Carlo Ellena/L’identità ’nt la dёscuerta ’d nòste rèis

L’identità ’nt la dёscuerta ’d nòste rèis

(WWW. e via fòrt… a l’é peui pròpi tut?)

Globalisassion, mondialisassion, a son paròle ch’a pijo soa sorgiss dal «sistema ’d comunicassion comersial» rivà apress lё strasordinari progress che an col setor a l’é staje an costi ùltim agn. Ij potent ёstat nassionaj, con ij sò grand podèj econòmich, a l’han portà a ’n model d’economìa sempe ’d pì centralisà, ëdcò con l’agiut ёd vàire asiende fòra-nassionaj ch’a travajo a livel mondial, pёr sòn ёl lengage dovrà pёr comuniché a cognòss pa temp e gnanca spassi. Ёl mond, scasi pёr na mascarìa, as trasforma ’nt un sempi vir ёd compass. Pёr sòn globalisassion, mondialisassion dij mërcà, ant la trasmission ёd dàit e d’informassion an temp real, giusta ’nt le «comunicassion» e nen omologassion dij grup uman, sensa ten-e cont dёl dёsvari motobin bondos ch’a-i é ’nt la famija uman-a midema. Costa distinsion a va fàita e s-ciairìa, pёrchè an sl’argoment a s’é fasse ’d garboj nen da pòch, pijand motobin soens e volontera ’d bàilo giugand an sёl sens ёd le paròle. La grand industria, as peul disse ch’a l’ha «rastlà» pёr na tranten-a d’agn e pì la man d’euvra ’nt ij paisòt campagnin, ant le fasse montagnin-e, àute e basse, causand un ver ravagi an lòn ch’a l’é «l’essensa vital» d’un pòpol: visadì ’nt la conservassion ёd soa identità coltural, ant la lenga, ant la memòria, ant le tradission, ant la stòria e dzortut ant l’atacament al teritòri. Ma la sòrt, ёd le vire, a guerna ’d sorprèise e da ’n mal a peul nasse ’n bin. La crisi dla granda industria a l’ha avù d’efet dròlo ’nt j’ànime dij fieuj e dj’anvod ёd costa generassion vnùa su, pёr fòrsa dlё bzògn, «metropolitan-a». Cost model ёd società pianificà, chёrsùa a la sosta dla granda fàbrica che ancheuj a l’é pì nen garant dёl «sistema», a paga soe fale, arfudand ’n travaj e n’avnì ai giovo, che possà da lë bzògn a artorno a soa veja ca e, che Dé veuja, artrovand soa vera natura an neuve ispirassion e aspirassion. A-i é ’n pasi, ma pёrcetìbil artorn a le rèis; as mostra ’n vàire situassion, ma dzortut a preval na sensassion ёd religiosa curiosità, na sèj ёd cognòsse ’l passà ch’a anvisca lё sguard a costi giovo, fieuj dёl nòst temp. Cost fenòmen sociològich, miraco ùnich ant soa manifestassion, a l’é n’ocasion da nen dёsperde pёr dёscheuvre ij valor ёd nòsta «identità». Paròla costa dovrà e mal dovrà, ch’a l’ha ’n sens motobin precis, se capìa ’nt ёl deuit ch’as veul fesse antende, visadì ’nt la consiensa e conossensa ’d noi midem, ant l’esse, o ’nt un grup social. An bon-a sostansa, coma a nass, as costruv e as forma l’identità d’un òm? L’influss ёd vàire element ch’a ven-o da fòra, l’ambient, l’innatism, as fondo ansema pёr costrùe psicologicament un òm. E bin, lòn ch’a l’é vnù fòra da n’arserca a l’ha dane l’andi a buté ansema na sòrt ёd decàlogh ch’a smija pro significant e che sì ’d séguit i chёrdoma ùtil espon-e e magara dé vita a ’n debat:

