Carlo Ellena/Antonio Rosmini

Artorn a la tàula

---

Antonio Rosmini Serbati (1797 – 1855)

Da pì ‘d n’ann arsèivo tuti ij mèis, me cadò, un giornal peròdich catòlich ch’a publica d’articoj me soget: “A la scòla dёl beat Rosmini” – NA FÉ PENSÀ – Jё scrit a s-ciairiso con richёssa ‘l bin dёl beat anvers Dé an situassion diverse e a mostra dcò na savanta dutrin-a a l’orassion.

Un dòp-disné, ciaciarand con ij mè anlev an biblioteca pròpi dёl Rosmini, i son ёsdas-me, con gnanca tròpa maravìa, che dё dlà ‘d l’argoment religios sti-sì a savìo pa vàire dl’importansa dl’idèja stòrica-politica dёl Rosmini ant la coltura dёl Risorgiment.

Un veuid ch’a stupis pa, se tnoma cont ёd la crònica povertà dij programa ‘nt le scòle ‘n general mai arnovà, càusa prima dёl fòrt sot-livel coltural ch’a mostra ‘n paricolar ‘l Piemont.

Tutun as peul piesse me rampin ёl fàit che ‘l Rosmini a l’era stàit butà fòra da la gesia ant ёl 1850 e mach da quaj desen-a d’agn ёl bondos e pressios patrimòni dij sò scrit e dij sò lìber a son ёd libera letura ‘nt la Biblioteca Rosminian-a a Rovereto, la ca ‘nté a lé nà.

La riabilitassion ёd Rosmini ancamin-a ant lё scond dòp-guèra e dzor tut ant la neuva posission pijà dal Consili Vatican. Ant ёl 1965 Paolo VI a conced la riedission dёl lìber ёd le “Cinque piaghe”. Ant ёl 1998 ant l’enciclica Fides set ratio, Gioann Paolo II a dà l’andi al process ёd la beatificassion, butand-lo tra ij grand ёd cola arserca dla “paròla ‘d Dé” dont “l’umanità e la gesia, ancheuj, a l’han moto ben da manca”. Ël 1° ёd luj dёl 2001 ёl Cardinal Ratzinger a “declara passà fòra ij motiv ёd crussi” ch’a l’han, temp andarera, definì l’emanassion dёl decrèt Post obitum. La riabilitassion as sara ‘l 18 ёd novèmber 2007 a Noara con l’amportanta sirimònia ‘d beatificassion^[1].

Ancheuj ij sò scrit an sla gesia, ‘n sla religion, an sla politica, an sёl dirit, an sla filosofìa, an sёl social e vàire d’àutr, a son materie dё studi ancreus e ‘mpegnativ . A nojàutri a l’ha lassane n’ardità na scòla ‘d cultura e ‘d savèj strasordinaria, dont i dovoma avzines-se arconossent e con rispet.

Sò nòm a l’é già na stòria: Antonio, Francesco, Davide, Ambrogio Rosmini Serbati (Rovereto 24 ёd mars 1797 – Stresa 1° ёd luj 1855).

A l’era ‘l pì giovo dij doi fieuj ёd Pier Modesto e ‘d Giovanna dij Cont Formenti di Biacesa an Val di Ledro, che ‘n col temp a fasìa part ёd l’Imperi Asburgich.

Ij Rosmini a vivio a Rovereto fin-a da l’orìgin, visadì fin-a da cand a s’era instalasse, ant la sconda metà dёl quatsent, ёl prim ёd la famija ch’a fasìa ‘d nòm Aresmino. A l’é stàita un-a dle famije pì ‘mportante dla sità, ampegnà ‘n vàire atività dёl meinage, ant la gesia ma dzortut dand moto ben stìmol a la vita cultural ёd la sità.

Antonio a nas an costa famija d’inteletuaj; sgnora, nòbil, moto ben religiosa e istruìa ma gropà a le tradission ёd l’Àustria, rigorose e conservatris.

Un cit svicio, dёsvij dnans sò temp, savi e moto bin serios, ch’a buta impegn minca atività ch’a ‘ncamin-a, angord ёd cognòsse; chiel as concentra completament an la letura, passand antreghe giornà ant la bin fornìa biblioteca ‘d famija e mostrand tut sùbit anteresse ant ij test filosòfich.

Jё stà dapress soa maman, na fomna istruìa e afetuosa ch’anfond an chiel, fin-a da masnà, sentiment ancreus religios e ‘d bontà, ch’a son complement an cost òm ecessional, duvert ёd ment e ‘d cheur, con na fé ch’a trambla pa, carià da n’autèntich umanésim cristian, valor vajant ch’as portrà ‘ndrinta pёr tuta soa esistensa.

