Artorn

La lenga piemontèisa: diferense ‘nt tra la parlada e lë scrit: lòn ch’as deuv savèj

Preàmbol

Prima ‘d parlé ‘d lenga piemontèisa, cha l’é l’argoment ëd cost travaj, a l’é afortì fé na distinsion an tra ‘l piemontèis scrit e ‘l piemontèis parla, ch’a son doe fonsion moto bin ciaciarà e dle vire ' n manera dёsdà, pёr la carёstìa 'd cognission ch'a s'ha dij sign grafìch e diacrìtich; element ch'a fisso le variassion dij son lenghistich (fòni).

La Gramàtica normativa e la Gramatica stòrica a son doe branche ‘d la Gramàtica general ch’a mostro doi capitoj divers (pa vàire cognossù), ëd la materia ‘nsidita. La prima a mostra a buté ‘n pratica da bin le nòrme dite e dzortut scrite; la sconda la stòria ‘d na lenga ‘nt ël temp.

Viagé ‘nt ël temp, tornand andrera për cognòsse da ‘nté ancamin-a la stòria dla vos, e vaité ‘l mond ëd la paròla, a l’é ‘n viagi strasordinari ‘nt l’ancreus ëd la comunicassion verbal ëd la rassa uman-a.

Un viagi ch’a mostra a l’ùmil scrivan la strà giusta për capì ‘l “përchè” l’òm, arlòngh la corsa tribulà ‘d soa esistensa, a l’abia sentù chërsi ant l’ancreus l’esigensa ‘d trasformé le paròle ‘n sègn, che ‘nt lë score dël temp a son dventà scritura. Donca:

Scritura a l’é esprime concet o son con element ciàir, butà ‘nt na serie, movibij, samblà second règole stabilìe. Concet dit con paròle che butà ‘nsem a fòrgio “j’at” dël pensé e che ‘l midem a ven scrìt con proposission, componiment, teoremi e via fòrt.^¹

Costa “dëscuèrta” ‘d l’òm a l’é stàita ‘l “përchè”; ël mojen për argionze na mira, ch’a l’é lë bzògn ancreus, material, ëdcò spiritual, ëd lassé na marca ‘d soa esistensa scurpì ‘nt la sempiterna pera.

I trovoma ‘nt j’antich grafì, coj che për noi ancheuj a son pressiose testimonianse primordiaj ëd cultura e ‘d sivilisassion. A l’é ‘l prim laj ëd la conossensa “për coj ch’a vniran”.

Cost ëscrìt a veul mach dé l’ideja dël significà e vàire ch’a sìa ‘mportant ël valor “literari” ëd coste prime marche e dissègn che an diso ch’a j’ero paròle dite e peui ëdcò scrite; lor an conto la stòria ‘d lë sfòrs strasordinari ëd l’òm ant l’arserca dla manera ‘d sossialisé e comunichè an qualsëssìa lenga natural parlà e scrita.

Le lenghe ancestraj (dal latin antecessor “predecessor”), a son le lenghe dij nòsti antich, sensa fé gnun-e differenze, përchè a esist pa na sòrt ëd classìfica ‘nt ij lengagi naturaj. Prononsié ‘d paròle a veul dì ciaciaré, comuniché con quajdun, che peui a lé sossialisé. Minca paròla a l’é ‘n tassel badial ch’as gionta a vàire d’àutri për costrue la lenga. Na “fàbrica ‘d paròle” che da sèmper a signa e a dëssern un grup, na comunità, un pòpol, conform la posission geogràfica, ël leugh, ël clima; tuj component ch’a l’han influì ‘n sël lengagi, forgiand-lo e soagnand-lo për felo sgnor “d’idiomaticità”. “Espression idiomatiche” a son cole manere ‘d dì caraterìstiche ‘d na lenga e mach ëd cola lenga.

I na buto quajdun-a ‘n piemontèis (i peule troveje ‘n sla Gramàtica piemontèisa ‘d Michela Grosso).

-Ven-e a taj – essere utile; Ciapé le grive – essere intirizziti; A buté gròss – tutt’al più; A ras – colmo.

Lenga ancestral a veul pa dì lenga fërma, vis-a-dì ch’a cambia nen; a l’invers a veul dì lenga antica ch’a viv, an goernand soe unicità. A l’é n’arciam fòrt a l’identità.

An vrità tuti ij dialèt a son lenghe naturaj, përchè a esprimo ij valor culturaj gënit dij pòpoj ch’a-j parlo. I midem parlant a-j trasmëtto da cand la vos a l’era ‘n son dzarticolà, apress, ant ël core dël temp, a prononsié con fatiga le prime paròle, buteje ‘nsem për esprime ‘n pensé, për peui, a la bon ora, compon-e na frase ‘ntrega. Peui goerneje e dësfendje, se paròle e forgene d’àutre neuve aranda a cole veje për dé fià a j’òrgo ch’a formo ij fòni, ch'a son peui ij son: vis-a-dì la fonassion, ch’a comprend la branca dla fonètica articolatòria.

