Carlo Ellena/Fòra dij confin dël temp
Fòra dij confin dël temp[modifiché]
(Na spasgiada a Superga ‘nt ël 2014 e trovesse d’amblé ant ël 2 dë stèmber 1706)
«Ancheuj a-i-é ‘n temp da fè strimì! i soma al 2 dë stèmber, ma ‘mbelessì a smija invern fàit, con costa nebia da tajé con ël lìngher!».Tut sòn im lo disìa ‘n tra ‘d mi, ‘ntant che col di stravis i tapinava ‘nsema mia cagnëtta Rossa, arlongh ël senté ch’a men-a a la sima dël còl ëd Superga.
A la matin bonora, cand i-i ero ‘ncaminasse, la giornà a l’era motobin bela e ‘l sol a l’avìa picà fòrt fin-a a le cassin-e Feissola, peui man-a-man ch’i ‘ndasìo anans na nebia frèida e spëssa a l’avìa tacà a calé sempe pì s-ciassa, tant che ruvà a la mira ‘d Brich Giardin i s-ciairavo gnanca pì la ponta dël nas. I j’ero‘nt l’ës-ciass dël bòsch e duvìo sté a l’euj, fin-a Rossa a l’avìa chità ‘d virolé d’antorn e a m’ëstasìa dacant tenend j’orije bin drite. Ruvà a na mira, tut d’un bòt mè taboi a s’era fërmasse; na bufà ‘d vent fòrt ch’a n’ëvnisìa dë drera a l’avìa fàit dësparì la nebia e noi i j’ero trovasse ant ël bel mes ëd na raisura.
«Oh la! A l’era bin ora ch’i s-ciairèisso cheicòs; a l’é nen vèj Rossa?» I l’avìa gnanca finì ‘d pronunsié sté quatr paròle che ‘ntradmes ëd la boschin-a a l’era spontaje na dosen-a d’òmo dròlo con a còl ëd divise da bajèt motobin antiche. Sghignassand, antra’d mi i j’era dime:«Ma, costa gent-si as chërdrà-lo pa ch’a sia Carlevè!..... cribio, miraco a giro ‘n film ». Antratant lor-sì a në vnisìo ‘ncontra ‘n criassand e con n’andura ch’a l’era pa vàire lòn:« Alt, chi va là, bogé nen!» e a l’avìo ‘nvirona-ne pontand-ne contra ‘d fusij longh me ‘d pèrtie. «Áutr che carlevè ò film! sti garola-sì a më smija ch’a faso an sël serio!» I j’era torna dime ‘ntra ‘d mi, tenend gropà s-ciass mè can ch’a baulava da fé strì. I savìa franch pì nen còs dime; ‘mbelessì ij cas a podìo esse mach doi: ò i sugnava, ò mi j’era mnù garola tut d’un bòt. A stà mira, avend tëmma për Rossa i l’avìa dësgropala, parèj chila con quatr sàut a l’avìa ‘mpajaila ‘nt la boschin-a ‘ntra le fusilià ch’a-j tiravo apréss ij bajèt, e....cribio! ij fusij a tiravo bale ‘d piomb vere, pa ‘d bignòle! Antratant, sensa ciancé, si bei tipo a l’avìo butame con la schin-a ‘ncontra ‘n castagnè fognand-me daspërtut. Motobin stravirà i vardava lor-sì sensa capì da bin lòn ch’a stasìa ’ncapitand-me. Apress, a l’avìo gropame le man dë dré dla schin-a ‘n possand-me anans antrames ëd lor. Marciand, mè servel a gabolava: donca, contut che na frisa d’ëstòria piemontèisa i la conòsso, lor-sì a l’avìo a còl ëd vere vestimente ‘d pann Tournon, ch’a j’ero le divise dël “Regiment ëd la Vardia” dël Duca ‘d Savòja; ròba ch’as dovrava ant ël 1706! ij soldà sempi a portavo ‘n capel nèir a tèisa larga tuta bordà e virà a l’ansù ‘n sla front, a còl a l’avìo ‘n giustacòrp color turchin duvert dë ‘dnans, con ij parements color ross, anrichì da na fila dobia‘d gròss boton d’ëstagn, sota a l’avìo ‘n corpèt longh tut botonà e bin tilà dcò ‘d color turchin con ëd gròsse sacòcie e j’alamar ëd passaman ëd fil, peui le braje, sempe turchin-e longhe mach fin-a l’ësnoj, ij caussèt ross e dë scarpe basse ma robuste a finìo sta divisa franch bela. Mach cheidun dë dzora dle scarpe a caussava le uose. A-i era dcò col ch’a duvìa esse ‘l sergent, la divisa a l’avìa l’istess color, mach ij paraman a j’ero color scarlata e ‘l vestì, le sacòcie e ‘l capèl a-j’ero bordà con un bindel d’argent. Antratant mi j’era ‘rcordame che ‘l turchin a l’era ‘l color ëd la Ca dij Savòja; a l’era për lòn che la “Vardia” a l’avìa le divise ‘d col color! A j’ero franch j’òmo dël Regiment del Duca!