La famija

Ancheuj a viv na crisi ancreusa. La mancansa ’d politiche nassionaj adate e la dёspresia vers la coltura a l’ha portà al dёscàpit ëd j’arferiment tradissionaj, ёl rest a l’ha falo la dёspassion, rivand a sumioté malament manere ’d vivi nen nòste, dasend vita a ’d situassion motobin greve an vàire famije. A venta ardёscheuvre e fortì ij sò valor, pёrchè a l’é la prima component amportanta interna ch’a condission-a la formassion dij giovo ’nt ёl rapòrt fra òm e ambient da fòra fin-a da la nassita.

La lenga e 'l dialèt

Strument espressiv ch’a dёssern la spetansa dij vàire grup uman e a-j caraterisa. A l’é ’n valor fondamental pёr la conservassion e lё spantiament ёd la coltura original dёl grup. Dzorpì ij grup o le comunità ch’as esprimo ’nt la vàire parlade (lenghe e patuà), con sò lengagi autòcton a mostro stat d’ànim, emossion, gest, forme d’espression e manere ’d comportament ch’a son ëd fenòmen ùnich al mond ant soe variant sintàtiche e semàntiche. A venta arfé la mapa lenghìstica e anviaré d’inissiative ch’a miro nen mach a la conossensa, ma dzortut a la conservassion ëd cost patrimòni inestimàbil ch’a marcia an sla stra dl’estinsion. La longa esperiensa anmugià an vàire e vàire ani an sёl camp, an mostra che la pràtica dij son ëd la lenga ancestral, dij vàire dialèt e patuà a giuta motobin, pròpi con la «fonemàtica», a ’mparé le lenghe ufissiaj nassionaj forёstere, a sta mira indispensàbij ant ёl sistema dij rapòrt antërnassionaj. Ёl monòlenghism nassional che ancheuj a trionfa e l’anglofonìa mal dovrà ’d mòda, a produvo ’d boro che, ëdcò spantià da na television sensa ponta, ёn fan avèj onta dnans al mond ch’a sent e a ved.

La scòla

A l’é important torna armarché la pressa ’d fé j’arforme nen fàite e arfé cole mal fàite. Comsёssìa a resta ’n leugh ch’a propon coltura e a antёrsa ij rapòrt an tra diferente pёrson-e; donca a veul dì trasmission ёd conossense e socialisé, pёrchè dòp ëd la famija a l’é ’l prim sénter organisà ’d caràter formativ forёsté che ij giovo a ancontro.

Coltura e tradission

Coltura a l’é savèj e ’l savèj a peul nen avèj dij confin e gnanca d’antrap ant ёl conòsse. Ma l’òm a l’é bin pòch s’a l’ha nen ёl «savèj ёd chiel», chi ch’a l’é e da anté ch’a ven; visadì soa stòria coma complement e compiment ёd sò patrimòni spiritual. Soa memòria stòrica a dà a l’òm na dignità sgnora ’d coj valor ch’a lo fan «divers» an costa società con ëd mire ch’a van anvers na omologassion cultural sgarà, ёd bass livel, amponùa mach pёr jё bzògn consumìstich e ’d mërcà.

Condission social e model d'identità

I vivoma ’nt un model ёd società fàita a seuje, anté l’elevassion social a ’d seuje pì àute a l’é na bataja ёd tuti ij di pёr porté al mej la condission ёd vita. Ij doi aspet a pògio dzora a d’echilibri pitòst balarin, ma motobin gropà an tra ’d lor. Ant la «rason d’esse» d’ancheuj, ёl mijorament d’un-a a dà l’andi a l’intrada dl’àutra a tuti ij cost e an tute la manere. La mancansa ’d minca scrùpol e la pèrdita dij prinsipi étich e moraj pёr l’arembagi a la lesta conquista ’d cheicòs, o pёr argionze na mej posission, a l’é na costuma ’d mòda e a treuva sò aliment an bon-a part ёd cost model ёd società sgnora ’d tècnicism, ma svantà e superficial. E nen mach, a l’ha dcò pёrdù ’l sens dij sò valor, ёd la famija, ëd la ca, ëd soa tèra; an sostansa a paga ’l pressi d’avèj pёrdù soa mej part: l’identità. A l’é voajant che ij doi aspet, parèj coma as presento, a la fin fin a conto motobin an sla formassion e la madurassion ёd la përson-a ’nt ёl cors ёd soa vita.