Soa ca a l’é frequentà da doi literà, Antonio Cesari e Clementino Vannetti che, con ёl barba Ambrogio, a saran ij riferiment culturaj ёd la formassion e madurassion dёl giovo Rosmini.

Ël barba a lo ‘ncomensa mostrand-je la stòria dl’art, dёl bel, ёd la letura, improntand-lo ‘d n’ancreusa spiritualità religiosa ant la letura dla bibia, dij grand ёd la gesia, a la teologìa.

Ant ёl 1804 a s’iscriv al cors d’istrussion elementar ёd don Gioann Marchetti, ch’a l’avìa fondà a Rovereto la prima scòla esemplar conforma ij prinsipi dla legislassion scolastica dl’Àustria.

Dal 1808 al 1814 a frequenta ‘l ginasio sitadin ma a l’ha pì car ampegnesse ant ij sò studi privà, an particolar j’autor classich latin e italian, lassand da na part lё studi dla gramàtica fin-a a dovèj peuj arpete la prima ginasio. Moto ben amportant pёr soa formassion personal e cultural ant ij agn dёl ginasio, a l’é la colaborassion scolastica con ёd compagn dё studi ch’a cisso ij sò ideaj literari e religios, che apress as realiso ant la fondassion ёd “l‘Accademia Vannetti”, ciamà parèj pёr dé lustr al famos consitadin. Costa inissiativa a l’é tnua ‘n bon cont an l’ambient cultural ёd la sità, ch’arconoss ij valor strasordinari inteletuaj e religios dёl Rosmini, fin-a a che l’istitussion pì amportanta dla sità, “l’Accademia degli Agiati”, ant ёl 1814 a lo veul fra ij sò sòcio. Ëd costa Academia, a vnirà peui president onorari pёrpetuo. Ant j’agn 1815-16 a frequenta ij cors dёl liceo privà ‘d don Pietro Orsi ch’a-j deurbo l’uss ёd n’anciarmanta materia dё studi, la filosofìa, ch’a vnirà, d’antlora, la ciav ёd letura ‘d tuta la realtà e soa sfera d’arserca pёrsonal. Contra ёl volèj ёd la famija, ant ёl 1816 a pija la decission ёd fesse prèive (già murà ant ёl 1814) e a fà la sernia d’iscriv-se a la facoltà ‘d Teologìa dl’Università ‘d Padoa. A resta a Padoa tre agn e a cognòss vàire pёrson-e, la pì ‘mportanta e cola ch’a l’ha tnù pì bon a l’è con Niccolò Tommaseo, un giovo student an lege ch’a riva da la Dalmassia. Ël Rosmini a lo arsev ant ёl grup dj’amis pì ‘d fiusa butand-lo a part dij sò proget, dont ёl pì amportant, an col moment, a l’é la redassion ёd n’Enciclopedìa catòlica italian-a da contrapon-e a cola ‘d dutrin-a ilumunista dёl fransèis Diderot. Ant ёl 1821 a lé fàit prèive e ‘nt ёl 1822 a fёrnis jё studi universitari pijand la làurea ‘n sacra teologìa e dirit canònich. A torna ant la rechie ‘d soa ca a Rovereto, antè as ampegna a doi prinsipaj argoment dё studi: la riforma dla filosofìa e cissà dai batibeuj rivolussionari dёl 1821, la politica. A cost propòsit Rosmini a studia ‘nt l’ancreus ёl rapòrt fra religion e govern. Ant ёl 1826 a và a vive a Milan con Nicolò Tommaseo e ‘l secretari Maurizio Moschini. Ant n’ambient coltural ёd sò gust, as ampegna pёr quaj agn a studié la politica e mersì a sò cusin Carlo Rosmini, a fà ‘d conossense amportante; l’amicissia con ёl cont Giacomo Mellerio e ‘n particolar con Alessandro Manzoni, ch’a sarà fondamental pёr sò avnì. Tra ‘l Rosmini e ‘l Manzoni a nas un rapòrt sòd, dru e moto ben amportant pёr la stòria coltural italian-a, an particolar ant ёl setor ёd la lenghistica. Ël Manzoni a fà al Rosmini un cadò pressios: na ràira edission dij Promessi Sposi dёl 1825-1826, an nòm ёd la fiusa ch’a l’ha pёr l’amis. Ant ёl mentre ‘l Rosmini a dèdica al Manzoni n’euvra ‘d filosofìa dla religion ёd grand ampegn inteletual, “Del divino nella natura”, ch’arvela vàire l’autor, ant j’agn ёd la saviёssa, a fussa a conossensa dcò dle religion orientaj. Ant ёl 1830 Rosmini a publica soa prima, amportanta euvra filosòfica, ёl “Nuovo saggio sull’origine delle idee”, a l’é lё scrit butà a fondament ёd tuta soa spiritualità, le “Massime di religione cristiana”. Apress, ant ёl ’31, a fa stampé n’àutra euvra fondamental, “I princìpi della Scienza Morale”. Ant ёl 1828 a fonda “L’Istituto della Carità” a Domodossola, an sёl mont Calvari; chiel a veul spartì l’amor universal, ch’a l’é ormai ёvnù, an definitiva, l’ispirassion ёd soa vita. A nas, da sòn, la prima comunità ‘d religios rosminian e ant ёl 1831, a Trento, a nas la sconda ca. Apress, a fonda la rama feminin-a dl’Istituto, visadì “Le suore della Provvidenza”. Antratant an Piemont sò Istituto as ёspantìa moto ben an pressa con l’apògg dёl Vёsco dёl pòst e dal re Carlo Alberto ‘d Savòia, nopà ant ёl Trentin as moltiplico j’antrap ch’a buta l’aministrassion austriaca, tant da oblighelo, ant ёl 1835 a saré la ca dla soa comunità a la Prepositura ‘d Trento. Le monarchìe europenghe a son n’arbeuj e ‘l Rosmini a s’ampegna fòrt ant ij sò studi ‘d Filosòfia dla politica (1837-39), Filosòfia dёl dirit (1841-43) e Teodicea (1845), dutrin-a moto ben ancreusa ch’a trata ‘l problema dёl mal ant ёl mond e dёl lìber giudissi dl’umanità. Ant ёl 1836 Carlo Alberto, ch’a stima moto ben ёl Rosmini pёr soe euvre ‘d bin, a pensa ch’a sia l’òm giust pёr fé arnasse la Sacra ‘d San Michel, ch’a l’era stàita l’onor ёd la gesia piemontèisa e ‘d sò casà, ma lassà a l’abandon pёr doi secoj. A eufr ёl monument al Rosmini, che chiel agradis, rёscontrand l’euvra conform a lё spìrit ёd soa congregassion: l’Istituto dla carità. Papa Gregorio XVI, ant l’agost dёl 1836, a nòmina ij pare rosminian aministrator ёd la Sacra e dle sorvivue rèndite dla badìa. Ij rosminian a la manten-o bele adess, dzor pì ‘l monument a l’é sostnù da vàire istitussion e da la Region, apress che la lege special dёl 21/12/ 1994 a l’ha ’rconossù “La Sacra monument sìmbol dёl Piemont”^[2].

