Carlo Ellena/N’alba ‘n sl’Albergiàn
N’alba ‘n sl’Albergiàn[modifiché]
E peui pen-a pasià l’afann ancreus pёr la longa marcia,
i l’avìa ‘ncomensà a sente ‘nt l’aria ‘n bёsbij confus ёd vos
e ‘d son ch’a rivavo da minca part, as alvava da la val,
a calava da la sima…A l’era ‘l dёscore etèrn fra ij mont e ‘l ciel.
Guido Rey
L’idèja ‘d vёdde sponté l’alba ‘n sla sima dl’Albergiàn a l’era stàita d’Elio, pёrchè chiel a savìa dij mè alenament an quòta fin-a sla ponta dla montagna partend da Pragelà e che j’era già ‘ndait dcò ‘n nuità. L’idèja a l’era piasuje dcò a Franco che, tut cissà, a s’era giontasse a noi a fé la marciada. A l’era l’inissi d’agost e a la matin a ven ciàir prèst, pròpi pёr sòn i l’avìa consijà ‘d parte bonora pёrchè, pёr rivé ai 3.041 mèter ёd la sima, a-i van pì ò meno tre ore marciand ёd bon-a len-a; là dzora l’alba a l’é moto bin matinera.
Ël randevó con Elio e Franco a l’era stàit fissà pёr ёl saba dla sman-a dòp a mesaneuit e ‘n quart, a Soucheres Hautes, an sёl pont dёl Chison, col a randa dla segiovìa ch’a monta al Clòt ёd la Soma.
Na telefonà fàita ‘l vënner për arcordè ‘l randevó e a mesaneuit e ‘n quart dël saba mi i son an sël pont. Un quart ëd lun-a a s-ciairiss la sèira e ‘l ciel tut pontinà dë stèile a smija na cuerta trapuntà da mila lumin ch’a bërluso; na vista da fé sté ‘mbajà. Ant ël mentre n’ariëtta sutila a spatara na piasosa frëscura ch’a rend agradìa la sosta, lassand-me amiré cost spetacol ëd maravìa.
A mesaneuit e quarentesinch i son ancora sol; ёd sicur i doi somà a saran pa dёsvijasse e mi im treuvo ‘n ritard an sla tabela ‘d marcia, pёr sòn, sensa perde d’àutr temp, im na vad da sol a la mira. I doi a son nen neuv a costa manera ‘d fé; a l’é ‘l sistema ch’a-i é ‘ncheuj ant ij rapòrt fra la gent an general, anté le paròle a l’han pa gnun valor, a l’é mach ёd rabel ch’a seurt da la boca sensa passè dal servel, pa pёr nen si doi folitro a son sèmper sensa travaj.
Comsёssìa ‘l fàit a m’ёstupis pa; i son sòlit aleneme da sol e a esse sincer i vado fin-a mej; i marcio pì dёsgagià.
Superà ‘l tòch dё strà asfaltà ch’a passa ‘ntrames ёd le bele meison, i passo dzora ‘l cit ponticel ёd bòsch butà ‘n sёl Rio Comba Mendìe, anté a ‘ncamin-a ‘l senté pёr ёl mont e i pijo sùbit un bon andi intrand ant lё spess dёl bòsch ёd pin e pin pigné.
Chi ch’a l’ha veuja d’arzighesse d’andé ‘d neuit ant un bòsch ёd montagna, a preuva ‘d sensassion dròle, me ‘d trovesse ‘nt un leugh sòmber, popolà da ‘d sarvan e spirit folèt Ma a l’é mach l’efet stravis dёl gieugh ёd j’ombre ёd la neuit ch’a ‘nvisca la fantasìa, dand na sensassion ёd pàu an coj-lì ch’a cognosso pòch la montagna e sò mond. Tutun l’escursion ёd neuit a l’é mej ch’a ven-a fàita ’nt un leugh bin conossù.
Ël turista sarian a intra me ant un leugh anmascà; lё scur popolà d’ombre a trasfigura forme e armor; a son sgarij, rame bogià dal vent, bes-cie ch’a sghijo ciuto trames feuje e busson.
Ij mè pass ch’a pisto rame e feuje sëcche a fan n’armor sèch, improvis; a l’é la neuit ch’a esalta ij sens e a le nariss a rivo j’odor che la saren-a dël sot-bòsch a dà vita; a son le mufe, j’erbo e lë spèss seul ëd gucie dij pin e sapin ch’a quato ‘l senté e che sbogià da ij pass a buto fòra ‘d përfum dësmentià da l’òm ëd sità.
