Carlo Ellena/L’òm e la faussìa
L’òm e la faussìa[modifiché]
J’Alp piemontèise a smijo esse mach ëd bastion rocios ch’a s’àuso dë dsà e dë dlà sfros e frèid; ma a l’é nen parèj. A l’han n’ànima, n’ànima antica, fàita ‘d secoj dë stòria; ant ij milani a son fossilisasse për rësté ‘nsilì, sota lë sguard curios ëd l’anfinì dël ciel. J’Alp piemontèise a son n’antërsiura ‘d caden-e alpin-e e ‘d combe ch’a së slargo ‘d maravija a j’euj ëd coj ch’a san vardé.
Combe ch’a përfumo ‘ncor dj’antich giasé ch’a l’han signàje ‘nt ël temp dij temp. Ognidun-a ‘d lor a l’ha milanta stòrie da conté, scurpìe ‘nt ël temp ‘me ‘nt la ròcia. La Val Chison a l’é un-a ‘d coste; ël Còl Lauson un dij sò bastion. E mi i son lì.
I son ant ël mentre che calo dal Còl Lauson, anvers la ruà dël Gran Puj ëd Pragelà e i passo travers ëd gran dëstèise erbose sensa marche ‘d senté. La calà a l’é lesta e agradìa e i preuvo press che la sensassion ëd volé ‘nsima ‘d nivole d’erbe molsin-e.
Apen-a dzora dj’ultime ca dla ruà, as vëddo vàire part ëd prà bin cintà; ant un-a ‘d coste as vèd, da leugn, la figura ‘d n’òm ch’as bogia con n’andura cadansà. Con un pass ësvicio i m’avzin-o curios për vardé s’òm ch’a travaja ciapà a tajé l’erba con soa faussìa.
A l’é ‘n montagnin pì nen vàire giovo; tutun ël fisich a l’é sùit, goregn, soa facia brusà dal sol e tajà da sent rupie a mostra ij segn dël dur travaj dla tera montagnin-a e dël bërgé.
L’òm a l’é ancòrzësse ‘d mi, ma sensa ten-ne cont e gnanca aussé la testa, a và anans a fé sò travaj. Mi i vardo ambajà ‘l moviment frem, cadansà dij brass e dël pass ant l’at ëd sijé e ‘ntant ch’a và anans, chiel a lassa dré j’andan-e regolar tant ch’a smijo pentnà. Minca tant as fërma, a gava da la feudra penduva a la sëntura la co e a mola la lama dël fer për ten-la bin tajenta.
Ël përfum ëd l’erba tajà e dël fen as mës-cio‘nt l’aria cissand-me a vardé d’antorn. Ël leugh a l’é com’esse intrà ‘nt la pitura d’un paesage montagnin d’àutri temp: ël senté ch’a serpenta ‘ntrames le ca, ij tèit con le lòse, la fontan-a, le gerbe ampilà për da bin, j’òrt cudì sensa ‘n fil d’erba. Tut a l’é a sò pòst, tut l’é ciuto. Antant l’aria sutila e fringanta am suva la front pen-a sudà e l’òm a l’é ancor lì, ciapà a sijé. E a l’é pròpi chiel a dé ‘n sens a la sen-a, a rend-la viva, dëstacand-se dall’imagi stàtica e oliogràfica ‘d na pitura bela, colorìa, ma sens’ànima.
Tut sòn a smija ch’a l’abia gnente ‘d foravìa, ma vardand pì ‘nlà dël nas, a l’é nen parèj. A peul ancapité (e i soma tòst an broa) che sa sen-a montagnin-a a dësparissa ‘nsema a tuta la cultura milenaria ch’as pòrta après. A l’é nòst dover fé ‘n manera përchè a peussa mai e peui mai ancapité.
Ij temp anté i vivoma, ij pass lest dël progress e dle trasformassion a l’han mostrane a vive an manera fàussa, superficial. I sai pa, ma an noi, già ciòsp e ‘nt le neuve generassion an particolar, a-i é me na veuja, press che në bzògn, ëd torné a l’antich për sent-se part viva ‘nt un mond ch’a goerna ij valor ëd tute, arpeto tute le culture e tradission sensa craséje me ròba inutila, mòrta.
