Carlo Ellena/An comemorassion ëd la bataja dl’Assieta

An comemorassion ëd la bataja dl’Assieta

Con cost ёscrit i veuj mach arcordé che ant ёl 1968, al santuari ‘d Graja Tavo Burat e Jaco Caleri a l’avìo anandià la festa dёl Piemont con la “Companìa dij Brandé”. Sò but a l’era comemoré la bataja dl’Assieta dij 19 ёd luj dёl 1747 e ‘nt ёl midem temp selebré la lenga piemontèisa an tuti ij sò rёsguard, da col cultural a coj artìstich e sossiaj. Ebin, an cost ann, ёl 2018, dòp cinquant’agn, pёr la prima vira sa comemorassion a l’é nen fasse, bele ch’a j’era già vàire da tribulé a fela. A basta sòn e pa d’àutr (e a-i na sarìa moto bin da dì), pёr arfòrtì a che mira ch’a son rivà jё scaros, vis-a dì coj piemontèis ch’as n’ampipo ‘d nòsta stòria e dij nòsti mòrt. Pròpi coj mòrt, e dcò j’àutri vnù dòp, ch’a chёrdìo che sò sacrifissi a feuissa pёr na càusa giusta; cola dl’Unità d’Italia. Cola Italia che ‘ncheuj as pòrta apress tute le dirote d’un paìs ch’a l’é gnanca na pàtria, falì e sensa avnì; n’onta sensa fin.

Na frisa dë stòria (mach j’at pì ‘mportant)

L’Assieta, butà ‘n sla longa crësta ch’a divid le vaj dla Dòira Riparia e dël Chison, a pija cost termo dal fransèis “assiette = piatto”, che italianisà a dventa “Assietta”, (Assieta ‘n piemontèis) pròpe për l’andura pian-a dël cò.

La bataja dl’Assieta a sara la guèra për la Sucession dël tròno d’Austria durà bin 6 agn (1742-1748). Ël pretest ёd sa guèra a l’era stàit la montà al tròno d’Austria‘d Maria Teresa, la fija dël pen-a mòrt Imperador Carlo VI. Da pòst che cost fàit a l’era ‘n contrast con la lej sàlica, che a stabilìa mach ëd dissendent mas-cc, le monarchìe dla Fransa, Spagna e dcò ‘d Napoli e na pàrt ëd jë Stat Alman, a intravo ‘n guèra contra la neuva Sovran-a. Ës ciacòt a l’era mach na nòna; jë Stat ch’a j’ero butasse ancontra a l’Austria a vorìo nen àutr che ridùe la potensa dla monarchìa austriaca për vagné ‘d vantagi teritoriaj a soe spèise, dzor tut an Italia. S-ciopàje la guèra, ël Re ‘d Sardegna Carlo Emanuele III, ch’a l’era ‘l cugnà dla ‘rgin-a, a l’avìa spetà pì ‘d n’ann për calé a sò fianch e a l’avìa falo sotsignand ël Tratà ‘d Worms dël 13 dë stèmber 1743, dont, a la fin ëd la guèra, a l’avrìa dcò vagnà vàire concession teritoriaj. La reassion dij franch-ëspagneuj, ch’a l’avìo sperà fin-a a l’ultim d’avèj con lor ël Re ‘d Sardegna, a l’era stàita lesta e moto bin ghignonà.

Gnanca ‘n mèis apress la firma dl’aliansa, ij franch-ëspagneuj arzigavo l’invasion dël Piemont caland an àuta Val Varàita ma a j’ero tòst fërmà da la fòrta difèisa dij piemontèis bin al arpar ant ij sò trincerament ëd Pontcianal ëd Casteldelfin. Ij fàit ant la Val Varàita a j‘ero mach l’ancomens ëd vàire arzigh pì consistent për l’invasion dël Piemont. Tut sùbit un tentativ a l’era falì ant ël teritòti ‘d Nissa; peui ant ël luj dël 1744 ij franch-ëspagneuj a superavo j’Alp con l’ideja d’ocupé la piassafòrt ëd Coni e avèj na bon-a base d’apògg. Passà oltra le difèise dla Val-Stura e vinciù la resistenza dël fòrt ëd Demont, ij franch-ëspagneuj arivavo ant la pianura pront për saré d’assedi Coni. A stà mira Carlo Emanuele III a l’avìa fàit n’arzigh për liberé la sità; cost tentativ a l’avìa peui mnà a la bin cognossùa bataja dla Madòna d’Olm. Peui, për na fala ant la tàtica militar, ij piemontèis a l’avìo dovù artiresse. Tutun nen tut a l’era ‘ndàit për stòrt, përchè l’invern a l’era davzin e ij nemis a j’ero dcò lor moto bin strach; parèj a lassavo l’assedi per artiresse ‘nvers la Fransa, anans che la fiòca a-j butèissa d’antrap për la strà ‘d ca.