Im seto dzora na sëppa, resto ferm e speto; la passiensa am dà rason e vëddo tra j’erbo e l’angavign dij branch e dij busson, vàire cite lus ch’as bogio, a së spòsto, a s’àusso, a së sbasso a sghicio via svicie. A son j’euj dle bes-cie dël bòsch ch’a son ëvnu-me apress; miraco ‘nsema a lor a-i son dabon dcò jë spìrit folèt, e costi euj a vardo difident l’òm forësté intrà ant ël so teritòri.
Arpijo a marcé ‘n sël senté che ora a monta assé e im sento ‘n pas con ël mond ch’am circonda; ambelessì i son a ca mia. Ël cheur a tamborna ‘nt j’orije e la ment a l’é da n’àutra part, antratant i marcio decis ant la neuit an cost leugh arcan e anciarmant, tant da perde fin-a la nossion dёl temp.
Ël bòsch a sё srairìs squasi a l’amprovis e m’artreuvo ant un pian erbos pitòst ampli; ёl leugh a l’é ciamà Pra Damond. An cost pian erbos as peud ancora trovesse blòch ёd pera rusià dal temp anté a-i son scurpì ‘d sègn moto bin vej, miraco fàit da ‘d bёrgé, ò magara a son marche dij grand restà a testimoniansa dla presensa dl’òm an époche moto bin lontan-e.
La pian-a as dёstend fin-a a l’ancomens dёl sentè dur da monté e ch’as ràmpia fra torniché giairos, brus-c d’erba e sponton ёd ròcia; ёd sicur ij vansoir dj’antich giassé.
A sta mira a val la pen-a fé segn a na stòria moto bin anteressanta, pa vàire conossua, ch’a rёsguarda costi leugh dont as conto ‘d fàit ёspaventos an sj’arfugià ‘d religion Valdèisa; pòvra gent scapà pёr colpa dle pёrsecussion contra ij nen catòlich.
Già ‘nt l’ann 1000 j’abitant ёd la Val Chison a professavo la religion riformà Valdèisa; ёl teritòri a l’era stàit tera ‘d conquista ‘nt l’alternes-se ‘d re, argin-e e prinsi, con vàire spostament ёd la linia ‘d confin tra Fransa e Italia.
Dòp j’Acaja, ij Savòia e j’Albon a j’ero dcò rivà ij conquistador fransèis1.
Tra ‘l 1400 e ‘l 1600, cost antich féod dj’Albon, passà giusta sota la dominassion fransèisa, a patìa crudeltà dzuman-e. Ant ёl 1488 a l’era stàita pròpi la gesia catòlica roman-a ch’a l’avìa ciamà ai re ‘d Fransa ‘d pёrseguité sensa pietà ‘n tuta la Val Chison ij nen catolich; vis-a-dì ij dissépoj ёd Valdo. Vàire ‘d costi, ch’a j’ero scapà, a s’ero arfugiasse ai pé dёl mont Albergiàn.
A smija che Ugo de la Palud, ch’a l’avìa cost incàrich, a butèissa ‘n pràtica j’ordin con cruёssa, sensa gnun-e pietà, butand sota assedi le borgià dij fugitiv crasand fin-a le fomne e ij cit. Un fàit, che a càusa dle scarse notissie, miraco a l’é pì legenda che vrità. Tutun a l’é sigur che vàire famije ‘d Pragelà ch’a j’ero scapà, a l’avìo fàila a migré ‘n Germania pёr peui mai pì torné.
N’àutr fàit tragich a lé stòricament pì chёrdibìl se vist sota n’àutra lus; vis-a-dì, a sarìa ancapità ant un-a neuit ёd Natal (ant ёl 1400 o ‘nt ёl 1440), o ‘n manera pì verossimil ant ёl perìod Quarésimal. A na comunità ‘d barbèt; fomne e dzor tut cit ch’a l’avìo sercà arfugi su costa montagna pёr scapé da le pёrsecussion religiose e che ‘nt ёl tentativ ёd rivé an Val San Martin (Val Germanasca), a sarìo mòrt ёd frèid e fam.
Ant ёl 1598 a vnisìa emanà l’Edit ёd Nantes, ch’a dasìa la contenta a la gent ёd nòste Valade ‘d professé liberament e dcò publicament, la religion Valdèisa, ma con na restrission ch’a dà n’ideja ‘d fin-a a che mira a podìa rivé la gramissia pёrsecutòria; escludend la Val Chison, dont j’abitant a podìo esercité soa religion Valdèisa mach tra le muraje ‘d ca soa. Imposission vorsua a tuti ij cost da la gesia catòlica roman-a.