E mi ‘ntant, bele fòra‘d testa, im ciamava da ‘nté a rivèisso lor-si!
Comsëssìa, tra n’arbuton e l’àutr i j’ero rivà ‘nt na raisura ‘nté ch’a-i era n’acampament ëd soldà con ëd fassin-e ‘d fusij butà ‘n pè, ‘n riond, dë dnans a l’intrada ‘d minca tenda.
Col-lì ch’a smijava ‘l sergent a l’avìa dàit d’órdin a doi ch’a duvìo esse ‘d vardie e lor-sì, an manera motobin rudia, a l’avìo ‘mbrancame sot-bras e rabastand-me me ‘n galiòt an mes a la raisura am avìo gropà bin ës-ciass a ‘n paloch ch’a l’era piantà ‘n tèra. Peui le doe vardie a s’ero butasse un a mia drita e l’àutr a la mancin-a an posission d’arpòs, ma con jë s-ciòp bele pront an man. Si doi minca tant a ciaciaravo ant un piemontèis ës-ciass e dròlo, tutun i j’era riussì a capì ch’a duvìa ‘ncapiteje cheicòs ëd motobin gròss, vardand ëdcò l’agitassion ch’a-i era ‘nt l’acampament. La bàrziga a pijava dabon n’andi pa vàire lòn, e mi gropà me ‘n salam e con ij tramolon ëd la pau a còl i sercava ‘d capì tut lòn ch’a disìo si doi fantassin che manch am vardavo ‘n sël mor. Antratant, un ch’a duvìa esse ‘n comandant, con n’uniforma soagnà e ‘n capel pien ëd piumass, a l’era vnuit anvers ëd mi e vardand mia facia splufrija a l’avìa dàit n’órdin an fransèis. Le doe vardie a l’avìo dësgropame e butand-me ‘ntrames a lor i j’ero ‘ndàite apress al comandant ch’a l’era ancaminasse ‘nt un senté ch’a rampiava ‘nvers la sima dla colin-a. Antramentre ant ël camp, j’òmo dël “Regiment ëd la “Vardia” dël Duca, a j’ero butasse ‘n file ordinà coma s’a spetèisso ‘n General ò giù da lì.
Dòp d’avej marcià na dosen-a ‘d minute ‘nt la boschin-a, i j’ero rivà dzora ‘l còl, dë dnans a na gesiòta. Le vardie a l’avìo portame dré ‘d sa gesiòta e gropame le man tacà a n’anel ëd fer ch’a l’era ficà ‘nt la muraja, peui a j’ero ‘ndass-ne sensa gnanca dì s-ciòpa. I l’avìa le man gropà dré dla schin-a, ma i podìa sté ‘n pé e vëdde tut lòn ch’a-i era ‘dnans e ‘nviron a mi. I j’era sigur d’esse ‘n sël còl ëd Superga, mach che la Basilica a j’era pa e la sima dla colin-a a l’era ‘n brich con mach sa gesiòta. Sota, ‘nt la pian-a, da leugn as ësciairava mach na macia ‘d ca ‘nvironà da bondose fortificassion: a l’era Turin; ëd la Mòle Antonejan-a a-i era manch l’ombra. Ma peui arcòrdo! Ch’i sia pròpi ant ël 1706?
Minca tant im dasìa ‘n pëssion dë drera për sërché ‘d capì ‘nté mè mond a l’era ficasse, ma tut a restava istess. Antërtant la Vardia a s’era butasse ‘n formassion tut d’anviron con ël comandant an mes ch’a dasìa d’órdin an fransèis.
Tut d’un bòt a s’era fasse ciuto ‘ntant che ‘l comandant a ordinava ‘d presenté j’arme; franch an col moment d’antrames ëd la boschin-a a j’ero vnù fòra doi sivalié. Ël comandant a l’era ‘ndait ‘ncontra salutand e fermand-se a fé con lor na longa ciaciarada, peui un dij doi sivalié a l’era vnù anvers ëd mi, l’àutr, ansema ‘l comandant, a s’era butasse a vardé con moto bin d’atension la pian-a.
