent, valadì andoa a venta pijé dij deuit ativ ëd protession e 'd promossion, com i-j dijoma an sta carta-sì;
c) An disend lenghe sensa landa as pensa a le lenghe dovrà da 'd sitadin ëd n'ëstat, diferente da lale lengahe dovrà da j'àutri sitadin dl'ëstat, ma che, combin ch'a son dovrà për tradission andrinta ij termo dl'ëstat, a son nen anreisà ant na soa zòna geogràfica precisa.
Art.2 - J'Angagg
1. Tùit ij signant as angagio a apliché ij deuit ëd la Part II a tute le lenghe cite o regionaj dovrà ant sòj termo, cmé ch'a son stàite definìe ant l'articol 1.
2. Da quand che 'l signant a ratìfica, a aceta o a apreuva la Carta, as angagia a apliché për tute soe lenghe cite almen trantessinch paràgraf o sotparàgraf sernù tra 'j deuit ëd la Part III dë sta Carta, dont almen trèi sernù an cascun dj'artìcoj 8 e 12, e un për cascun dj'artìcol 9, 10, 11, 13.
Art.3 - IJ Meud
1. Tùit jë Stat signant a l'han da specifiché ant sò strument ëd ratificassion, d'acetassion o 'd contenta, tute le lenghe cite o regionaj opurament tute le lenghe ofissiaj men spantià an tuta o ant un tòch ëd soa landa, anda ch'as àplico ij paràgraf sernù conforma l'artìcol 2-paràgraf 2.
2. Tute le part signante a peulo, ant un moment apress, notifiché al Segretari General ch'a aceto j'obligassion dàite da dij deuit ch'a l'avìo nen ratificà, acetà o aprovà an precedensa, o ch'a veulo apliché 'l paràgraf 1 d'ës artìcol-sì a n'àutra lenga cita o regional ch'a l'avìo pancor sità prima, o a na lenga ofissial ch'a l'ha perdù 'd parlant an tuta o ant un tòch ëd soa landa.
3. J'angagg dël paràgraf pen-a passà a l'han da considërésse un tòch fondamental dla ratificassion, dl'acetassion o dla contenta, e a l'han j'istess efèt da quand ch'as fa na notificassion.
Art.4 - JË STATUT ËD PROTESSION ESISTENT
1. Gnun deuit dë sta Carta a peul esse antendù 'mé na contrenta o na derogassion ai drit garantì da la Convension Europenga dij Drit ëd l'òm.
2. Ij deuit dë sta Carta a nacio pa dij deuit pi favorèivoj ch'a rësguardo lë stat ëd le lenghe cite o regionaj, o lë stat giurìdich ëd le përson-e ch'a son part ëd na minoransa, ch'a esisto dëgià press dij quei Pais signant, o ch'a son prevejùe da d'acòrd antërnassionaj bilateraj o multilateraj.
ART.5 - Le contrente esistente
Nenta dë sta Carta-sì a peul ampliché 'l drit d'agì contra ij fin dla Carta dle Nassion Unìe o d'àutre contrente stabilìe dal drit antërnassional, dont ël prinsipi dla solidarità e dl'antreghità dj'Ëstat.
ART.6 - Informassion
Le part as angagio a vijé, che j'autorità, j'organisassion e le përson-e antëressà a saran informà an sij drit e 'j dovèj stabilì da sta Carta-sì.
Part 2: BUT e mire, com anonsià ant l'articol 2, paràgraf 1
Art.7 - BUT E MIRE
1. Për lòn ch'a rësguarda le lenghe cite o regionaj, le Part a fondo soa polìtica lenghìstica, soe lèj e sò deuit, ant le lande andoa ste lenghe a son dovrà, conforma la situassion ëd mincadun-a lenga e conforma ij but e le mire ch' ven-o:
a) Arcognòsse le lenghe cite o regionaj com n'espression dla sgnorìa coltural;
b) Rësguardé le zòne geogràfiche coatà da mincadun-a lenga, ëd manera che le spartission aministrative a saran pa n'arten a le pràtiche 'd protession dla lenga cita o regional.
c) Agì con decision për giuté ste lenghe, e protegje përdabon.
d) Creé l'esansa e 'l profit për lor ch'a deuvro parlanda e scrivenda dle lenghe cite o regionaj ant la vita pùblica e privà.
e) Mantnì e dësvlupé 'd liasse, ant ij sercc ëd lòn mëssionà an costa Carta-sì, tra 'j grop ch'a deuvro na lenga cita o regional e d'àutri grop dl'istess Ëstat ch'a parlo na lenga d'aspèt ësmijant o istess; e dëlcò strenze 'd liasse colturaj con d'àutri grop dl'Ëstat ch'a deuvro 'd lenghe diferente;
f) Dispon-e 'd forme e 'd mojen adat e agiornà për mostré e studié ste lenghe a tùit ij livej ch'a venta savejje;
g) Dispon-e 'd mojen ch'a përmëtto a chi ch'a parla nen la lenga cita o regional, e ch'a stà 'd ca ant la region andoa costa-sì as parla, d'amprendla, se sò sust a l'é amprendla.
h) La promossion djë studi e dl'arserca an sle lenge cite o regionaj press j'università o d'istitut parij.
i) La promossion dle forme adate për scangé a livel dzornassional, ant ij sercc ëd lòn mëssionà an costa Carta-sì, për le lenghe cite o regionaj donzà ant na forma istessa o smijanta an doi o pi d'ëstat.