La "fonètica articolatòria" a l'é 'n setor grand e complicà, ch'a l'é ripartì 'n vàire àmbit. E bin, ansema ij vëddroma d'amprende quaj nossion elementar ëd la "përcession lenghìstica", ch'a l'é na dissiplin-a ch'a fà part ëd la "fonètica uditiva". Da sòn-sì, i parleroma 'd "son lenghìstich" dit "fòni" e soe specifiche particolarità esprimùe 'nt le vàire parlade locaj.

Quaj “purista” dij secoj passà a l’ero afortì a lë studi dël piemontèis e dcò a “Le tradission popolar”, che dit an manera moderna a l’é “Ël Folclor”, signand coste “materie”, culture ëd “taj bass”. A l’era ‘n grup ëd pensador dont a fasìa part ël cont Carlo Vidua (1785/1830), un cacam piemontèis unitari italianista che con Galeani Napione, cont ëd Coconà, a l’ero nemis giurà dla lenga piemontèisa. Na drolarìa bela e bon-a ch’as rabela con strachëssa ‘ncor ancheuj.

Ël Folclor a peul pa esse dësgiont da soa lenga ‘d tradission; a sarìa ‘me dì a Giandoja ‘d parlé an italian. Ël vajant folclorista sicilian Giuseppe Pitré a l’avìa dinotà ‘n manera ciàira ‘l contorn anté as bogio coste dissiplin-e, chiel a disìa: “Conte e fàule, stòrie e mit, proverbi, mòt e calambor, cant e melodìe, tramajin e ‘ndvinaje, gieugh e passatemp, dësmore e ghingaje, spetàcoj e feste, tradission e costum, rit, sirimònie e costume, chërdense e dubi; tut un mond notòri e stërmà ‘d realtà e imagi ch’as bogia asià, ch’a gëmm e a sorid a chi a sa avzinesse e capilo ant la lenga ch’as esprim”.

La lenga ancestral, dita ëdcò, (sbaliand), dialèt e l’arpeto torna, a l’é la vera lenga ch’a mostra ‘n tute soe nuanse materiaj e spirituaj chi a la parla, a l’é lë specc fidel ëd la përson-a; ant soa manera ‘d fé, ant sò parlé, ant ël ton ëd la vos, j’acent, le pàuse, ‘l tratament ëd le vocaj e dle consonant. Tut son-sì a l’é na “materia” dë studi ‘mportanta ch’a ni mostra che le diferense dij fonemi ant na lenga a peulo ‘dcò esse an oposission. A la fin-fin i podoma capì, sensa tëmma da sbalié, chi ch’a l’é e da che leugh a ven na person-a. Se i soma ‘n Italia: scoté ‘n piemontèis, un sicilian, un sardagneul ò d’àutri, la diferensa ch’a-i é ‘n minca “dialèt” a lo dëssern da j’àutri ëdcò s’a parla an italian.

D’àutra part l’italian a l’é na lenga ‘ncrosià, butà ansem con toscan, fiorentin e d’àutre; rangià a la bzògna ant na sòrt ëd teosofìa për deje ‘l valor ëd n’esperiensa scasi mistica da mostré a livel nassional. A l’é l’ideja d’unì tuti j’italian ant na lenga; na fërma volontà dla monarchìa, aversa ai valor identitari ëd nòste tradission milenarie piemontèise e ch’a l’ha ‘mponù costa vision forsà e pa natural a ’n pais tròp longh e divers, vis-a-dì che ‘l Sud a confin-a press che con l’Africa, antant che al Nord a l’é a doi pass da la Fransa e a d’àutri confinant; distansa ‘nté le tradission, costume e forme lenghistiche a l’han pa nen da fé, ma a l’è pròpi costa la blëssa, vis-a dì; tuti unì ant ij sò dësvari.

Un valor coltural ùnich, moto bin ràir, a l’é cost mosàich ch’a-i é ant ij vàire dialèt an Italia e che bin pòchi d’àutri Stat a l’han.

E bin, l’Italia repubblican-a a l’ha fàit moto bin ëd pes ëd la monarchìa con ëd lej che, nopà ëd guerné cost patrimòni, a craso ij “dialèt”, con ël piemontèis an prima ligna, degradand-lo a “dialetto italiano”, sensa ‘n pluch ëd bon sens e tanta, tròpa sotisa ‘n materia.

C. E.

Apòstrof, acent, sign diacrìtich e d'antërponsion, element ëd fònica e compitassion.

Apress a sa ùtila disversion, artornoma ant l’argoment dël parlé e parlé pì ch’as peul an piemontèis, ch’a l’é la manera pì svicia pr’amprende la modulassion ëd le vos (la branca fonètica dla përcession), dël lessich ant le vàire forme eufòniche dla lenga parlà, për capì l’importansa,‘l significà: dj’apòstrof, ëd j’acent e d’àutri sign diacrìtich ëd la lenga scrita.

Arpiand torna ‘l dëscors an sla lenga italian-a, a l’é ‘mportant noté ch’a dòvra pòch o nen l’acent fònich grev e aùss dë dzora dle vocaj e – o, e nopà as dovrìa signé, perchè l’acent a marca doi son diferent ëd le vocaj e a dëssern un termo da l’àutr, vis-a-dì as dis ch’a son omografe. Esempi:

con é (acent aùss) con è (acent grev) con ó (acent aùss) con ò (acent grev)

accétta = piolèt; accètta = verb aceté. fósse = verb esse; fòsse = gav, tampe.

légge = nòrma, régola; lègge = verb lese. cólto = instruì; còlto = verb cheuje.