A sta mira a l’é ùtila na nòta.

Antonio Rosmini, spìrit universal, ingegn goregn e òm sensa macia a l’avìa prontà soa vita e sò fé an sla dura dissiplin-a mìstica: sò vorèj a sarà mach speté la purificassion ёd l’ànima dal mal e oten-e ‘l bin o la carità ‘d Dé e del pròssim, dont a consist la pёrfession. Pёr lòn ch’a rёsguarda lё studi, le atività, ‘l travaj e manera ‘d vita, a sarà nen chiel a sёrne – ch’a sìa costa o cola atività, fin-a n’euvra ‘d carità – a las-srà a Dé mostréila travers le circostanse esterne, ch’a son fòra, “ vardà da bin al lum ёd la rason e dla fé”. A l’é ‘l prinsipi, me as costuma a dì, “ёd passività o dёspasson”, ch’a comporta na fёrma disposission interior a vorèj mach e totalment lòn ch’a veul Dé. La “passività”che ‘l Rosmini a veul dì, a l’é dura dissiplin-a, consacrassion total, sacrifichesse al bin ant la manera che Dé a l’avrìa vorsù pёr chiel, sensa gnun pat nì riserve^[3].

Antonio Rosmini, inteletual europengh e ij sò rapòrt con la Rivolussion fransèisa

Ël percors uman e inteletual ёd cost òm religios, amirévol e infatigàbil, as anseris ant un perìod ёstòrich moto ben ampli e tumultos.