2. Le part as angagio a sganfé, s'a l'han pancor fàlo, colacassìa sernìa, esclusion, contrenta o prefërensa nen-giustificà ch'a rësguarda l'usagi 'd na lenga cita o regional e a l'ha la mira ëd dëscoragé o mnassé ël mantniment e 'l dësvlup ëd cola-sì. Pijé dij deuit particolar an favor dle lenghe cite o regionaj - dij deuit ch'a veulo giuté l'ugualiansa tra 'j parlant dë ste lenghe e 'l rest ëd la gent ëd l'ëstat, o ch'a veulo considëré soe situassion particolar - as consìdëro pa n'at ëd discriminassion anvers ij parlant ëd le lenghe pi spantià.
3. Le part as angagio a possé, con dij deuit espress, la comprension ressìproca tra tùit ij grop lenghìstich dël Pais, dzortut ëd manera che 'l rësguard, la comprension e la tolëransa anvers le lenghe cite o regionaj a saran peui tra 'j but ëd l'educassion e dla formassion ofrìe ant ël Pais; as angagio peui a cissé ij mojen ëd comunicassion a travajé për st'istess comun but.
4. An stabiliend soa polìtica anvers le lenghe cite o regionaj, le part as angagio a considëré jë bzògn e 'j sust ch'a l'han lor ch'a deuvro ste lenghe. Le part a son dëlcò cissà a deurve, s'a fa damanca, d'òrgo bon ëd consejé j'autorità ansima tute le question anviron le lenghe cite o regionaj.
5. Le part as angagio a apliché j'istess but e j'istesse mire dij paràgraf 1-4 a le lenghe sensa landa, mutatis mutandis. Tutun la natura e la portà dle mzure da adoté për coste lenghe, për fé giché le sute dë sta Carta-sì, a son da trové 'd manera flessìbil, tnisend da ment ëdcò jë bzògn e 'j sust e rësguardand le tradission e 'j trat djë strop ch'a deuvro cole lenghe-sì.
Part 3: DEUIT PËR GIUTé L'USAGI DLE LENGHE CITE O REGIONAJ ANT IJ CONTEST PùBLICH, DA ADOTé CONFORMA J'ANGAGG SIGNÀ APRESS L'ARTìCOL 2 PARàGRAF 2
Art.8 - EDUCASSION
1. Për lòn ch'a rësguarda l'educassion, le Part as angagio, ant la landa andoa ste lenga a son dovrà, conforma la realtà 'd mincadun-a lenga e sensa nacié l'ansëgnament ëd laelengahe ofissialj dl'Ëstat:
a) i) a assiguré l'educassion prescolar ant le dite lenghe cite o regionaj; o
ii) a assiguré 'n bon tòch ëd l'educassion prescolar ant le dite lenghe cite o regionaj; o
iii) a apliché un dij deuit pen-a dit ai pràgraf i e ii almen për j'anlev dle famije ch'a lo susto, e dont ël nùmer as chërd bastant.
iv) se ij podèj pùblich a son nen diret competent ant ël camp ëd l'educassion, a giuté e cissé l'aplicassion dij deuit dont a l'é disse ai paràgraf belessì dzora.
b) i) a assiguré l'educassion primaria ant le dite lenghe cite o regionaj; o
ii) a assiguré un bon tòch ëd l'educassion primaria ant le dite lenghe cite o regionaj; o
iii) a prevèje, ant ij sercc ëd l'educassion primaria, che l'educassion ant le dite lenghe cite o regionaj a sarà un tòch amportant dij cors; o
iv) a apliché un dij deuit dont a l'é disse ai paràgraf i-iii sì-dzora almen për j'anlev dle famije ch'a lo susto, e dont ël nùmer as chërd bastant.
c) i) a assiguré l'educassion secondaria ant le dite lenghe cite o regionaj; o
ii) a assiguré un bon tòch ëd l'educassion secondaria ant le dite lenghe cite o regionaj; o
iii) a prevèje, ant ij sercc ëd l'educassion secondaria, che l'educassion ant le dite lenghe cite o regionaj a sarà un tòch amportant dij cors e dla cariera; o
iv) a apliché un dij deuit dont a l'é disse ai paràgraf i-iii sì dzora almen për j'anlev ch'a lo susto (o s'a l'é 'l cas, soa famija) e dont ël nùmer as chërd bastant.