Ant la manera moto bin superficial ch’as mostra ancheuj a scòla, costi dësvari as fan gnanca noté përchè as parla n’italian passà ‘n sla rapa.

Ant nòsta lenga scrita j’acent a son obligant për un coret acsan e sòn ij piemontèis, a lo san e a lo fan ëd costuma.

Foma n’esempi; an piemontèis, ël sostantiv son, a veul dì an italian suono; ma son a l’é ‘dcò la prima person-a singolar ëd l’indicativ present dël verb esse: (mi i son), (an italian io sono), tutun se diso e scrivo sòn (con l’acent grev) a dventa n’agetiv dimostrativ, che an italian a veul dì questo. L’acent fònich a l’ha viravoltà për antregh ël sens dël termo.

A la fin, mach la pràtica a peul mostré ‘l giust acsan, ël ghëddo e la giusta scritura ch’a-i ven apress, ch’a l’é la “koinè” (termo ch’a riva dal grech διακρίνω, e a veul dì “dësserne”).

Significassion ëd chèiche termo tècnich dovrà soens an lenghistica

1) Elision = anulament ëd la vocal final atona ‘d na paròla dnans a la vocal inissial ëd la paròla ch’a ven dòp, es.: l’erbo. As dinota con ël sign gràfich dit apòstrof (ʼ), ch’i vëddroma mej pì anans.

2) Cesura = dësgionta, pàusa ritmica cadansà.

3) Eufonìa = l’ancontr armònich ëd doi son.

Element ch’a dësserno la lenga piemontèisa

Ël Piemont a l’ha vist e patì për vàire secoj scorarìe fàite da pòpoj ëd passagi, cardinaj, generaj e soldà ‘n guèra, dzortut travers la via Francigena, lassand ant ël nòst teritòri marche lenghistiche ancreuse moto bin dësvarià ch’a l’han dàit al piemontèis le particolarità dont ancheuj a dòvra ‘me lenga neolatin-a osidental, antant che l’italian a l’é lenga latin-a oriental, conforma la ligna ‘d Wartburg.

La ligna ‘d Wartburg

Ant soa euvra Die Ausgliederung der Romanische Sprachräumne (La dzarticolassion ëd le part lenghistiche romanze) dël 1950, ël vajant lenghista alman Walter Von Wartburg analisa vàire importante distinsion lenghistiche dont:

-la conservassion ëd la -s final

-ël tombé dle occlusive sorde intervocaliche c, p, t

-la palatisassion di ca- e ga-

Ant l’àmbit ëd le lenghe romanze costi fenòmen as presento a ossident (ponent) ma pa a orient (levant) e donca an dan manera ‘d signé, con na bon-a giustëssa, na ligna ch’a marca ‘l confin an tra ij doi blòch lenghistich diferent tra ‘d lor: col ëd le lenghe neolatin-e dl’ossident e cole dl’orient.

Con bon deuit, ël piemontèis e j’àutri lengagi padan, arzulto contnù ant ël blòch ossidental e a son, donca, a tuti j’efèt dëstacà da la lenga italian-a e da ij sò dialèt.

Ant l’àmbit ëstòrich, ël latin, dont nòsta lenga a na pija na bon-a part, a l’ha avù ‘d cangiament moto bin pì ancreus che an àutre region italian-e e pròpi për sòn, ël piemontèis ant soa lògica rasonévol, a l’ha ‘d fonemi pì curt dij sò termo corispondent an italian.

Esempi: finocchio = fnoj; macellaio = maslé; pelare = plé; pidocchio = poj; tagliare = tajé; dont soe rèis latin-e a son: fenuculum, macellarius, pilare, peduculus, taliare.

An piemontèis a son tombà tute le vocaj finaj àtone dël latin, men la a dij feminin e le consonant stopà ‘ntervocàliche a son adossìsse, ëd vire fin-a a tombé, antramentre a esisto pa consonant doppie ansì dite.

Chèiche sign grafich bin da cognòsse ant ël piemontèis e dovrà ‘l pì dle vire ant le lenghe indoeuropenghe, a son ij sign diacrìtich (''da l'agetiv διακριτικός (diakritikòs), cioè "separativ, distintiv"). Vajanta na règola general për rende pì sempi e capì mej ij sign gràfich e ij grafemi a l’é cola ch’a mostra che a servo a tradùe ant lë scrit ij vàire son ëd na lenga (ambelessì i parloma pa 'd l'IPA, ch'a l'é tuta n'àutra bàrziga).

Ij sign diacrìtich aparisso generalment dë dzora e da sota dle létere ch’as arfàn, ma a-i son ëd cas che la posission a cambia; a l’é ‘n sign giontà a la létera për modifiéne l’acsan o për dësserne ‘l significà an tra ‘d termo ch’a së smijo.

Ël ver diacritìch a fa nen part ëd la létera, ‘me pr’esempi l’acent ant la vocal piemontèisa e, è, é, ch’a son pa tre létere diferente ma la midema con acent grev e acent avuss e dësmentioma nen la ë con la diéresi, che ‘n piemontèis a l’é dcò dita ë muta, moto bin dovrà.