Na bruta stòria ch’a fà riflete passand ancheuj an costi leugh, vnù mira dё spasgiade e marende n’alegrìa.
An sl’Albergiàn as conto dcò legende imaginose ch’a parlo‘d tesòr stërmà ‘n balme ch’as treuvo ‘n quaj pòst pёr lì ‘nt la montagna, guernà da ‘d dragon spaventos, che mach ant la neuit santa, ant ël moment ëd l’Elevassion, a përdo ij sò podej.
Ij vej montagnin a conto ‘ncora coste antiche stòrie.
Antratant i son rivà ‘nté a ‘ncomensa ‘l senté ch’a ràmpia drit fra tornichè, giairon e ròche.
La neuit a cala pian e ‘l cel a së s-ciairis mostrand la prima lama ‘d lus e a mie spale as antraved già ‘l contorn ëd la caden-a alpin-a dle Alp Còzie. I slongo ‘l pass an sël senté ch’a rampa ‘ntant che ‘l sudor a cala a stisse da la ponta dël nas; se i veuj vëdde l’alba nasse i deuvo deme n’andi e rivé ‘n sla sima an mes’ora. Ël senté a gira ‘ntorn a sponton ëd ròcie fin-a a rivé a la rochera ch’a preced ël longh crinal ch’a pòrta a le “rocëtte”, me as diso e ch’a son na montagnòla ‘d ròcie facil da fé, che tutun a bzògna superé con prudensa.
Dòp na lesta rampià varda-lì sponté la cros ch’a marca la sima dl’Albergiàn e a son pa ‘ncor quatr ore. I saro ‘l K-Way, im seto tacà a la cros e assisto a la primalba. I vardo con gòj e maravìa cost miraco dla natura che sempe a s’arneuva. I saro j’euj e ‘m sento liber e seren; na pas interior ch’i preuvo mach sì, da sol, dnans a mie sime e a l’anfinì dël cel.
I l’hai pa la màchina për le fòto, a duvìa portela Elio, mej parèj, miraco, con chiel- lì, i sarìo ncor a mesa strà.
A l’é nen la prima vira ch’i vardo cost ëspetàcol, ma mai me ‘ncheuj tut a l’é compì; ij color, ël cel, le sime; am ven la pel d’òca për l’emossion.
Da la sima ‘s ved un panorama da sté ‘ncantà; da l’àutr vёrsant, an sёl fond d’un sàut moto bin rìpid, as ved ёl lagh ёd l’Albergiàn, la Val Germanasca, peui spassiand con lё sguard a Est, as dёstajo sclint ij profij ёd ponte ‘mportante; ёl còno ‘d pera dёl Monvis ant la Val Po; a segue j’Alp Còzie, la Val Chison, Pragelà e ‘l longh senté ch’i l’hai fàit pёr rivé a l’Albergiàn, peui ‘n fond a l’orisont, la Val Susa e le montagne fransèise.
Tut d’antorn as ved n’artaj ёd sime che scasi a smija ch’as dёstaco da ‘n cel ёd n’asur ch’a l’é na maravìa; gnanca la pì cita nivola a dёsturba se perle ‘d nòst Piemont.
Antant che i vardo ‘l sol alvésse, i mòrdo con gust un pom; tut lòn ch’i l’hai e ch’an serv ansema mia beà solitùdin.
Soens la solitùdin a và a brassёtta con l’alpinista, dont, generalment arfuda ‘l garboj e ‘l rabel; a l’é na condission mental ch’as forma con ёl temp, a fòrsa ‘d rampjé da sol pёr ròche e giassé.
Ant la scalade ‘mpegnà ‘l compagn o ij compagn (pёr mi nen pì che doi) a deuvo esse ‘d pёrson-e nen mach ёd fiusa, ma dcò d’atleta bin alenà, ch’as cognòsso da bin, dont as dà vita a n’acòrdi compì, pront a dé ‘l tut pёr tut, fin-a la pel pёr j’àutri, s’a-i é dё bzògn; e a la fin dcò argiojì vitorios ‘nsema ‘n sla sima vagnà.
L’alpinista, dòp tut, a l’é ‘n tipo solengh e dròlo, con na soa vita interior angarbojà e sempe ‘n gara con chiel midem. Walter Bonatti a l’é stàit la preuva pì sclinta dl’alpinism estrem an solitudin.