d) i) a assiguré l'educassion técnica e professional ant le dite lenghe cite o regionaj; o
ii) a assiguré un bon tòch ëd l'educassion técnica e professional ant le dite lenghe cite o regionaj; o
iii) a prevèje, ant ij sercc ëd l'educassion técnica e professional, che l'educassion ant le dite lenghe cite o regionaj a sarà un tòch amportant dij cors e dla cariera; o
iv) a apliché un dij deuit dont a l'é disse ai paràgraf i-iii sì-dzora almen për j'anlev ch'a lo susto (o s'a l'é 'l cas, soa famija) e dont ël nùmer as chërd bastant.
e) i) a prevèje l'educassion universitaria e d'àutre forme d'educassion superior ant le lenge cite e rgionaj; o
ii) a preveje lë studi dë ste lenghe com ëd suget ëd l'educassion universitaria o superior.
iii) an quanda as pàira nen a apliché ij capovers i e ii, as angagia l'Ëstat, con soa man an sj'istitut d'educassion superior, për promeuve e autorisé un cors universitari o d'àutre forme d'educassion superior ant le lenghe cite o regionaj, o 'd mojen ch'a përmëtto dë studié coste lenghe press j'università o an d'àutri istitut d'educassion superior;
f) i) a pijé dij deuit për fé che ij cors d'educassion për j'adult o ij cors ant j'educatòri përmanent as fan d'autut o për na part ant le lenghe cite o regionaj; o
ii) a smon-e ste lenghe com ëd materie dl'educassion për j'adult e ant j'educatòri përmanent; o
iii) se ij podèj pùblich a son nen diret competent ant ël camp ëd l'educassion dj'adult, a giuté e cissé l'amprendiment dë ste lenghe ant l'educassion dj'adult e ant j'educatòri përmanent;
g) a pijé dij deuit për assiguré l'ansëgnament ëd la stòria e dla coltura dont la lenga cita o regional a l'é mes d'espression;
h) a assiguré la formassion dij màgister press j'educatòri, sia quand as anviaro ij progèt (da a a g, che la part a l'ha acetà), sia quand ch'a l'han pijà l'andi.
i) a istituì un o pi d'òrgo 'd contròl, angagià për sté dapress ai deuit pijà e ai progress ch'as fan an stabilisand e dësvlupand l'educassion ant la lenga cita o regional, un o pi d'òrgo angagià dcò për scrive dij dossié periòdich da publiché ansima sti progress
2. Për lòn ch'a rësguarda l'educassion e le lande diferente da cole andoa le lenghe cite o regionaj a son dovrà për tradission, le Part as angagio a autorisé, promeuve o istituì, an quanda 'l nùmer ëd parlant ëd lenga cita o regional a giustìfica na còsa parèj, l'educassion ant la lenga o dla lenga cita o regional ai giust livej;
Art.9 - GIUSTISSIA
1. Ant ij dantorn dl'aministrassion giudissiaria andoa a stà 'd ca un nùmer ëd parlant ëd la lenga cita o regional ch'a giùstifica lòn dapress, conforma la realtà 'd mincadun-a lenga, e 'd manera che le possibilità ch'as dan a le lenghe cite a sio pa n'arten contra 'l bon travaj dla lèj, le Part as angagio a:
a) ant ij process penaj:
i)a prevèje che ij dantorn, quand che un-a dle part an càusa a lo ciama, a dësròlo 'l process ant la lenga cita o regional; e|o
ii) a assiguré a l'acusà ël drit dë spërmse ant soa lenga cita o regional; e|o
iii) a prevèje che j'arceste e le preuve, scrivùe e parlà, a saran pamai considërà inacetàbij, mach përchè a son formolà ant na lenga cita o regional; e|o
iv) a fortì ant le lenghe cite o regionaj j'at d'un process, quand as ciama 'd félo,
s'a venta, angagianda dij tradutor ch'a l'han da causé nen dë spèise an gionta për la part ch'a l'ha ciamà sòn.