Nen tuti ij sign dëstacà dal còrp principal ëd la létera a son dovrà ‘me diacritìch, pr’esempi: ij pontin an sle létere i e j a fan part integral ëd la létera e a son nen na variassion.

L’acent (ch’a l’é nen un sign diacritìch) an lenga piemontèisa a l’ha da manca ‘d në s-ciariment.

Come già dit e scrit i l’oma l’acent grev ( ‵ ) ch’a dà ‘n son duvert ‘me ‘nt ël termo guèra e col avuss

( ʹ ) ch’a dà ‘n son sarà ‘me ‘nt ël termo gené; dzor pì, an piemontèis, con ël termo acent as arfà al sign gràfich, antramentre che con ël termo acsan, as arfà a la cadensa lenghistica. Esempi:

Giaco a parla con acsan fransèis.

L’apòstrof. A ven da la lenga greca e latin-a; a l’é ‘dcò dit elision o sinalefe.

Ant ël piemontèis a l’é un sign diacritich; cand ch’a l’é elision a l’é sèmper obligant.

An piemontèis l’apòstrof a pija ‘l pòst ëd le vocaj ël, un e dle preposission an, ëd.

Avertensa: tutun a l’é pa sbalià manten-e la vocal; as trata ‘d na variassion. A l’é n’esigensa eufònica ‘d la lenga “parlà” ch’a serv a dé séguit a l’armonìa dla frase o dël vers. L’elission ëd la ë a dà a la frase continuità, ant ël mentre che ‘nt la variant, la letura, a l’ha na strompadura, na sòrt ëd pàusa. Tut sòn se ‘l termo ch’a-i é prima a fërnis con na vocal. Chèich esempi:

-Mi i l’hai ‘d pom ross. Variant: mi i l’hai ёd pom ross.

-Mi i l’hai damanca ‘d sòld Variant: mi i l’hai damanca ёd sòld.

-Mè quàder a l’é ‘l pì bel. Variant: mè quader a l’é ёl pì bel.

-Col baron a l’é ‘l pì gròss. Variant: col baron a l’é ёl pì gròss.

-Andé ‘n biciclёtta. Variant: andé an biciclёtta.

-Mi i vado ‘n barca. Variant: mi i vado an barca.

-Lor a l’han fnì ‘n travaj. Variant: lor a l’han finì un travaj.

-I vado a caté ‘n can. Variant: i vado a caté un can.

Nopà, se ‘l termo ch’a-i é prima a fërnis con na consonant, a tomba l’elission e l’artìcol o preposission ch’a ven dòp a bzògna scriv-la ‘ntrega (sempe për n’esigensa eufònica). Esempi:

-Percors cultural ёd cost ёstudios.

-L’ordin cronològich ёd la lista.

A peul esse dcò dë strompament, dovrà an italian, pr’esempi po’, strompament ëd poco. An piemontèis as peul scrive (da ràir) scursà ‘n pò, ma as dòvra scasi sempe pòch, con vàire d’àutre manere che ‘l piemontèis a ciama conforma ‘l sens ëd l’espression (vëdde ‘n sël vocabolari ‘d Bré).

Ëd vire a peul esse antèis ëdcò ‘me sign d’antërponsion.

I sign d’antërponsion, dovrà ‘nt le lenghe neolatin-e, donca dcò ‘nt ël piemontèis, as dòvro a dësgionze, a buté n’arlev paròle o grup ëd paròle.

A son vàire, coj ch’as dòvro ‘d pì a son: pont o pont frem, virgola, pont e virgola, doi pont, pont esclamativ, pont anterogativ e, për dëstèisa, virgolëtte, liniëtta o tratin, parèntesi.

La cesura: dësgionta; dal latin taj rìtmich.

La cesura a smija ch’a taja ‘l vers an dòi part. An efet an costa stròfa ‘d Norberto Rosa, gavà da la poesìa «Ël progress», an vers otonari, as peul notè ‘me la cesura a spartìs giusta ‘n mes ël vers.

Chi l’ha dit / che costa tèra

l’é n’inmensa / gabia ‘d mat

a l’ha dit / na còsa vera

come doi / e doi fan quat.

L’esempi a mostra ‘n tipo ‘d cesura, ël pì sempi ch’as dòvra. Për savèj cheicòs ëd pì vëdde an: “Métrica e prosodìa dla poesìa piemontèisa” ëd Camillo Brero”.

Morissi Pipin (Maurizio Pipino), ant soa “Grammatica Piemontese” dël 1783, a dòvra moto bin ëd sign gràfich e diacrìtich. Al CAPO II – Delle pronunzie piemontesi – a le pagine dal 4 al 9 a mostra com’as dòvro costi sign ant le vocaj pròpi për dè a le létere ‘n son diferent. Al CAPO III – Articoli, segnacasi, generi e declinazioni – A le pagine da 14 a 17, as peul rend-se cont ‘me ‘l Pipin a na fasa n’usagi fosonant, cissà da l’esigensa ‘d cambiè ij vàire son diferent ant le declinassion dj’articoj e preposission dovrà ant la parlada corent.