La Rivolussion fransèisa, la dominassion napoleonica, ant ёl 1815 la Ciambrea ‘d Vienna e peu dòp ёdcò ‘l longh perìod ёd la Restaurassion, a son ij moment pì tribulà dij prim des agn ёd l’eutsent dont as treuva antёrmёs-cià ‘l Rosmini.

I grand event ch’a l’avìo bolversà la monarchìe europenghe a j’ero la Rivolussion fransèisa e ij des agn 1787-1799, ch’a podìo pa nen esse arlevà e studià dal Rosmini; ma che dreta a pijava l’idèja dёl nòst an rёsguard a costi agn tribulà, chiel, anlevà e costumà a le gorёgne tradission asburgiche e religiose?

Sò rapòrt con le ideje rivolussionarie e la midema Rivolussion a l’avìo pijà còrp an manere diverse e complicà. Tutun col perìod ёstòrich a l’avìa agì ‘n Rosmini me pont ёd riferta ant ёl dёsvilup e chёrsùa dla soa dreta politica e dcò cola dla gesia, semper pì ciàira e vital.

Ant ij primi agn (1826-1827), ёl savej dёl Rosmini ‘n sla Rivolussion fransèisa a l’era fondà dzortut an sj’autor classich-catòlich; de Maistre, Haller, de Bonald, dont soa formassion cultural arsentìa ‘d coste ideje dominante ‘d coj agn là.

Ant ёl 1835 Alexis de Tocqueville a publicava Démocratie en Amérique, un lìber ch’a l’era pa scapaje al Rosmini che, anciarmà dal contnù, a na lesìa tut d’un fià la prima part. Costa neuva ideja liberal-democratica ‘d l’autor, mostrà con ciairëssa e competenza, a l’avìa përsuadulo tant da cambié d’avis a tut sò univers filosòfich-polìtich; visadì, meno privilegi a j’aristocràtich, pì giustissia e pì società sivil. Për Rosmini a j’era da manca d’arversé le veje régole e dé un neuv ordin politich e social, fasend an manera ‘d dé dignità a tute le gent conforma ij valor dël cristianism.

Coste idèje neuve, fòrte ‘d contnù politich, a combinavo con un moment d’ancreus scandaj crìtich ёd la Rivolussion; si prinsipi a dasìo inissi a na strasordinaria spantìa ’d se idèje liberaj, conquistand dun-a bon-a part ёd l’Euròpa inteletual.

A chёrsìa parèj dcò ‘nt ij pòpoj, ёl ghignon al podèj total ёd lё stat e la veuja ‘d democrassìa.

Ma ‘l pensé rosminian andasìa pì anans ёd la Rivolussion, as peul disse ch’a fussa già dòp- rivolussionari. Ij prinsipi fondant dёl 1789 a j’ero stàit an bon-a part tradì; la negassion al cristianism a sta mira a l’era stàita bele sansionà dal Tribunal rivolussionari ch’arzigava d’impon-e ‘l cult ёd la “Dea rason”.

Rosmini a studiava e dёscomponìa, a l’avìa capì che la Rivolussion a l’era stàit n’amportant event ёstòrich dont a s’ancrosiavo, ant n’angavign pitòst anghёrbojà, ёl bin e ‘l mal e la gesia catòlica, an coj agn, a l’avìa ‘mbaronà vàire colpe ant l’un-a e l’àutra forma ‘d govern, monarchich prima, rivolussionari dòp; la colpa pì greva a l’era cola ‘d nen vorèj dёstachesse dal podèj material, pa spiritual ( podej temporal) e fesse stòricament autònoma.

Antratant ij neuv dirigent rivolussionari a l’avìo ‘mponù na forma ‘d dёspotism ch’a gavava moto bin ёd libertà ai sitadin, pёrchè, coma a disìa giust Muratore ant sò lìber “ёl dёspotism individual a l’era vnù dёspotism coletiv”.

J’enunsià dёl Rosmini, già scrit an vàire capitoj dij volum Della naturale costituzione della società civile e ‘nt la part dedicà a l’anàlisi dla Diciarassion dij dirit ёd l’òm e dёl sitadin ant la Filosofìa del diritto, a anticipo criteri e fòrmole (pёr curtёssa na buto mach doe).

-4Anàlisi e giudissi ‘n sla natura dёl dёspotism: dal dёspotism dij re al dёspotism ёd la rivolussion.

-Arconsideré ‘l rapòrt tra religion e rivolussion, simbolegià dapress la liura dialética tra assolutism, arcal ёd la religion e l’event rivolussionari.