Ël travaj

L’argoment a meritrìa ’n dёscors a part; comsëssìa i j’arzigoma ’d dé n’idèja ’d soa importansa. A l’é ’l component basilar ch’a fà part ёd le sernìe da fòra che la përson-a a deuv fé. Gropà al rangh social, a lo definiss e a na fissa ij termo ’nt ёl cors ёd la vita; an bon-a sostansa a l’é la «rèis ёd la pianta». Fondamental a l’é la bon-a fàita dla përson-a ’nt la sernìa ’d col travaj ch’a sarà nen mach soa sostenta, ma la manera pёr fortisse ’nt sò avnì. Pёr maleur an cost moment stòrich-polìtich-econòmich motobin tribulà a son svanìe j’ocasion pёr fé e dé ’d travaj. Con ёl pais ch’as dёsveuida d’asiende e d’imprèise, nòsta gioventura, e nen mach, a serca fòra ’d sò Stat n’impiegh pёr dé sfògh a soe mire. Parèj, pёrdend ij mej brass e servej, as na van le speranse ’d n’avnì pì bon pёr tuti. Ёl dёsreisé forsà ’d costa gioventura da sò teritòri a l’é un dёscàpit terìbil ëdcò pёr n’àutra rason: a l’avran an ghignon sò pais ch’a l’é gnanca stàit bon ёd deje ’n travaj e ’n tòch ёd pan. E ij pì bon ёd lor a artorneran pì nen.

La religion

A l’é na sorgiss ёd fòrt ёspìrit coletiv gropà motobin ёs-ciass a la coltura ’d grup, ëdcò se ’l cult religios as mostra an d’àutre forme, a arconòss e a dёssern na comunità. La religion a l’é n’ansigh pёr la conservassion e lë spantiament ёd le tradission; travaj bin tratà an particolar dal mond feminin. An quàich minoranse etno-lenghìstiche a fà part ёd l’ardità spiritual ёd minca pёrson-a e a l’é ’n franch pont d’arferiment ant ёl cors ёd la vita. La mancansa ’d franch pont ёd riferiment a l’é ancheuj motiv ёd balorde forme ’d misticism, pёrversion e cult dròlo con d’usanse ’d vire sassin-e, e ’d nichilism.

Ca, pais, sità, model d'architetura

Ca nòsta, «ёl foajé dёl pare», a cissa sentiment ёd sicurёssa, solidità, d’afession. Le pere a conto… stòrie veje ’d sudor, ёd fatiga, ëd richëssa e ’d miseria. Stòrie dё stra, ij gieugh masnà, le ca, le fnestre; arcòrd a tòch, ma ciàir. La stòria ’d n’organism uman ant un grup ёd ca; na comunità anté tut a l’ha un sens, na rason giusta, në stil, na scòla. A scriv ёl vajant architet Vera Comoli Mandracci an sёl lìber «Torino»: «La stòria dle sità as les ant soe vie, ant soe piasse, ant ёl dòm, ant ёl palass ёd la comun-a, ant ij convent, ant le gesie… ёl sitadin a deuv bogesse e travajé con consiensa ’nt ёl còrp ёd la sità. Na consiensa ch’as vagna mach con la conossensa dl’ànima stòrica e l’inteligensa critica che minca s-cianch ёd costa sità a l’é part ёd nòsta stòria, ëd nòsta midema identità antropològica e psicològica».