Ant ël 1745, torna ij franch-ëspagneuj, comandà dal Maressial ëd Maillebois, a ocupavo ‘l Piemont. Batù l’esèrcit ëd Carlo Emanuele III a Bassignan-a, a invadìo Ast, Casal e a butavo d’assedi Lissandria. Ma dcò sa vira ‘l Re ‘d Sardegna, con l’agiùt dël potent aleà esèrcit imperial, a liberava ‘l Piemont taparand via ij nemis. Antratant Genoa a l’era stàita ocupà da le trope austriache ma ij genovèis a s’ero arvirasse ‘ncontra la prepotensa dle fòrse imperiaj arportand torna la sità sota ‘l contròl dij franch-ëspagneuj. A sta mira la bàrziga a s’era angavignasse moto bin. J’austro-piemontèis, umilià e sorprèis, a pijavo la decission ëd castijé l’arvira genovèisa e ant la prima dël 1747 le fòrse imperiaj e sarde, al comand dël Cont ëd Schulenburgh e dël general piemontèis Della Rocca a butavo d’assedi Genoa. La sità a l’era bin difèisa; 8000 franch-ëspagneuj a tnisio testa ai sard-imperiaj ch’a tnisìo Genoa sarà ant un sercc d’assel.

Ij franch-ëspagneuj, constatà la diròta ‘d tuti i tentativ ëd gavé l’assedi, a pijavo la decission, dòp vàire ruse ‘n tra‘d lor, d’invade diretament ël Piemont e miré su Turin passand da j’Alp travers la part dël Briansonèis. Ël vajant servissi d’informassion piemontèis, a l’era vnù a conossensa dël proget dij nemis ch’a prevëddìa, giusta, l’invasion dël Piemont passand dal Monginevr e seguitand an tra le valade dla Dòira e dël Chison për seurte fòra ant la pian-a mirand a Turin. Tutun, për fé tut sòn, a ventava distrùe le gorëgne fortificassion d’Exilles e ‘d Fenestrelle, butà a baragi dle doe strà ‘d penetrassion. Posission ideal për la difèisa e l’agiùt, da fòra, dle doe amportante fortësse, a l’era la dorsal a spartiura dël trat: Testa dl’Assieta – Gran Serin.

Da sì as podìa calé moto bin lest an sël fianch ëd l’esercìt nemis e taché le doe fortësse che, tutun, ij fransèis, a l’avrìo dovù dëstrue prima, për peui podèj andé anans. A j’era pa pì vàire temp për dëspon-e ‘d difèise vajante, tutun dovrand ij Granatié dël Regiment Vardie, ‘l Batajon dël Casal e ij montagnin dël pòst, a s‘era podusse dëspon-e vàire euvre ‘d difèisa e trincerament. L’euvra pì ‘mportanta a l’era cola dla Testa (o Butta), che avend na posission avansà a duvìa esse fortificà con doi pian ëd trincerament, ma l’euvra a l’era pa podusse fé tuta; antlora a s’era colegasse a la Ponta dël Gran Serin con doe linee ‘d trincere ma fërmand-se ‘nté ‘l teren a l’era malasi e sfros. J’euvre ‘d difèisa a l’ero fàite ‘n bon-a part da na longa masera a sèch àuta da 1 meter a 1 meter e mes, tnùa ‘nsem da na robusta palificassion ëd bòsch. Andrinta al contorn a j’ero ij baracament, ij ricòver ëd la tropa e bin stërmà, la Santa Barbara. Sì travaj a s’ero fasse ‘n manera da sfruté du tut le favorévoj particolarità dël teren ëd montagna, vis a dì; tuta la sima butà ‘n difèisa, da la Testa dl’Assieta, al Còl ëd l’Assieta (anté a corìa ‘l camp trincerà), fin-a a la Ponta dël Gran Serin, a l’era ‘n brich con sota ‘d rivass e giairon moto bin drit e dur da monté.