Rosmini a l’é osservator ampegnà e antèrpret ёd cola gròssa crisi spiritual ёd l’Ocident, a na cheuj ij caràter essensiaj e da sòn as propon ёd dёscheurve le manere ‘d superé sa crisi travers un vajant proget enciclopédich d’arfondassion ёd la filosofìa e dla polìtica dl’Ocident (…). Rovereto prima e Stresa peui a dvento na sòrt ёd laboratori anté a ven-o registrà, analisà, studià a fond e arpensà le vàire espression ёd col ampli moviment d’ideje ch’a l’avìa bolversà l’Europa ant la prima desen-a d’agn ёd l’Eutsent. Un pensador che, a n’osservassion superficial, a podrìa smijé distant e scasi dёscòst da j’event, ma chiel, pёr dabon, a l’era ciapà andrinta fin-a al còl e a pijava part al debat inteletual ёd sò temp butand-se me autèntich “inteletual europengh”. Un titol ch’a podrìa smijé na frisa dròlo, se dàit a ‘n pensador che, a paragon ёd j’àutri inteletuaj ёd sò temp, a l’é mai stàit un “gran viagiator”e che ij sò viagi a j’ero limità a l’Italia, operand, gavand ёd curt perìod milaneis e roman, ant n’ambient ch’a peul esse considerà ‘d taj provincial, giusta la natìa Rovereto, Domodossola e Stresa^[4].

Ant soa ca dë Stresa a trovava la rechie e la pas pì conveniente pёr dé sfògh a soa curiosità sensa lìmit d’inteletual; na veuja ‘d savèj ch’a ‘ndasìa moto bin dё dlà dёl provincialism dzordit. L’ecessional biblioteca ant soa “ca monument” ёd Rovereto a l’é bele adess na testimoniansa dij vàire lìber che ‘l Rosmini a fasìa rivé da minca leugh dёl mond. Osservator pistin e vajant intenditor dij prim moviment sossialista e dla gàucia pì dura, l’inteletual roveretan a l’é stàit n’esplorador infatigàbil ёd minca corent cultural europenga moto bin amportanta, dzortut ant le lenghe alman-a e fransèisa^[5].

Ël Risorgiment e l’ampegn politich e diplomàtich dël Rosmini ant ël 1848

L’Imperi d’Austria a l’avìa butà moto ben d’incòmod al Rosmini për realisé soe euvre binfasante religiose. Tant ch’a l’era stàit obligà a lassé soa sità e arfugesse prima a Milan për pòch temp e peui stabilìsse definitivament an Piemont. Leugh che chiel a considerava soa patria d’elession e ‘nté soe euvre religiose-educative a l’avìo pijà ‘n bel andi, mersì j’agiut bondos dël devòt Carlo Alberto ‘d Savòia. Ma da l’ancomens dël 1848 ël govern piemontèis a l’avìa ‘mponù na dura politica contra le gesia për fërmé l’intromission e j’antrap ch’a butava an sle ques-cion sivil. An col perìod tribulà ‘l Rosmini a s’era arvirasse, arprociand an manera dura costa politica mangiaprèive. Ebin, contut sòn a l’era pa stàje gnun-e lamente con ël govern ëd Soa Maestà Carlo Alberto; chiel a l’avìa lassà che ‘l Roveretan a seguitèissa a travajé con soe euvre binfasante religiose. Ant ël ’48, le vàire esperienze ‘nmugià, ij sò studi, j’ëscrit, ël longh e fosonant rapòrt con Manzoni, a l’avìo cissà ‘l Rosmini a pijé part e ten-e part për ël moviment d’indipendensa nassional, ch’a l’era, ‘nt ël Piemont, un dij pì ‘mportant an Euròpa.

An cost moment favorèivol, ant ël magg dël ’48 a publicava soa euvra pì rinomà: “Delle cinque piaghe della Santa Chiesa”^[6], lìber scrit tra ‘l 1832 e ‘l 1833, che ‘n col temp ël Rosmini a l’avìa artnì pì adat e prudent publichelo mach dòp l’elession ëd Papa Pio IX, ancapità ant ël 1846.

Pòch dòp a Milan, sèmper ant ël ’48, a scrivìa e fasìa stampé la “Costituzione secondo la giustizia sociale”^[7] con na gionta final an sl’unità d’Italia. Ij doi scrit a mostro ‘n definitiva, un proget moto ben detajà d’arforma dla gesia e dla politica.