b) ant ij process civij:
i) a prevèje che ij dantorn, quand un-a dle Part a lo ciama, a dësròlo 'l process ant le lenghe cite o regionaj, e|o
ii) a prevèje, an quanda na Part an càusa a l'ha da trovésse 'd përson-a dnans na cort, ch'a peul spërmse ant soa lenga cita o regional, e sensa dovèj paghé dë spèise an gionta për sòn; e|o
iii) a përmette la produssion ëd document e 'd preuve ant le lenghe cite o regionaj,
s'a venta, ciamanda dij tradutor;
c) ant ij process dnans na cort aministrativa;
i) a prevèje che 'j dantorn, se ciamà da un-a dle doe Part, a dësròlo 'l process ant la lenga cita o regional; e|o
ii) a përmëtte, an quanda na Part an càusa a l'ha da trovésse 'd përson-a dnans na cort, ch'asë spërm ant soa lenga cita o regional, e sensa dovèj paghé dë spèise an gionta për sòn; e|o
iii) a përmëtte la produssion d'ëd document e 'd preuve ant le lenghe cite o regionaj,
s'a venta, ciamanda dij tradutor;
d) a pijé dij deuit përfé ch'as dempisso ij pont i e iii dij paràgraf b e c pen-a dit sì dzora, e për l'angagg dij tradutor sensa dë spèise giontà pr'ël parlant ëd lenga cita.
2. Le Part as angagio:
a) a arfudé pamai la valensa djë strument e dj'at ëd lèj furnì ant l'Ëstat mach përchè a son stàit scrivù ant na lenga cita o regional, o
b) a arfudé pamai la valensa, tra 'l Part, djë strument e dj'at ëd lèj furnì ant l'Ëstat mach përchè a son stàit scrivù ant na lenga cita o regional, e a prevèje che lor ch'a parlo nen le dite lenghe a podran discutje, na vòta ch'a saran stàit informà su lòn ch'a crijo; o
c) A arfudé pamai la valensa, tra 'l Part, dj'at e djë strument ëd lèj furnì da l'Ëstat, mach përchè a son stàit scrivù ant na lenga cita o regional.
3. Le Part as angagio a dispon-e ij test ëd lèj nassional pi amportante virà ant le lenghe cite o regionaj, e dzortut ij test ch'a rësguardo j'utent ëd le dite lenghe, semperchè costi test-sì a son pancor stàit virà.
Art.10 - Autorità aministrative e servissi pùblich
1. Ant ij dantorn dj'autorità aministrative stataj andoa a stà 'd ca 'n nùmer ëd parlant ëd lenghe cite o regionaj ch'a basta për giustifiché 'j deuit mëssionà sì dapress, conforma la situassion ëd mincadun-a lenga e conforma lòn ch'as peul fé e rasoné, le Part as angagio:
a) i) a vijé përfé che ste autorità aministrative a deuvro le lenghe cite o regionaj; o
ii) a vijé përfé che j'agent ch'a trato con ël pùblich a deuvro le lenghe cite o regionaj ant sòj contat con le gent ch'a-j ciamo an coste lenghe; o
iii) a vijé përfé ch'ij parlant ëd le lenghe cite o regionaj a peulo presenté d'arceste ant le dite lenghe, parlanda e scrivenda, e arsèive d'rëspòste ant l'istessa lenga; o
iv) a vijé përfé ch'ij parlant ëd lenghe cite o regionaj a peulo presenté d'arceste ant le dite lenghe, scrivenda o parlanda; o
v) a vijé përfé ch'ij parlant ëd lenghe cite o regionaj a peulo smon-e 'n document valent furnì ant le dite lenghe;
b) a dispon-e për la gent dij mòdoj o dij test aministrativ d'usagi corent an le lenghe cite o regionaj, o an dle version bilenghe;
c) a përmëtte a j'autorità aministrative ëd furnì 'd document ant na lenga cita o regional.
2. Për lòn ch'a rësguarda j'autorità locaj e regionaj dle lande andoa a stà 'd ca un nùmer ëd parlant ëd lenghe cite o regionaj a basta për giutifiché ij deuit mëssionà sì dapress, le Part as angagio a përmëtte o a promeuve:
a) l'usagi dle lenghe cite o regionaj ant ij sercc ëd l'aministrassion regional o local;
b)La possibilità pr'ij parlant ëd lenghe cite o regionaj ëd presenté d'arceste ant le dite lenghe, scrivenda o parlanda;
c)che j'ent regionaj a pùblico sòj test ofissiaj dëlcò ant le lenghe cite o regionaj;
d) che j'ent comunaj a pùblico sòj test ofissiaj dëlcò ant le lenghe cite o regionaj;
e) l'usagi press j'ent regionaj dle lenghe cite o regionaj durant ij debat press le sò ciambree, tutun sganfanda nen l'usagi dlae lengahe ofissialj dl'Ëstat;
f) l'usagi press j'ent comunaj dle lenghe cite o regionaj durant ij debat ant soe ciambree, ma sganfanda nen l'usagi dlae lengahe ofissialj dl'Ëstat;
g) l'usagi o l'adossion, pura dacant la denominassion ant lae lengahe ofissialj, dle forme tradissionaj e corëtte dij nòm dij leu ant le lenghe cite o regionaj.