A dòvra la “tilde” dë dzora la ñ spagneula; la “cediglia” sota la ç fransèisa ma ‘dcò sota la ȩ, la semivocal che chiel a ciama “muta” ‘me noi ancheuj (ma che marcoma con la dieresi dë dzora la ё). Esempi: ij termo piemontèis ant la Koiné moderna fëtta (fetta) e vësco (vescovo),ël Pipin a-j’ëscriv con la cediglia sota la e; fȩtta e vȩsco, tutun con na finëssa e na pratica strasordinaria dla lenga a dòvra già l’apòstrofo ’me elission ant jë scrit: a l’é ‘ndurmì (è addormentato) e a l’é ‘ndàit (è andato).

As dis ch’a l’é sorpassà, as capiss, a l’é veja, tutun, sota vàire forme a l’é dimostrà, che la gramàtica dël Pipin, a l’é ‘ncor ancheuj basilar për l’impostassion ëd la lenga scrita an fonsion dël “parlà”. Soe intuission ma dzor tut la conossensa d’àutre lenghe, quaj: ël fransèis, lë spagneul, probàbil ëdcò l’alman e moto bin l’italian e ‘l piemontèis, a l’han përmëttuje ëd butè ‘nsem na gramàtica ch’a sarà sempèr an rësguard për nòsta Koiné.

Ël métod d’impostassion e la definission ëd la grafìa Pacotto-Viglongo, ufissialisà già ant ël 1930, a l’ha fàit an manera d’elminé tuti coj sign gràfich e diacrìtich (tnisand mach la dieresi an sla ë e ‘l tratin a la n- faucale e ‘n d’àutri cas ch’i vëddroma dòp), semplificand, an minca manera lë scrit. A podìa pa esse fàit travaj pì bon.

Tutun ël temp a l’ha dàit ij sò consèj e Milo Bré (anlev predilet ëd Pacòt), lenghista, poeta, e literà soasì, travajand an sle régole ‘d sò magìster, ha l’ha studià, mijorà e dane a noi ancheuj na gramàtica piemontèisa compìa e rassional.

Arturo Aly Belfàdel (4 ëd luj 1872 – 6 ëd luj 1945), a l’é stàit un vajant ëstudios e arsercador pistin ëd la lenga piemontèisa ma sò nòm a l’é stàit, për maleur, pòch o nen cognossù. A l’avìa esercità për 14 agn ‘me médich condot a Monasté Bòrmida ‘n provinsa d’Ast e cost mësté, ch’a lo mnava a girolè fra la gent, a l’avìa cissa-lo a cognòsse cost piemontèis dròlo an tute soe variant locaj; sòn-sì a l’avìo ‘nteressalo fin-a a studie-lo ‘nt soe noanse pì ‘ncreuse.

A la fin-fin, dòp vàire agn d’arserche, sa passion a fasìa nasse na Gramàtica moto bin detajà ‘d 394 pàgine, spartìa ‘n quatr part: Ortografìa, Fonologìa, Gramàtica e Sintassi.

Al’é ‘n lìber bin ampostà, sgnor d’intuission geniaj, arzultà ‘d sò talent strasordinari e ch’a conta ëdcò ‘n gran numer ëd vocaboj piemontèis e soe etimologìe: material pressios, ancheuj dësparì.

Tutun, soa ’nterpretassion grafica dij son (foni), a l’é moto bin përsonal e a dinòta na coltura lenghistica fòra dl’ordinari; për sòn, ël livel ëd la letura e dla comprension, a l’é pì adat a studios savant pitòst che a magìster ëd livel scolàstich e a tuti coj che a l’han damanca dë strument sempi pr’ amprende.

Aly-Belfàdel a l’avìa ‘ncaminà ‘n rapòrt con l’editor Andrea Viglongo, che, për maleur, a l’era già ampegnà con Pinin Pacòt ant la redassion ëd la neuva grafìa (ch’a sarà peui cola definitìva) e për sòn l’editor, con stracheur, a l’era stàit obligà a arfudé sa colaborassion.

Le vicende professionaj ëd medich condot a l’avìo obligalo a trasferisse a Santa Maria di Sala, an provinsa ‘d Venessia, n’antrap ch’a l’avìa angarbojà tuti ij sò rapòrt, tutun soa përseveransa a vagnava e ant ël 1933 a trovava la stamparìa-cartolarìa L. Guin a Noale (Venessia) ch’a publicava soa Gramàtica. Sa cita stamparìa, për maleur, a l’avìa pa ‘d mojen për fé ‘n reclam proporsionà, n’aspet moto bin grev, ch’a l’avìa butà d’antrap për fé n’oportun-a difusion dël lìber.

N’aspet amportant a l’é l’alfabet, che ‘l Belfàdel a marca ‘n 32 son (o létere), contra ij 26 ëd la grafìa Pacotto-Viglongo (la Koiné).

Ant ël capitol Ortografìa e Ortopedìa, Aly Belfàdel a trassa sò alfabet che arpòrto ‘nsissì:

a,b,c dossa, c dura, d, ė, ẹ, ë, f, g dossa, g dura, gn, h, i, j, l, m, n, ṅ, o, ô, ö, p, q, r, ṣ, ṡ, t, u, ŭ, ü, v

Coma as peul noté, ij sign grafìch për mostré ël dësvari dij son ant la giusta pronunsia a son vàire e a dan vita a confusion ant la prononsia dij termo.

I marco për ciairëssa: (U. a l’é la scursa d’Unicode).