Ant l’agost dël 1848, antratant ch’a s’era livrà a Custoza la dirota militar (22 e 27 ëd luj 1848) ëd la prima guèra d’indipendensa con l’Austria, ël govern ëd Casati, su ordin ëd Carlo Alberto, a dasìa al Rosmini na dlicà mission diplomàtica a Roma, da Pio IX, con ël fin ëd negossié n’acòrdi tra lë Stat pontifical e coj ëd Sardegna e Toscan-a.

Chiel arivava a Roma ‘l 15 d’agost dël 1848 e fidel ant ij sò prinsipi ‘nt ël dirit e politica a prontava ‘n papé constitussional e lë sbòss ëd na Confederassion dë Stat italiana ‘n sël model ëd soa euvra “La Costituzione secondo la Giustizia Sociale”. Ël Papa a l’avìa arsèivulo bin, mostrand-se favorèivol ai fin ёd la mission.

Ël proget a spiegava ‘n manera sclinta na vision d’ansem ёd nё Stat federal; realisé l’unificassion italian-a, n’ efetiva decentralisassion aministrativa e d’unità ‘nt la diferensa.

Le ideje federaliste tra jё stat italian con la protession spiritual dёl Papa, a j’ero ‘l seugn risorgimental dёl Rosmini e dёl Gioberti pёr schivié ‘l secolar scontr fra Stat e Gesia^[8].

Chiel a s-ciairava, ‘nt ёl negossié pёr na Lega djё Stat italian, mach ёl prim pass pёr costrùe, apress, na Dieta stàbil a Roma, un ver govern federal apogià da na Camera e ‘n Senato ch’a rapresentèiso ij vàire Stat ‘n proporsion a soe popolassion.

Ël govern piemontèis, për lòn ch’a rësguardava la confederassion djë Stat italian, a j’era pa vàire ciàir (al govern a j’anteressava dzortut d’avèj dai vot popolar ëd la Lombardia e dël Veneto n’arpij për negossiè con ël regn ëd l’Àuta Italia; otnù sòn, a podìa tratè con l’Austria da na posission ëd vantagi), tant che ‘l Rosmini a l’era ‘ndàit a Roma con n’incàrich pa bin definì, sensa precise istrussion.

Antratant la guèra con l’Austria a l’era pёrdùa; ёl re a concordava n’armistissi con Radetzski e as ritirava ‘n manera provisòria drera la ligna dёl Tissin, antramentre ‘l cont Casati arzigava torna d’arpjé la tratative con la Santa Sede ‘n precedensa strompà.

Tutun a-i è da s-ciairì che pёr ёl Rosmini, la guèra d’Austria a l’avrìa podù avèj, për lë Stat pontifical, un ròl particolar andrinta la Confederassion e nen mach na sempi aliansa militar, me a l’avìa butà pròpe ant sò proget ëd Confederassion italian-a ch’a l’avìa presentà a sò temp^[9]. Rosmini a’rtnìa che lë Stat ëd la gesia, na vòlta ch’a l’avèissa acetà ‘d fé part ëd la Confederassion italian-a, a sarìa stàit gropà a la politica comun-a dël neuv Stat federal e ‘n manera particolar vincolà a buté ‘n pratica le deliberassion comun-e ‘nt la politica estera e ‘nt la difèisa. Strument për la gestion comun-a dij tornacont antërnassionaj ‘d nòst pais, a l’avrìa dovù esse na Dieta^[10], fàita ‘n part da ‘d delegà sernù diretament dai sitadin dij vàire Stat o dai sò deputà e na part sèrnia dai prinsi. Ël proget ёd la Dieta a l’era part integral ёd l’acòrd dёl 31 d’agost 1848 an sla “lega” politica da sotsigné ant l’aspettativa dla Confederassion italian-a. Rosmini a l’era avers nen mach a l’elession direta ‘d tuti ij deputà dla Dieta votà dai sitadin dij vàire Stat, ma dcò a esse ridota a n’angign ch’a rapresentèisa mach ël volèj dij sovran. Un métod mès-cc a rend indipendent ël travaj‘d la Dieta ma a lo gava a ‘d possà estreme. Rosmini a cheuj da bin l’inclinassion dij moviment politìch pì ‘ncagnì ch’a l’avìò me fin ëd cheuje ‘d fòrse bin dispòste a l’idèja ‘d fé na costituenta dël pòpol italian (…). Për chiel a l’é na fòta che l’inissiativa ‘d l’unificassion polìtica a nassa dal bass, da ‘n moviment demagògich e minoritari; visadì dai bolversament popolar ëd piassa ch’a l’han pa gnun prinsipi rasonàbil ant ël gestì la còsa ‘d tuti. Soa idèja an sël “dëspotism”ch’a nass da ‘d regim asemblear a l’é motobin ciàira. La prudensa ‘d nòst autor ariva fin-a ad avèj tëmma ‘d na trasformassion ëd la costituenta italian-a ant un moviment press-che comunistich (…).