I soma costumasse a vive ‘nt la finsion, convint d’esse sgnor e d’avèj tut; nopà i soma vnù pòver, pòver ant ij fàit, ant le paròle e ‘nt ij sentiment, tant che mi, òm ëd sità, i son lì a vardè ‘mbajà ‘s montagnin ciapà a sijé. Un travaj normal, ch’a l’ha pa nen dë straordinari, fàit da sèmper con man e brass, fasend fatiga. I më sdago con pàu che l’òm con la faussìa, sò travaj, soa vita, la montagna, am pijo a l’improvista; i vardo me a fussa cheicòs ch’a ven da leugn, dësvijand-me ‘nt l’ancreus na fòrsa ‘ndurmìa; l’arciam ‘d mie rèis, ëd nòste rèis.
Col montagnin a esprim tut ant sò andi: secoj dë stòria, gòj e sagrin, difidensa e l’ostinassion ‘d vorèj esse col ch’a l’é, e nen n’àutr.
L’indiferensa che l’òm a mostra ‘nvers ëd mi che lo vardo da pòchi pass, miraco a l’ha soa sorgiss ant la solitùdin ch’as pòrta apress e soa facia rupìa a na mostra tut ël pèis; ma chiel as gira
pa a vardeme, e gnanca ‘m parla. Comsessìa ‘n quaj manera mi i son un forësté; ël portador ëd na manera ‘d vita ch’a l’ha stravirà la soa e ij fondament ëd na cultura milenaria, crasand-je.
La montagna e soa gent a l’han ëd ferìe ch’a son mal fé a varì. Nen capì, ò nen vorèj capì ij bzògn reaj d’un mond montagnin ëd confin, teritòri për secoj camp ëd bataja, con un pòpol gorègn, travajeur, costumà a esse indipendent e che lë Stat a l’ha dësmentià, a l’ha ‘ngagià sa gent a ‘ndesne bandonand soe tere.
Peui a l'é rivaje la dëscuèrta dla montagna a la manera “sitadin-a” përché a podìa esse 'n bon afé. E antlora leugh maravijos, con paesagi splendrient ëd na natura servaja mai tocà da l'òm, curnis ùniche për blëssa stravirà da tërliss, pilon, funivìe, asfalt, condomini ch'a smijo 'd vëspé e peui viture, mila viture ch'a fiàiro tant d'antossié l'ària e ch'a pòrto burià 'd gentaja a invade prà, pasture e nivé che për secoj e secoj a l'han conossù mach ël silensi e la pas. As peul disse che 'n quaj manera, për quaj leugh e a quajdun, a son andaje bin j'afé, dand vita a 'd pòst ëd travaj; ma a che pressi?
E la montagna, cola vera, fàita 'd borgià, da ruà con soa gent ch'a vivìa, ch'a travajava, ch'a goernava e a cudìa pasture e teritòri, che sòrt a l'ha avù? Sòn-sì a l'ha avù: ël dëspopolament e l'abandon ëd soe bàite e dle tere. Colpa dla borgnarìa dël podèj costituì e dla neuva siviltà pianificà 'nvers un mond sempi, con tradission, culture e lenghe secolar, ma con d'echilibri assé dlicà.
Costume tramandà 'nt ël temp con valor moto bin pì grand che nen ëd legi scrite da 'n legislator che Dio veuja, dcò 'n piòta.
A la finitiva a l'é përdusse na bon-a part ëd patrimòni boschiv, fàunistich, campagnin, ëd j'eve, ma dzur tut ëd soa gent, pròpi cola ch'a sarà mal fé arcuperé.
Miraco 'ncheuj a-i é na manera pì atenta për capì ës mond maravijos ch'as esprim ancor ant ij sò lengagi genit e sòn mersì a vàire giovne e giovo, fieuj ëd coste tere ch'a sento torna 'nt l'ancreus ëd sò esse l'arciam ëd soe rèis.
Antratant l'òm ch'a sija a l'é 'ncor ciapà ant ël sò travaj. Ant ël mentre la sèira a m'argala i prim color dlicà dël calé dël sol. La calà 'nt la comba ora a l'é pì dasianta, pensand che doman i dovraj nen torné 'n sità, ma i tornaj ncor ambelessì 'ndova 'l temp a lé marcà da j'ombre dël sol, dal vent ch'a cala e a monta, da j'odor ch'a dësvijo ij sens, dal pass pasi e franch ëd l'òm e la neuit, ant l'infinì, da la lus pì satìa dël gran chèr.
Agost '97
Carlo Ellena