ẹ = sign gràfich: caràter còdes U. 1EB9

ė = sign gràfich: caràter còdes U. 0117

ṅ = sign gràfich: caràter còdes U. 1E45; a stà për nòsta n- faucal es. : farin-a= fariṅa (Belf.)

ô = sign gràfich: caràter còdes U. 00F4

ö = sign gràfich: carater còdes U. 00F6

ṣ = sign gràfich: caràter còdes U. 1E63

ṡ = sign gràfich: caràter còdes U. 1E61

ŭ = sign gràfich: caràter còdes U. 016D

ü = sign gràfich: caràter còdes U. 00FC

(Ël sign gràfich dieresis ansima la ë a l’é pa marcà përchè dovrà ‘dcò ‘nt nòsta Koiné).

Për comparision arporto l’alfabet ëd nòsta Koiné piemontèisa ‘d 26 lètere.

a, b, c, d, e, ë, f, g, h, i, j, l, m, n, n-, ò, o, p, q, r, s, t, u, v, eu, z.

Ël grup vocàlich o grafema eu as prononsia a la fransèisa u e a l’é sèmper tònica, esempi: feu, euli, seurte.

Avertiment important^²

Ël piemontèis as parla, con chèich nuansa diversa, ant la pian-a e ‘nt le valade alpin-e da Turin fin-a a Coni, a Ast, a Ivrèja e a l’é sovens dovrà ‘dcò ant ij pais monfrin, canavzan, bielèis e d’àutri che pura a conservo soe variant particolar ëd piemontèis. Ant le parlade locaj as treuvo ‘d son ch’a manco ‘nt ël piemontèis literari. Da già ch’a son sign gràfich ch’as dòvro ant le variant locaj dzora marcà, i mostroma ‘mbelessì coj ch’a son i pì ‘mportant e coma ch’as podran ëscrive:

ò o sarà, canavëzan-a e bielèisa, ch’a corispond sovens a la o e dle vire, a la eu piemontèisa. Es.:

bielèis, fiòr; piem. fior; canavz. fòja; piem. feuja.

ts ch’a corispond a la s sorda piemontèisa. Es.: an montagna bielèisa blëtza; piem. blëssa.

sc prononsià a l’italian-a e ch’a corispond a la s piemontèisa. Es.: bielèis scinch, scësta; piem.

sinch, sësta.

ĝ (còdes U. 011D) ch’as prononsia parèj dla j fransèisa ‘d jardin e a corispond a la z o la g dël

piemontèis literari. Es.: an montagna bielèisa ĝenĝiva, ĝent; piem. zanziva, gent.

n-n ch’a corispond a la n- fàucal piemontèisa e ch’as prononsia parèj ëd na n- fàucal seguìa da na n

dental. Es.: monfrin bon-na; piem. bon-a.

ȓ (còdes U. 0213) ch’as prononsia an arvirand la ponta dla lenga e a peul corrisponde tan a la l

coma la r dël piemontèis literari. Es.: monfrin, astesan ȓa siȓa; piem. la sira.

S-ciariment an sla “Gramàtica astësan-a” ëd Giancarlo Musso.

Musso an fa osservé, che ‘l piemontèis comun, o koiné e ‘l monfrin, a l’han unificà la prononsia e la grafìa dle r dobie e ‘d cole sèmpie, dle l dobie e ‘d cole sèmpie; aspet che ‘nt l’astesan a l’é nen verificasse. Noi astesan, an efet, i mantnoma doe specifiche prononsie për la r dobia e la r sempia, për la l dobia e cola sempia. I sercoma ‘d buté dle regole për la prononsia e la scritura ‘d coste doe lètere.

Donca, stabilioma sùbit ch’a bzògna dovré doe grafìe diferente për le doe prononsie:

r për ël son “italian” ëd la consonant:

l për ël son “italian” ëd la consonant:

ṟ e ḻ la prononsia a l’é la midema për ël son astesan ‘d se doe lètere ch’a smija a la r inglèisa.

Ël sign gràfich ëd la ȓ (ëd Brero) a l’é stàit cambià da Musso (con na linia sota la lètera) për unifiché-la a la l. Vëdde sì sota ij sign e ij còdes.

ṟ (còdes U. 1E5F)

ḻ (còdes U. 1E3B)

Conform ëd la posission ch’a l’han ant la paròla, ël son ëd se doe lètere a cambia second se regole:

- a inissi ‘d paròla a l’han sèmpe ‘n son “italian”, gavà ‘l cas cand a-i son j’articoj-përnòm ḻa, ḻë, ḻo; ḻa lun-a, ḻë liam, pij-ḻo, ḻo pij, ròja, rat;

- an posission intervocalica o an fin ëd paròla a l’han un son “italian”cand a corrispondo a rr – ll latin-e e italian-e bala (palla), bara (barra), car (carro); a l’han un son mòl cand a corrispondo a na r/l sempia latin-a o italian-a. Esempi: saḻa(sala), soḻa(suola), moṟa(mora), maṟ (mare).

Dòp na consonant la r a l’ha ‘n son “inglèis”: bṟen, cṟòcc, dṟuveri, fṟadel.