Ma la guèra dël Piemont contra l’Austria, la dopiura dël govern piemontèis an sj’acòrd con Pio IX, ël cambi dël govern fàit ël 15 d’agost 1848, dont ël neuv prim ministr Cesare Alfieri di Sostegno a l’avìa arvërsà ij precedent acòrd, ëd pì dcò ij batibeuj ancapità ‘nt la capital e la gorëgna oposission dël Cardinal Antonelli, a l’avio stravirà ‘l Rosmini, che dnans a tuti si ciacòt e rendend-se cont che ij fàit a viravo ‘nvers na strà contraria a sò proget politich-eclesiastich d’orìgin, l’11 d’otóber dël 1848 a consignava soe dimission da l’incàrich an manera definitiva.

A séguit ёd costi fàit si, ёl 24 ёd novèmber dёl ’48, ёl Papa a scapava dё scondion a Gaeta portand-se apress dcò ‘l Rosmini. Antramentre la curia roman-a a l’avìa acetà la politica pro-austriaca dёl secretari dё Stat Cardinal Antonelli, colaborator ёd Pio IX dal ’48 a lё ’76, ancagnì difensor dёl podèj temporal ёd la gesia e declarà nemis dёl Rosmini.

Ël Papa a scotava ij consèj dёl Rosmini, ma a sta mira a l’era soget al domini malefich del Cardinal Antonelli ch’a l’avìa giumai convinciulo a ritiré la Costitussion.

Ant un-a dle ultime ciaciarade con ёl Rosmini, ёl Papa a-j disìa bele convint: «Mè car Abà, i soma pì nen costitussionaj». Apress, ёl Papa, con un lest vòlta-facia, a butava ‘n pràtica la rivocassion ёl la Costitussion, ciòrgn ai consèj dёl Rosmini e contra le declarassion fàite ‘n precedensa.

La complesansa dёl papat anvers l’Austria a vorìa dì l’overtura dla “Ques-cion roman-a”, ch’a sarìa podusse evité mach a pat ёd manten-e n’Italia federal. Ël proget dёl federalism ёd Rosmini a l’é dzortut cost: la saldadura dla ques-cion nassional a la ques-cion religiosa^[11].

Chiel a s-ciairava ant la gesia catòlica l’angign pì adat, faità pёr guerné, sot l’aspet spiritual, le caraterìstiche lenghistiche e dle tradission particolar.

La Monarchìa sabauda a l’era giumai ancaminà a centralisé ‘l moviment nassional e a strompé con la gesia, tajand fòra la Costitussion e ‘l proget rosminian dё Stat federal ch’a l’era stàit concordà con ёl midem govern piemontèis. A sta mira pёr ёl Rosmini a l’era pì nen possìbil avèj ёd rapòrt con ёl Papa, càusa j’antrap ch’a-j butavo j’òm dёl Cardinal Antonelli, ch’a l’era da la part ёd j‘austriach, an pì as sentìa butà fòra da la curia ‘d Gaeta. Dcò la poliss borbònica a l’avìa moto bin an ghignon, an disandje ciàir ch’as n’andèissa dal Regn.

Ël 15 d’agost dёl 1849 a rissevìa, nen spetà, la notissia dla condana a l’ìndes dij lìber Delle cinque piaghe e la Costituzione. Costa situassion ёd velenosa pёrsecussion butà ‘n pé da la gesia e ‘l vòlta-facia dёl govern piemontèis, a convincìo ‘l Rosmini dl’inutilità dla soa permanenza a Gaeta, dacant al Papa.

Cito, umilment, con la serenità d’ànim ёd l’òm ch’a sà d’avèj fàit fin-a ‘n fond sò dover, as sotmёttìa ‘n silensi e ‘l 2 ёd novèmber dёl 1849 artornava ‘n soa ca ‘d Bolongaro dё Stresa, an sёl lagh Magior, ant la pas e archeujiment al Bin che la politica a l’avìa gavaje.

Artorna ai sò studi, a l’era confortà da l’amicissia dёl Manzoni, ёd Gustavo di Cavour e ij vàire amis dont antёrtenìa savante conversassion.