3. Për lòn ch'a rësguarda ij servissi pùblich assigurà da j'autorità aministrative o da d'àutre përson-e ch'a travajo për lor-sì, le Part signante, dont le lande a l'han dij parlant ëd lenghe cite o regionaj, as angagio, conforma la realtà 'd cascun-a lenga e ant ij sercc ëd la rason e 'd lòn ch'as peul fé:
a) a vijé përfé che le lenghe cite o regionaj a saran dovrà durant l'at ëd fé servissi pùblich; o
b) a përmëtte ai parlant ëd lenghe cite o regionaj ëd presenté n'arcesta e d'arsèive na rëspòsta ant le dite lenghe; o
c) a përmëtte ai parlant ëd le lenghe cite o regionaj dë spòrze d'arceste ant le dite lenghe.
4. Përfé ch'as compisso ij deuit dit ai paràgraf 1, 2 e 3, acetà da le Part, chile-sì as angagio a pijé un o pi ch'un tra 'j deuit sì dapress:
a) viré o fé 'j dovù spiegon quand queidun a lo ciama;
b) arcruté e, s'a venta, formé 'j travèt, ij diputà e j'agent pùblich ant ël nùmer ch'a basta.
c) arpaté, për lòn ch'as peul, j'arceste dj'agent pùblich ch'a cognòsso na lenga cite e regional e ch'a susto d'esse assegnà a travajé ant ël pòst andoa costa lenga a l'é donzà.
5. Le Part as angagio a përmëtte, quand a lo ciamo j'antëressà, l'usagi o l'adossion ëd nòm ant le lenghe cite o regionaj.
Art.11 - Media 'd comunicassion
1. Le Part as angagio për dé 'd podèj mediàtich ai parlant ëd le lenghe cite o regionaj, ant le lande anvanda ch'as deuvro ste lenghe, conforma la realtà 'd cascun-a lenga, conforma vàire ch'a son le compentense direte e indirete che j'autorità pùbliche a peulo avèj, e an rësguardand motobin ij prinsipi d'indipendensa e autonomìa dij mojen ëd comunicassion:
a) An quanda la radio e la television a l'han na mission ëd pùblich servissi:
i) a l'han da assiguré almen na stassion ëd radio e na companìa 'd trasmission televisiva ant le lenghe cite o regionaj; o
ii) a l'han da promeuve e/o asié l'istitussion ëd na stassion ëd radio, almen, e 'd na companìa televisiva ant le lenghe cite o regionaj; o
iii) a pijé dij deuit adat e agiornà përfé che le companìe 'd trasmission a spantio 'd programa ant le lenghe cite o regionaj;
b) i) a giuté e|o asié l'istitussion d'almen un-a stassion dla radio ant le lenghe cite o regionaj; o
ii) a giuté e|o asié la trasmission, regolar, d'ëd programa radio ant le lenghe cite o regionaj;
c) a giuté e|o asié l'istitussion d'almen na companìa televisiva ant le lenghe cite o regionaj; o
ii) a giuté e|o asié la trasmission, regolar, d'ëd programa televisiv ant le lenghe cite o regionaj;
d) a giuté e|o asié la produssion e la trasmission ëd programa sonor e video-sonor ant le lenghe cite o regionaj;
e) i) a giuté e|o asié l'istitussion e|o 'l mantniment d'almen n'òrgo dë stampa ant le lenghe cite o regionaj; o
ii) a giuté e|o asié la publicassion, regolar, d'artìcoj dë stampa ant le lenghe cite o regionaj;
f) i) a gionté le spèise an dzorpì che ij media a sosten-o an dovrand le lenghe cite o regionaj, quanda la lèj a aceta e a prevèj n'assistensa finansiaria general pr'ij media; o
ii) a slarghé la covertura dl'esistenta assistensa finansiaria a le trasmission video-sonore ant le lenghe cite o regionaj;
g) a sostnì la formassion d'ëd giornalista o d'àutr pësonal pr'ij mojen ëd comunicassion, an dovrand le lenghe cite o regionaj.
2. Le Part as angagio a assiguré la libertà d'arsèive dirète le trasmission radio e televisive dij Pais davzin ant na lenga dovrà con forma istessa o smijanta a na lenga cita o regional e a osté pa lë spantiament dle trasmission radio e televisive dj'àutri pais an costa lenga. Chile-sì as angagio dëlcò a vijé përfé ch'as buta a la stampa scrita gnun-a contrenta a soa libertà dë spërmse e dë spantié l'informassion ant na lenga dovrà ant na forma istessa o smijanta a na lenga cita o regional dl'Ëstat. L'esercissi dle dite libertà, ch'a tiro dcò 'd dovèj e 'd responsabilità, a peul esse ch'a l'ha da sté a certe formalità, certe condission, certe contrente o certe mende che la lèj a prevèj përchè a son dij deuit ch'a fan damanca ant na società democràtica, sia pr'ëd rason ëd sigurëssa nassional, për l'antreghità dla landa d'Ëstat, për la sigurëssa pùblica, për la dësfèisa dl'ardriss e la prevension dij crìmen, la protession dla salute o dla moralità, la protession dla nomea o dij drt ëd j'àutri, për evité la divolgassion d'informassion confidensiaj o assiguré l'autorità e l'imparsialità dël podèj giudissiari.