La r a l’ha ‘n son dur italian (rèid) dë ‘dnans a le consonant: c dossa, d, g dossa, l, n, r, s, z, che i ciamroma fòrte (tòrcia, verd, fòrgia, erlo, torna, ors, òrt, arzo);

- la l latin-a, dë dnans a coste consonant, a cambia ant la u dittongale piemontèisa (con ël son italian): càud, giàun, fàuss, àut. Ant l’astesan, cost ditongh àu a l’é dventà ò ‘me ‘l fransèis. Ancheuj as prononsia à (a sarà con ël son davzin a l’ò): càd, giànn, àt.

Rëstand ant l’argoment ëd la “prononsia” (coma gia dit a fa part ëd la fonètica articolatòria) a më smija giust arpropon-e chèiche scrit amportant ‘d Carlo Denina, vajant glotòlogh e studios ëd l’eutsent apassionà dla lenga piemontèisa.

Ant ël 1803 ‘l Denina a publica për la sconda vira ‘n lìber: Dall’impiego delle persone. La neuva edission a l’avìa na gionta a la fin: Dell’uso della lingua francese, dont l’àutor as declarava ‘n contra la lenga italian-a spiegand an manera ciàira ‘l përchè ‘d costa soa sërnìa. An pì, a scrivìa na litra al Prefet dël Dipartiment dël Po, anté a dasìa ‘d pressios consèj për parlé e scrive ‘n fransèis a scòla e ‘dcò ant l’educassion religiosa, spòrzend l’ideja che ‘l dialèt a vnèisa na sòrt ëd pont për mostrè ‘l fransèis ëdcò al popol cit.

Cost fàit, adressà a ‘n fonsionari pùblich, a-j costrà moto bin car, cissand ël perpetual ghignon dij pì ancagnì italianista, vis-a dì: ël cont Galeani Napione, Prospero Balbo, l’àutr cont Carlo Vidua e quajdun dij component ëd la mej coltura sabauda, cola ch’a mantnirà ij sò podèj ëdcò dòp la Restaurassion.

An sla gionta dla litra Dell’uso della lingua francese, ch’a j’era pa ‘nt la veja edission, a val la pen-a ‘d fé n’ëstudi pì ancreus.

Costa sòrt ëd dëscors ëscrit, a l’é bin leugn da le vàire euvre pa vàire lòn, fàite ‘n favor a l’uso dla lenga italian-a; scrit pretensios e superficiaj për pòca o gnun-a conossensa dla lenghistica, con mire pì che àutr fàite a compiasèj la monarchìa sabauda pitòst che dé ‘d motiv vajant ant la sërnìa dla lenga italian-a. An avers, ël Denina a dasìa na preuva ‘d sò valor ëd glotòlogh spiegand con rëscontr pistin le rason e ij vantagi dla sërnìa dël fransèis.

A scriv ël Denina:^³…cotesto cangiamento di lingua sarà molto più vantaggioso che nocevole. Passato che sia quel turbamento, quel disturbo che arrecar deve nel primo arrivo, io tengo per cosa certissima che i nostri nipoti scriveranno in francese più facilmente assai che i nostri antenati e contemporanei abbiano potuto fare scrivendo in italiano. Il nostro linguaggio piemontese è uno de’ dialetti d’Italia, non già un italiano o sia toscano corrotto, ma bensì un latino corrotto, misto di voci celtiche, gottiche o tedesche, come tutte le più colte, più pulite lingue d’Europa; si è formato ne’ medesimi secoli in cui si formarono la lingua italiana comune, la francese, la spagnola e la portoghese. Diverse cagioni concorsero a formare il dialetto piemontese più somigliante all’idioma francese che il toscano. Nota è l’identità dell’antica origine, o almeno l’affinità delle due Gallie, Cisalpina e Transalpina, o per dir meglio de’ i Subalpini orientali e occidentali; perciocché Subalpini sono egualmente gli abitanti delle rive della Duranza e del Rodano, che quelli delle rive della Stura e del Po; essendo gli uni e gli altri posti a piè dell’Alpi sub Alpibus. Perciò sì gli uni che gli altri dovettero conservare molte voci della lingua celtica certamente comune ai Subalpini orientali che sono in Piemonte, e ai Delfinesi e Provenzali che sono sulla faccia occidentale dell’Alpi Cozie e Marittime…

…Il linguaggio dei nostri Subalpini non solamente si ravvicinò al francese più che all’italiano o toscano; ma si può anche dire che fosse un linguaggio intermedio fra le due gran lingue…

La pronuncia o vogliam dire l’accento nostro è assai più simile al francese che al toscano o al romano; e se in alcuni casi i nostri vocaboli ritennero le vocali e le consonanti toscane, in molte altre hanno preso il suono e la forma francese. Probabilmente prima che nella Gallia Transalpina si dicesse père, mère, frère, soeur, chaud, faux, saut, invece di padre, madre, frate, fratello e sorella, caldo, falso, salto e simili, i Cisalpini e più particolarmente i Subalpini, cioè i Piemontesi, dicevano pare, mare, ovvero paire, maire, fraire, soeur, caud, fauss, saut, senza serrare il dittongo per dare all’ai il suono di è, e al au il suono dell’o aperto.

Na soa oservassion, frut dë studi e d’esperiense, a lo cissa a costatè che: “Le lenghe a coro sèmpe apress a la sort ëd le nassion ch’a-j parlo”.