Ant ij sò scrit arpropon soe ideje ‘n sla libertà ‘d mostré ij fondament dij concet liberaj; na neuva pёr l’ordinament scolàstich. Pёr maleur soa salute andasìa ‘n pes, càusa l’ancreus malacòrd tra Stat e Gesia, dont a l’avìa an ghignon e a l’era moto bin avers.

Ant l’oteugn dёl 1854 sò mal a lo obliga a sté cogià; chiel a sent ch’a s’avsin-a la fin. A dà le ultime disposission ai confrej, ambrassa j’amis pì car e ‘l 1° ёd luj dёl 1855 a meuir.

“A Alessandro Manzoni, restà con chiel fin-a a la fin, a-j dà sò testament spiritual an tre pcite paròle: adorare, tacere, godere" .

Carlo Ellena

Dzèmber 2016

Nòte

1. Da scrit dёl Sènter dё Studi e Arserche “Antonio Rosmini” – TRENTO.
2. Da scrit dёl Sènter Studi e Arserche “Antonio Rosmini” – TRENTO.
3. Da scrit dёl Sènter Studi e Arserche “Antonio Rosmini” – TRENTO.
4. Da ‘n sagi leterari ‘d Francesco Traniello a pag. 78-79-80-81 dёl volum “Rosmini e la cultura del Risorgimento”, edizioni rosminiane - Stresa
5. Da ‘n sagi leterari ‘d Giorgio Campanini a pag. 61-62-63-64 dёl volum “Rosmini e la cultura del Risorgimento”, edizioni rosminiane - Stresa
6. Ël lìber a surtìa ‘n forma anònima a Lugano ant ёl 1848. Stamparìa Veladini. L’ann apress a l’era stàit stampà dcò a Napoli, pì nen anònim. Un lìber che ‘n quaj manera a trata “dij maj ёd la santa Gesia” e pròpi pёr sòn ёl 30 ёd magg 1849 ёl lìber a l’era stàit butà ‘nt la lista dij lìber antёrdì da la “Congregazione dell’indice”. L’euvra a l’era peui stàita gavà già ant ёl 1854 da la midema Congregassion. Ant ij tìtoj dij sinch capìtoj ёd sò lìber, le sinch piaghe, ‘l Rosmini parèj a-j dëscriv: 1) Ëd la piaga dla man mancin-a dla santa Gesia, ch’a l’é la division dёl pòpol dal clero ant ёl cult pùblìch. 2) Ëd la piaga dla man drita dla santa Gesia, ch’a l’é la nen suficenta educassion dël clero. 3) Ëd la piaga dёl costà dla santa Gesia, ch’a l’é la dzunion dij vёsco. 4) Ëd la piaga dël pé drit ëd la santa Gesia, ch’a l’é la nòmina dij vësco lassà al podèj laical. 5) Ëd la piaga dёl pé mancin: la sёrvitù dij bin ёd al gesia. (Da Cathopedia, l’Enciclopedìa catòlica).
7. Dcò s’euvra, la Costituzione secondo la Giustizia Sociale, a l’era ‘nt la lista dij lìber antёrdì, ansema a le Sinch Piaghe. (Da Cathopedia l’Enciclopedìa Catòlica).
8. Da nё studi ‘d Giorgio Cavalli ‘n sla mission ëd Rosmini.
9. Dal capitol – DAL PIEMONTE A ROMA: LA MISSIONE DEL ’48 – Di Luciano Malusa pp. 163-164-165 – Tratto dal volume: “Rosmini e la cultura del Risorgimento” – Edission rosminian-e – Stresa 1997.
10. Dieta: parèj a l’é ciamà na ciambrea politica o parlamentar ëd vàire Stat. Na vòlta a l’era la ciambrea dël Sacro Romano Impero.
11. Da nё scrit ёd Luciano Malusa.

Bibliografìa

• Da j’at dёl Covegn nassional “ROSMINI E LA CULTURA DEL RISORGIMENTO”.
• Sacra ‘d San Michel, Turin 7 – 8 giugn 1996 –
• “ROSMINI E LA CULTURA DEL RISORGIMENTO”
• Attualità di un pensiero storico-politico.
• A cura di Umberto Muratore – Edizioni Rosminiane – Stresa 1997.
• Librèt: “Antonio Rosmini – La vita, gli amici, le opere, il pensiero”.
• A cura di Umberto Muratore – Centro Internazionale di Studi Rosminiani.
• “Carlo Pisacane nel Risorgimento Italiano” – Nello Rosselli – Piccola Biblioteca Einaudi.
• Giulio Einaudi Editore s.p.a, Torino 1977.
• Cathopedia – Enciclopedia cattolica.