N’àutra forma d’alpinism, o manera ‘d vive la montagna, a son j’alenament an quota o le spasgiade pì o meno longhe, me ‘ndé ‘n sla sima dl’Albergian, anté as peul vive la montagna, fёrmesse e gòdse la natura an tuta soa blёssa; ёl rabel e l’anvёrtoj dla siviltà a son pì ‘n bass, an sla pian-a, dёstant.
Rampiand an costa pas ёl temp a l’ha n’àutra mzura e scotand ёl bate ‘d mè cheur e ’l tabussé dёl sangh anti ij pols, i peus sente lё spìrit pasià e seren alvesse…a l’é me sent-se ‘n pòch poeta.
A son ses ore e m’ancamin-o a torné; i calo ‘d corsa me a l’é mia costuma cand i son da sol.
Pёr calé ‘d corsa rive e rivass, antrames a ròche e giairon, a-i và n’alenament a pòsta e esse moto bin dёsgagià ‘nté as buto e me as buto ij pé. Ant la corsa l’apògg a và sёrnù an na frassion ёd second e pёr nen ridùe la possà dёl pass a bzògna avèj garèt d’assel bin alenà. Vàire coreur ёd montagna a vagno ‘n dissèisa, ‘nté pì che la resistenza a conta la sicurёssa dёl pass, pràtica, velocità e coragi da vende.
La sensassion ch’as preuva ‘nt la corsa a l’é ‘d fòrsa, ma dzortut ёd libertà; sent-se liber, core sensa fren me ‘n vòl d’òja fra tèra e cel, anté l’aria sutila montagnin-a at foёtta sla facia , antrames ij cavèj e la boca a la bèiv me ‘n giuss ch’a monda còrp e spìrit.
La dissèisa a rota ‘d còl a finis a Pra Damond, anté i scurso ‘l pass e i marcio pёr gòd-me ‘l bòsch.
L’aria pì càuda a suva ‘l sudor ch’a seurt bondos; a l’é l’efet dёl lest varié ‘d quòta; i son calà truch e branca ‘d mila méter e vёddo già pì ‘n bass le prime ca ‘d Pragelà. Im seto ‘n sl’erba e aspiro a tuta l’aria sutila carià dla fragransa ‘d pёrsin-a che ‘l prim càud a fà strassué da ij pin.
I vardo la pian-a ch’a sё slarga dёdnans e im ciamo me a l’era ant ёl ‘400, ant ёl ‘500, cand ant j’agn tremend ёd le pёrsecussion religiose a l’era tut sùbit ёl leugh dё scondion ma peu dòp ёd mòrt.
Ël rije giojal d’un grup ёd fieuj e fije, con ij sò sach a spala, am gavo da si brut pensé.
I vardo si giovo ant la gioiosa svantarìa ch’as men-o apress e i penso che miraco la vita a si fieuj a-j dà ‘ncheuj lòn che jer d’àutri a l’han pa podù avèj. Tutun a l’é giust che ij sacrifissi ‘d cheidun a vado a benefissi d’àutri, dёsnò tut a sarìa inutil. A l’é la roa dёl temp ch’as fёrma mai, ch’a dispon le assion e ij destin ёd j’òmini.
Arpijo ‘d bon pass a marcé intrand ant lё spèss ёd la boschin-a. Dcò ‘d di ij sò abitant a sё stёrmo al passagi dl’òm, ma lor a-i son; a-i é n’ёschёrieul che pì anans a passa me na fusёtta pёr dёsparì ‘nt la boscaja, a l’é baross con na coa ch’a smija ‘n piumin, a l’é na maravìa ‘d blёssa e lestёssa.
Dzor le ponte dj’erbo i vёddo ‘ncor mia montagna e la sima ‘nté j’ero pòch temp prima. Chila a l’é lì, bela, eterna e generosa me na mare ch’a dà fòrsa e bin ai sò fieuj.
I son rivà ‘nt la cort ёd nòsta ca; mia fomna Grazia, mè fieul Massimo e Roxanne, nòst can, ёd sicur a deurmo ‘ncora, ma i dёsturbo pa, i stagh sì fòra ‘n pòch ёd pì a scoté ‘l tich-tach zolì dёl petross e a gòdme se bele ore dla matin bonora fra ij nòsti mont, ambelessì a Pragelà, ‘n Val Chison.
Carlo Ellena