Përnòm përsonaj complement an coa al verb e cobie ‘d përnòm àtoni o grup përnominaj

Ëdcò se na frisa complicà, a l’é ‘nteressanta, për soa forma gramatical, la manera ‘d coma ‘l përnòn përsonal complement “lo” àtono dla tersa përson-a ‘n fonsion ëd complement ogèt, a pija ‘n valor nèutro pròpe për soe posission varàbij; ‘me ëdcò ij përnòm përsonaj soget mi, ti, chiel (chila), noi, voi, lor a peulo esse dovrà da “përnòm përsonaj complement”. Le cobie ‘d përnòm àtoni o grup përnominaj, a peulo ëdcò dle vire avèj la fonsion ëd complement ëd termo e ‘d complement ogèt e a son evidensià con ël tratin (vard-lo torna sì ‘l tratin).

Un bon “alenament” për la compitassion; a l’é n’esercissi ch’a marca la gran distansa dij son ch’a-i é ‘n tra l’ ortografìa e la prononsia.

Esempi: për ël verb scrive (scrivere), ël verb fé, (fare) e ‘l verb cheuje (raccogliere).

Scrivilo = scriv-lo Farglieli = fej-je Raccoglierli = cheuj-je

Scrivetelo = scrvi-jë-lo Raccoglierglieli = cheuj-jë-je

Scrivetelo = scri-vij-lo

Scriveteglielo = scrivèj-jëj-lo

Scriviglielo = scivèj-lo

Përnòm përsonal verbal e averbi ‘d leugh (pa vàire dovrà)

Ant la sconda stròfa dla poesìa “Sèira”, Pinin Pacòt adé a l’averbi ëi soa squisìa técnica poetica.

Na rason eufònica sugerìa da la përfonda conossensa dla lenga ant soe pì ‘ncreuse nuanse.

Ma it ëi ses ti, ch’it sete sì davsin,

creatura ‘d Nosgnor legera e bianca,

pronta a baseme pen-a ch’a së s-cianca

ël fil sutil e frust ëd mè destin.

Lengagi IPA (pcita spiegassion)

Anans ёd saré cost tema 'n sla fonética, i chёrdo ch'a sia utila na cita dёscrission an sl' alfabet fonétich IPA (International Phonetic Alphabet, na vira 'dcò dit AFI). As trata d'un lengagi artifissial, nà pёr l'anvìa 'd l' Asociassion Fonética Antёrnassional (fondà a Paris ant ёl 1886). A l'é 'n sistema complicà 'd trascrission dij son (ij fòni), anventà pёr trascrive tute le lenghe cognòssue ant ёl mond. Tanti simboj a son ёstàit tirà fòra da l'alfabet latin e da l'alfabet grech. Vàire litre a son ёstàite pijà 'dcò da d'àutri alfabet, dovrà sot-dzora e coredà da 'd sign gràfich e diacrìtich, vis-a-dì; liniёtte, pontin, parèntesi e d'àutr. Na barziga mot ben curiosa e 'nteressanta. A va sotsignà che jё studios ёd le lenghe regionaj, stòriche e ancestraj, a dòvro pa l'IPA, pёrchè soa fonsion a l'é adressà a la comprension, an tra glotòlogh, ёd le vàire lenghe spatarà 'nt ёl mond.

N'esempi 'd l'IPA 'nt la trascrission fonética d'un test italian: (Da Wikipedia).

Ij prim vers ёd la Divina Commedia:

[nelˈmɛddzo delkamˈmin diˈnɔstra ˈviːta

miritroˈvai̯ peˈruna ˈselva osˈkuːra

kelladiˈritta ˈvia ˈɛːra zmarˈriːta]

Ciusa

Cost a l’é ‘n branch ëd la lenghistica ch’a mira a ‘rlevé con atension la forma dij sign gràfich ch’as bogio ant l’eufonìa, vis-a-dì ij diferent son dij sign gràfich ch’a insisto ‘n sla lètera o che ‘n grup ëd lètere a ciamo ‘d buté. A smija n’aspet pa vàire ‘mportant, tant ch’a l’é lassà da banda, pa vàire cudì, nopà a l’é ‘l cheur, che ‘nt ël còrp ëd la paròla a dà la giusta prononsia, ël sens a l’espression, sò acsan a nòsta bela lenga piemontèisa.

An manera particolar ant ël Piemont la ruin-a e ‘l ravagi ‘nt l’istrussion primaria ‘nt le scòle, càusa la pianificassion politica dij programa virà al bass e gavand dël tut la forme meritòrie, a l’han portà mach disordin, dëspresi dle regole e indissiplin-a. Ël seugn ëd l’Italia italian-a, sgnora ‘d soe culture e tradission milenarie a l’é mòrt an fàuda dla neuva cultura multirassial, confusionaria e ch’a l’ha ravagià tute le realtà culturaj locaj. La midema lenga italian-a a seufr un masel da fé pàu ant soa “romanisassion”, përdend, a certe mire, fin-a ‘l ròl ëd lenga nassional, pijand pé a na sombra e danosa multicoltura mal mostrà, ch’a prodùv mach lë smens ëd la confusion, vursùva e possà da la sotisa dij pes profeti.

Agost 2019

[[Sandbox#sdfootnote