6. Le Part as angagio a vijé përfé che j'antëress dij parlant ëd le lenghe cite o regionaj a saran arpresentà o considërà ant ij sercc ëd le struture che as creeran, s'a venta, conforma le lèj ch'a assiguro la libertà e la pluralità dij mojen ëd comunicassion massiva.
Art.12 - VITA COLTURAL E SOE CA
1. Ant le ca dla coltura – dzortut le ca dij lìber e dij film, ant ij sénter colturaj, ant ij musé, j'archivi, j'academie, ij teatr e 'j cine – e dëlcò ant j'euvre literarie e ant ij travaj ëd cine, ant la coltura popolar, ij festivaj, j'industrie colturaj, ch'a pijo andrinta màssime cole ch'a deuvro 'n largh assortiment ëd tecnologìe neuve – le Part as angagio, për lòn ch'a peulo j'autorità pùbliche con soe competense e sòj ròj, e ant le lande anvanda 'l dite lenghe a son parlà:
a) a giuté l'espression e j'inissiative tìpiche dle lenghe cite o regionaj e a favorì dle diverse manere për deurve al pùblich j'euvre fàite ant le dite lenghe;
b) a asié dle diverse manere për deurve al pùblich ëd d'àutre lenghe coj'euvre fàite ant le lenghe cite o regionaj, an giutand e an dësvlupand ij travaj ëd viragi, dobiagi, gionta dl'àudio e dij sot-tìtoj;
c) a fé che 'l pùblich a podrà lese ant le lenghe cite o regionaj j'euvre fàite an d'àutre lenghe, giutanda e dësvlupanda ij travaj ëd viragi, dobiagi, gionta dl'àudio e dij sot-tìtoj;
d) a vijé che j'ent angagià a mné fòrt o sostnì d'vàire forme d'atività coltural a ancludran cme ch'as deuv la cognossensa e 'l dovragi dle lenghe e dle colture cite o regionaj ant j'assion che lor istess a anviaro o ch'a sosten-o;
e) a asié ch'as dispon-o, për coj ent ch'a son angagià a mné fòrt e a sostnì d'atività colturaj, ël përsonal ch'a cognòss dësgagià la lenga cita o regional, oltra lae lengahe dla resta dla popolassion;
f) a asié la partissipassion direta, ant ij pless e ant j'atività për la coltura, dj'arpresentant dij parlant ëd la lenga cita o regional;
g) a giuté e|o asié l'istitussion d'un ent o pi ch'un ent angagià për cheuje, arsèive an archivi, presenté o publiché j'euvre fàite ant le lenghe cite o regionaj;
h) s'a venta, a istituì e|o giuté e finansié dij servissi ëd tradussion e d'arserca dle paròle, con ël but ëd mantnì o dësvlupé, an cascun-a lenga cita o regional, n'argistr aministrativ, comersial, conòmich, social, tecnològich o giurìdich adat e agiornà.
2. Për lòn ch'a rësguarda le lande diferente da cole andoa le lenghe cite o regionaj a son dovrà për tradission, le Part as angagio a autorisé, a giuté e|o prevèje, se 'l nùmer ëd parlant ëd na lenga cita o regional a lo giùstifica, d'atività o 'd pless colturaj adate, conforma 'l paràgraf prima 'd col-sì.
7. Le Part as angagio, ant la polìtica coltural anviarà an stat forest, a valoré com as deuv le lenghe cite o regionaj e la coltura dont a son l'espression.
ART.13 - VITA CONÒMICA E SOCIAL
1. Për lòn ch'a rësguarda j'atività conòmiche e sociaj, le Part as angagio, për tut sò Pais:
a) a sganfé da soe lèj colcassìa deuit ch'a proibiss o a strenz, sensa dle rason giuste, l'usagi dle lenghe cite o regionaj ant ij document ëd la vita conòmica e social e màssime ant ij contrat ëd travaj e ant ij document técnich 'me j'istrussion d'usagi dij prodòt e dj'utiss;
b) a proibì ch'as anserìsso, ant ij regolament interior dj'amprèise e dj'ent privà, dle clàuse ch'a sganfo o a strenzo l'usagi dle lenghe cite o regionaj, almen tra 'j parlant ëd la midema lenga;
c) a andé contra le pràtiche ch'a tendo a sfreidé l'usagi dle lenghe cite e regionj ant ij sercc dj'atività conòmiche e sociaj;
d) a asié e|o giuté l'usagi dle lenghe cite o regionaj ant j'atività conòmiche e sociaj con d'àutri meud ancor, oltra coj mëssionà ant ij pont pen-a dzora;
2. Ant j'atività conòmiche e sociaj, le Part as angagio, an quand j'autortà pùbliche a son competente për sòn, ant la landa andoa le lenghe cite o regionaj a son dovrà e ant ij sercc ëd lòn ch'as peul fé e rasoné bin:
a) a definì, travers dij regolament finansiari e bancari, dij meud ch'a përmëtto, ant le condission ch'a lasso fonsioné 'l comersi, l'usagi dle lenghe cite o regionaj ant jë strument ëd pagament (assegn, farfale, ecc.) o d'àutri document finansiari o, s'a venta dcò, a vijé përfé che ës process as compiss;
b) ant ij camp conòmich e sociaj ch'a dipendo diret dal contròl pùblich, a agì për giuté 'l dovragi dle lenghe cite o regionaj.