Antratant ch’as travajava dì e neuit, ij fransèis, comandà dal general Cavajer ëd Bellisl, ël 14 e 16 ëd luj a j’ero rivà divis an doe colòne, sempe tnùe d’euj e sensa sparé ‘n colp, da le vajante milissie Valdèise, ch’a duvìo controlé ij fransèis e ‘nformé ‘l comandant piemontèis Cont Cacheran ëd Bricheras. Ël proget fransèis a l’era col bin cognossù da Carlo Emanuele III, vis a dì; ‘mpadronisse dël fòrt d’Exilles e ‘ndé anans fin-a a Turin ma ‘l Bellisl, avù notissia che ij piemontèis a l’avìo ocupà l’Assieta, ch’a l’era na posission strategica ‘mportanta, a decidìa ‘d tachela. Le doe colòne a s’ero argiontasse la sèira dël 18 ëd luj al Còl ëd Costapian-a a 2313 mt. e sì a butavo ’l camp. Ij fransèis an tut a j’ero: 29 batajon; àutri 3 con 5 squadron ëd cavalerìa a j’ero fërmasse a Oulx. La fòrsa ‘n tut a rivava a bele 20.000 òmini con 7 canon dësmontabij.

Le fòrse piemontèise, moto bin an meno e già a presidié ant ij trincerament a j’ero; 6 batajon piemontèis e 4 austriach, àutri 4 batajon piemontèis a j’ero an posission pì ‘ndaré, peui presidi ‘d milissie Valdèise e volontari ‘d Pragelà a j’ero butà a vardia për evité sorprèise a le spale e atent a le comunicassion. An tut i rivavo pa a 8.000 òmini.

19 ёd luj 1747, a 2 bòt ëd neuit. La cronaca dlë scontr

Pì nen arie frёsche montagnin-e ma mach vent ëd mòrt an sle pasie sime.

I piemontèis a son an posission ant le trincere e ant ij bastion; le ore a passo ma l’assàut a ven pa, antlora la tropa artorna ‘nt l’acampament lassand la vardie a controlé. A 10 ore le trombe e ij tamborn a son-o l’alarme e j’òmini artorno a sò pòst moto bin an pressa. An sla Testa ‘d Mottas (2547 m.), ch’a l’é pròpi dёdnans a la Testa (o Butta) dl’Assieta, le trope fransèise, fòra tir da ij fusij piemontèis, as buto ‘n formassion, a piasso l’artijarìa (ij nòstri a l’avìo pa fàit an temp a piassé ij canon) e a bombarbo nòste robuste fortificassion an fasend pòchi dann ma, fàit moto bin dròlo, a parto pa a l’assàut. Ma cò a càpita da la part fransèisa?

Ël Cavajer ëd Bellisl a l’avìa dividù soe trope an tre colòne (vardé ‘l dissègn colorà bleu e ross):

La prima, a drita, al comand dël general Villemur e fòrta ‘d 14 batajon, dal Còl ëd Costapian-a a marcia ant ël Valon ëd l’Assieta, vërsant Chison për argionze ‘l Gran Seren. A treuvo’d gròs antrap montand për ël dur clivi erbos e ‘l giairon ch’a pòrta ‘nvers la sima. (Lòn ch’a farà perde vàire ore a le trope, carià d’armamemt e materiaj d’assàut).
La sconda, ant ël mes, al comand dël maressial d’Arnault, a l’é cola ch’a deuv dé l’assàut a la Butta o Testa dl’Assieta. A l’é fòrta ‘d 6 batajon pì 14 companìe ‘d granatié e dl’artijarìa. A l’ha pòca strà da fé e donca a speta che la prima colòna a vada a l’assàut.
La tersa, a mancin-a, al comand dël maressial de Mailly, a marcia an sël vërsant Dòira, ‘nvers le fortificassion dël Còl ëd l’Assieta.

A 4 ore e mesa dël dòp-disné ‘l Bellisl a arten che ‘l Villemur a l’abia ocupà ‘l Gran Seren, chërdend-lo nen difèis e dzot tut, sensa savèj che la colòna a l’é gnanca rivà a la sima dël Còl. Pensand tut sòn, ël Bellisl a l’é sicur che l’acerchiament a sìa stàit compì e donca che ‘l Villemur a l’abia pijà ij piemontèis a le spale e butaje ‘n trapola. A stà mira‘l Bellisl a ordina l’assàut general con na violensa da fé pàu. La colòna de Mailly a supera con impit chèich euvra ‘d difèisa butà a Rio Bacon, ruvand dë slans ёdnans a le trincere dël Còl, bin difèise da ij batajon austrìach Forgatsch e Meyer. Cand ij fransèis a rivo a tir a ven-o ‘nvestì da na tempesta ‘d feu, rinforsà da la gionta dël batajon Traun ch’a-i taca an sël fianch con un feu a grela‘d fusilerìa. Ampli veuid as deurbo ant le file di fransèis che, sorprèis, a tramblo ma j’ufissiaj, butand-se dnans, a-j posso vàire e vàire vire për rivé sota le trincere ma tut a l’é inutil. Da l’àut ëd soa posission a l’é mè ‘n tir-a-segn; ël feu dij difensor, implacàbil, a mòla pa e ij soldà a casco un dòp l’àutr an sla tera ‘nsangonà ‘d mòrt.