“Chiel-si a m’ësmija franch ‘l Duca Tòjo Medeo II, e l’àutr a sara-lo pa ‘l Prisi Genio ‘d Savòja?” I j’era dime‘ntra‘d mi, bele ch’i fussa motobin stravirà.
L’òmo ch’a m’ëstasìa dë dnans a l’era na frisa pì cit che mi, tut ënvortojà ant na mantlin-a color turchin da ‘nté a spontavo jë stivalon da sivalié e la ponta dël sàber da ufissial. An testa a l’avìa na spëssa pruca e ‘n mes a la facia a tnisìa motobin sò pòst na canàpia pitòst bondosa, ma lòn ch’a m’avìa ciapame a l’era l’ësguard dominant, col ëd n’òmo costumà al comand. “Cribio, për lòn che m’arcòrdo dla stòria chiel-si a l’é franch ël Duca Tòjo Medeo II”, i gabolava ‘ntra ‘d mi. Antërtant l’òmo am vardava da la testa ai pé con atension, e sensa manch dì na paròla. Con soa man ‘nguantà, an tocava ‘l colèt e la sarnera ‘d mia tuta, peui tut d’un bòt a l’avìa dime:”Qui êtes-vous?” - “I lo sai manch pì mi Sor Duca, o chi diav ch’a l’é chiel!” I l’avìa rëspondùje sèch an piemontèis, bele stofi ‘d costa situassion motobin dròla e sercand, sensa pijé fià, ëd conteje mia stòria sensa pretende che chiel-si an chërdèissa e dzor tut an capièissa, nen mach; j’era squasi sigur che për mi, a la finitiva, a sarìa finìa mal.
Dòp d’avèj scotà sensa bate na parpèila, chiel-si, lassand-me ‘mbajà da la sorprèisa, a l’avìa dime ant un piemontèis un pòch drolo ‘n fissand-me drit ant j’euj: ”Ch’a staga pasi monsieur, a vëdrà che demain matin i buteroma tut an ciàir.” Peui a l’avìa daje ‘n paira d’ordin a le vardie e a l’era ‘ndass-ne con ij sò ufissiaj anvers na ciaborna ch’a-i era pen-a sota dla gesiòta. Antërtant ij doi fantassin a l’avìo dësgropame le man e portame ‘ndrinta na tenda da camp. A l’avìo lassame dësgropà, e dame na mica ‘d pan mufì për disné, ma mi i duvìa esse ‘n përsoné da tèn-e motobin d’euj s’a l’avìo butà a guerneme se doe vardie. Lor-sì a ciaciaravo dla pì bela, fin-a che a si doi a j’ero giontass-ne d’àutri doi e si quat bajèt a parlavo ‘n piemontèis bon da capì, mej che col dël Duca e mi, quacià ‘ndrinta la tenda, i scotava tut lòn ch’a disìo. A dëscutijo ‘n s’na grossa euvra militar fàita dai “guastador” piemontèis an sël Pò, tacà a Carignan. As tratava ‘d sòn: dë scondion dai fransèis, jer, visadì ël prim dë Stèmber, ij “guastador” a l’avìo fàit doi pont fortificà an sël fium, ch’a sarìo peui servù për fé passé ‘nsema l’esèrcit piemontèis dël Duca e col imperial dël Prinsi Genio‘d Savòja për marcé vers Turin (le doe armade a j’ero già giontasse ‘l 30 e ‘l 31 d’agost). E ‘l Duca e ‘l Prinsi a j’ero vnù espress ansima ‘l brich ëd Superga, da ‘nté as vëddìa da bin tuta la pianura, për studié ‘d porté anans costi esèrcit an manera ‘d gavé l’assedi a Turin e ‘d fé artorné a sò pais, con le pive ‘nt ël sach, ij franch-ëspagneuj. Tut vèra, tut giust, ma mi cò i fasìa ‘mbelelì considerand che tut sòn-sì a l’era ‘ncapità truch e branca tërzent agn andrera? Comsissìa ij vestì che mi i l’avìa a còl a j’ero coj ëd mè temp, donca mi i rivava da l’agn doimila, e ‘ntlora cò a l’era ‘ncapitame? Antërtant ch’i gabolava se ròbe i l’avìa rusià ‘l tòch ëd pan, butand-me ‘n sacòcia l’avans, peui ij l’avìa sentù‘n rabel dёl diav fòra dla tenda e vardand dë scondion i l’avìa vist ij bajét ëd la “Vardia” dël Duca ch’a ‘rdrissavo j’arme e anslavo ij cavaj coma s’a dovèisso ‘ndess-ne. M’ësmijava d’avèj capì ch’as prontèisso për scorté ‘l Duca e ‘l Prinsi ch’a duvìo argionze ‘n pressa j’armade a Carignan. An costa agitassion le doe vardie ch’am guernavo a j’ero sparìe e ‘l trafen ant l’acampament a l’era fasse àut. “Cribio!” j’era dime ‘n tra‘d mi: “cost a l’é ‘l moment d’aussé le sòle”. Parèj i j’era rablame fòra dla tenda ‘n ruvand fin-a ‘nt la boschin-a, ‘nté i l’avìa butame a core sautand ij busson me ‘n caval. I corìa a la disperà giù për le rive e ij prà fin-a a travërsé me na fusëtta, scasi sensa sdemne da la pau, na spëssa nebia, peui i j’era ‘ntrapame ‘nt na rèis andasand a finì longh e tirà ‘n mes a na raisura ‘n picand dcò la biòca dzora na sëppa.