c) a vijé përfé che ij pless sociaj, dont j'ospidaj, le ca d'arpòs e 'j foalé d'acujensa, a eufro la ciansa d'arsèive e 'd curé ant soa lenga ij parlant ëd na lenga cita o regional ch'a l'han damanca 'd cure pr'ëd rason ëd salute, età o d'àutr.
d) a vijé, cme ch'as deuv, përfé che j'istrussion e le plachëtte 'd sigurëssa a saran scrivùe dëlcò ant le lenghe cite o regionaj;
e) a dé a tùit l'acess, ant le lenghe cite o regionaj, a j'informassion fornìe da j'autorità competente ansima 'j drit dij consumator.
ART.14 - Scangg SENSA 'd FRONTERE
Le Part as angagio:
a) a apliché d'esistent acòrd bilateraj e multilateraj ch'a-j gropo con jë Stat andoa as deuvra l'istessa lenga ëd manera anvala o smijanta, o a sforsésse për furnìje, quand ch'a fa damanca, përfé ch'as giuto ij contat tra 'j parlant ëd l'istessa lenga ant j'Ëstat amplicà, ant ij camp ëd la coltura, dl'educassion, dl'informassion, dla formassion professional e dl'educassion përmanenta;
b) ant l'antëress dle lenghe cite o regionaj, a asié e|o giuté la cooperassion an sij finagi, dzortut con j'ent regionaj e comunaj anté ch'a deuvro l'istessa lenga 'd manera anvala o smijanta.
Part 3: Aplicassion dla Carta
ART.15 - Dossié periòdich
1. Le Part a presentran viravoltà al Segretari General dël Consij d'Euròpa, ant na forma ch'a venta decidla press ël Comità dij Ministr, un dossié an sla polìtica fàita, conforma la part II ëd costa Carta-sì, e an sij deuit pijà, conforma coj-lì ch'a l'han acetà da la part III. Ël prim dossié a l'ha da esse presentà dl'ann apress a quand ch'a ven vigenta la Carta për la dita Part, j'àutri dossié con d'antërvaj ëd trèi agn dòp ël prim dossié.
2. Le Part a l'han da rende al pùblich ij dossié ch'a fan.
ART.16 - Esam dij dossié
- Ij dossié presentà al Segretari dël Consij d'Euròpa, che i én da fé com a l'é disse a l'artìcol 15, a saran controlà da 'n comità d'espert da fé su com as dis a l'artìcol 17.
- D'ent o 'd società stabilìe a nòrma 'd lèj ant un-a Part a peulo ablì l'atension dël comità d'espert për le question ch'a rësguardo j'angagg pijà da la dita Part conforma la part III 'd costa Carta-sì. Dòp ch'as ciama a la dita Part, ël comità d'espert a peul ten-e da ment coste informassion an prontand l'àutr dossié ancor dont as dis al paràgraf 3 ëd cost artìcol-sì. Costi ent o società a peulo peui diciaré soa mira an sla polìtica d'un-a Part, conforma la part II.
- Conforma ij dossié dont a l'é disse al paràgraf 1 e conforma j'informassion dont a l'é disse al paràgraf 2, ël comità d'espert a pronta 'n dossié pr'ël Comità dij Ministr. Ës dossié a l'é fornì con d'osservassion che le Part a fan bin a formolé e a peul esse publicisà dal Comità dij Ministr.
- Ël dossié dont a l'é disse al paràgraf 3 a conten dzortut le propòste che 'l comità d'espert a spòrz al Comità dij Ministr, che peui col-sì, s'a ventrà, a podrà gionté com arcomandassion ant na nòta, a un-a o pi 'd Part.
- Ël Segretari General dël Consij d'Euròpa a scriv giù 'n dossié detajà an sl'aplicassion dla Carta, minca doi agn, për la Ciambrea dël Consij.
ART.17 - Comità d'espert
1. Ël comità d'espert a l'é fàit su da un mèmber da cascun-a Part, angagià dal Comità dij Ministr da na lista 'd përson-e denotà da 'd valor antregh e alvà, e competent për le materie tratà da la Carta. Le Part a presento le dite liste.
2. Ij mèmber dël comità a son angagià pr'un temp ëd ses agn e peui sò angagg as peul arnové. Se 'n mèmber a pàira nen a dempe sò angagg, a l'é rampiassà conforma ij meud descrivù al paràgraf 1 e 'l mèmber ch'a lo rampiassa a furniss ël ministeri 'd cola ch'a-i era prima.
3. Ël comità d'espert a adòta sò pròpi regolment interior. Soa segreterìa a sarà assigurà dal Segretari General dël Consèj d'Euròpa.
PART V: DEUIT FINAJ
ART.18
Costa Carta-sì a l'é duverta a la signatura dj'Ëstat mèmber dël Consij d'Euròpa. Cola-sì a passërà 'l ratificassion, j'acetassion e 'l contente. Jë strument ëd ratificassion, d'acetassion o 'd contenta a saran consignà press la Segreterìa General dël Consij d'Euròpa.
ART.19
- Costa Carta-sì a vnirà vigenta 'l prim dì dël mèis dòp ch'a schejo trè mèis da quand che almen sinch Ëstat mèmber dël Consij d'Euròpa a saran stàit d'acòrd ansima j'angagg che la Carta a smon. A vnirà vigenta com a l'é disse ant l'artìcol 18.
- Për cascun Ëstat mèmber ch'a dirà d'esse d'acòrd con la Carta, ma pi tard, cola-sì a vnirà vigenta 'l prim dì dël mèis apress ch'a schejo trè mèis da quanch a l'é consignàsse lë strument ëd ratificassion, acetassion o contenta.
ART.20
- Dòp ch'a ven vigenta costa Carta-sì, ël Comità dij Ministr dël Consij d'Euròpa a podrà anvité qualsëssìa Stat ch'a l'é pa 'n mèmber dël dit Consij, a signé la dita Carta.
- Për cascun Ëstat ch'a signa la Carta, cola-sì a vnirà vigenta 'l prim dì dël mèis dòp ch'a schejo trè mèis da quanch a l'é consignàsse lë strument ëd signatura press la Segreterìa General dël Consij d'Euròpa.
ART.21
1. Mincadun Ëstat, quand ch'a signa o a consigna sò strument ëd ratificassion, d'acetassion, ëd contenta o 'd signatura, a peul formolé un-a o pi ch'un-a arzerva ai paràgraf 2-5 dl'artìcol 7. As aceta gnun-a àutra arzerva.
2. Cascun Ëstat signant ch'a l'ha formolà n'arzerva, giusta com a përmëtt ël previos paràgraf, a peul artìréla tutafàit o mach pr'un tòch, spediend na notificassion a la Segreterìa General dël Consij d'Euròpa. L'artir a sarà efetiv dal dì che la notificassion a l'é stàita arseivùa da la Segreterìa General dël Consij d'Euròpa.
ART.22
1. Cascun-a Part a peul smon-e 'd complente an sla Carta, via na notificassion a la Segreterìa General dël Consij d'Euròpa.
2. La complenta a vnirà efetiva 'l prim dì dël mèis dòp ch'a schejo ses mèis da quand ch'a l'é stàita arseivùa soa notificassion dal Segretari General.
ART.23
Ël Segretari General dël Consij d'Euròpa al notificrà a j'Ëstat mèmber dël Consèj e a mincadun Ëstat ch'a l'avrà signà costa Carta-sì:
a) tute 'l signature ch'a vniran;
b) tùit jë strument ëd ratificassion, acetassion, contenta e adesion;
c) la dàita 'd quand ch'a ven an fòrsa la dita Carta, conforma lòn ch'a dijo j'artìcoj 19 e 20 ëd la carta istessa;
d) Tute le notificassion arseivùe an quanda ch'as compisso d'assion dite al paràfraf 2 dl'artìcol 3;
e) Tùit j'àutri at, le notificassion o le comunicassion ch'a rësguardo sa Carta.
An confermand e an chërdend a tut lòn dit, ij sot-signà che a son giusta stàit autorisà për sòn, a signo costa Carta.
Fàita a Strasborgh, ël 5 Novèmber 1992, an fransèis e an anglèis, tùit ij doi test a valo bin l'istess, e as treuvo bindà ant nomach na còpia, ch'a sarà consignà ant j'archivi dël Consij d'Euròpa. Ël Segretari General a në comunicrà na còpia sertifià fàita espress për mincadun ëstat mèmber dël Consij d'Euròpa e për mincadun ëstat anvità a iscrivse a sa Carta.
(a suto 'l signature)