Dòp sai pa vàire temp, an duvertand j’euj, i j’era trovame con ël mor an tera ‘ndrinta a l’erba, ‘ntant che cheicòs ëd càud e ùmid a lapava mè còl: a l’era la lenga ‘d Rossa, mia cagnëtta, ch’an fasìa le féste për avèjme artrovà.
La biòca ‘n fasìa na mal dël bòja, dcò përché i sentìa al toch na bela gnòca, vnùa ‘d sigur da la patela picà ‘n contra la sëppa ch’a m’ëstasìa dacant.
Ël can a l’era cogiasse e mi i j’era butame setà an vardand d’anviron: im trovava ‘nt ël mes ëd na raisura, chèich méter pì ‘n là a-i era ‘n senté bin marcà e ‘l sol a l’era àut ant ël cel. Arcordandme ch’i l’avìa la mostra da pols, i l’avìa vardala e sta-sì a marcava mach des-ore. Antratant i gabolava ‘n ciaciarand co’l can: «Almanch ti ‘t podèjsse parlé, varda si n’àutra neuva: coma a l’é possibil ch’a sia mach des-ore? rëstand ai temp ëd sa stòria dròla a duvrìa esse bele neuit: nopà a l’é matin ». I l’avìa motobin ëd confusion ant la biòca, comsessìa tuta sa stòria a duvìa avèj për fòrsa na spiegassion. I j’era drissame ‘n pé e fàit na senten-a ‘d mèter anans për vëdde ‘nté i j’ero; la nebia a-i era pì nen e antrames ëd j’erbo as vëddìa franch bin la Basìlica ‘d Superga.
Motobin giù ‘d còrda për tute se gabole e con ël servel stravirà, i j’era ‘ncaminame a calé ‘nvers mia ca. A la finitiva për consoleme im disìa ‘ntradmì che dòp tut, sòn-sì ch’a l’era ‘ncapitame, a l’era mach un seugn, n’anciarm, ò ‘n gieugh dròlo ch’a l’avìa fame la ment, ò la memòria.
Tutun cand i l’avìa butà la man an sacòcia cò a l’era surtìe? Cribio.....a l’era surtìe franch un tòch ëd pan rusià!
Turin contra ij fransèis, Turin capital, Turin e l’Italia: për tut sòn che ‘d mòrt ch’a l’é staie! E Superga con soa Basìlica, fàita për ël vot d’un Savòja për liberé Turin, a l’é ‘ncora ‘nsilì a ‘rcordenlo. E tuti si mòrt, sotrà e nen sotrà a son ëstàit ambelelì, magara sensa sepoltura e miraco minca ànima ’d si mòrt as bogia ‘nt ël temp lassand për sèmper ant l’ëspassi, ant un leugh ëstabilì, ant un moment precis, le pianà ëd soa presensa, trassand ël confin antra‘l temp e l’ëspassi e mi, miraco i son passà pròpi ‘n col moment.
A-i é da chërde che minca aveniment sempi e dcò ‘ngarbojà, a pija part a na caden-a ‘d fàit ch’as ëspantìo ant l’univers fin-a a la neuit dij temp.
Carlo Ellena