Dòp n’ùltim assàut dësperà, ij fransèis a son torna arpossà ‘ndrera con violensa; a stà mira la tropa arcula an dzòrdin e as artira lassand an sla tràgica calà 1900 mòrt. Ma ‘nté che la bataja anfuria a la dësperà a l’é ‘n sla tnaja dla Testa dl’Assieta, la posission pì avansà e sota ‘l feu nemis. Coj ch’a la dësfendo a son: ël 1° batajon Vardie, a lor a j’ëspeta ‘n bataja ‘l pòst d’onor, anté pì grand a l’é ‘l pericol, ansema, an prima linea, a la Companìa Granatié. Ël comandant ёd cost setor tribulà a l’é ‘l Cont ёd San Sebastian. Ij fransèis a rivo ai pé dla drita montà ch’a pòrta al rampar bin difèis ёd la sima, sensa scasi trové resistenza. As rampio con impit, combin che ‘l feu a mitraja dij piemontèis a fasa ‘d veuid ancreus an sle prime file, formà mach da j’uffisiaj angagià a cissé ij soldà a l’assàut e a riesso l’istess a ‘nvestì nòste trincere. A stà mira la lòta a l’arma bianca as fa tremenda e sangonanta; la ridota ‘d mancin-a dla tnaja, tacà da tute le part, combin la dura difèisa dle Milissie Valdèise, a ven pijà ‘d fòrsa e ij difensor obligà a ‘rculé ant la posission prinsipal.

Ij difensor as bato con tut lòn ch’a l’han e cand j’arme a basto pì nen, ij robust granatié a sàuto ‘n dzora ai murajèt ёd le tricere e dёsbland la masera, a tiro mè ‘d furie ‘n sla testa dij fransèis le pere e ij ròch ch’a l’ha samblavo ma ij nemis a cedo pa. A riva ‘d rinfòrs la Companìa granatié dёl batajon Casal, antratant che j’àutre Companìe e ij granatié dёl batajon Meyer a deurbo ‘n feu tremend an sle file dij soldà dёl maressial d’Arnault ch’as rampiavo ‘n sla riva. La bataja crudela a dura quaj ora, empiend ёd mòrt e ferì j’arlev ai pé dla riva.Ël Cavajer ёd Bellisl a varda ‘l dёsvlup ёd la bataja e cand a ved ij sò soldà arpossà ‘ndrera n’àutra vira, pijà da ‘l ghignon, a cala ‘n mes ai sò uffisiaj, a ciapa ‘l drapò fransèis e ‘d corsa a lo pianta ‘n sla brova ‘d na trincera dёsblà cissand ij sò uffisiaj a l’assàut ma na fusilià a lo colpìs, pen-a dòp a ven ferì a mòrt dcò ‘l maressial d’Arnault e scasi tuj ij sò uffisiaj a l’han la midema sòrt. La bataja a va anans grama, sangonanta; antratant un dёstacament ёd le fòrse dёl de Mailly a cala da Rio Bacon pёr fé ‘n tentativ d’agirament a le difèise dёl Còl ёd l’Assieta ma ant ёl Valòn ёd l’Orgueil a treuva ‘l batajon Chablais, butà espress a dёsfende cola part ёd teritòri, ch’a fёrma ‘l de Mailly possand-lo a artiresse con soe trope.

A 6 ore dёl dòp-disné, ant ёl mentre ch’a j’ancàpita tut sòn, la colòna dёl Villemur ataca, a la bon ora, le difèise dёl Gran Seren. A la viarà, a riva ‘d corsa ёl Comandant piemontèis Cont ёd Bricheras ch’arpossa ‘n prim, peui nё scond assàut ma la situassion a l’é moto bin carià ‘d privo. A 7 ore ‘l general Alciati a buta ‘nsem le riserve e lòn ch’a peul dij batajon ampegnà ‘n sёl pian ёd l’Assieta e a monta al Gran Seren a rinforsé ij doi batajon Kalbermatten, ёl batajon Roy e le milissie Valdèise e cole ‘d Pragelà ch’a dёsfendo la posission. La tёmma dёl Bricheras a l’é che se fòrse a basto pa contra sa nivola ‘d nemis e a ordina pёr tre vire al Cont ёd San Bastian ёd bandoné la Testa dl’Assieta e argionz-lo al Gran Seren. Ma ‘l Cont ёd San Bastian a peul pa scoté l’ordin pёrchè ij sòi omini a son tròp ampegnà a dёsfende dai fransèis la sangonanta tnaja. A 8 ore, dòp na lòta a la mòrt, ij batajon dёl de Villemur a son possà ‘ndrera pёr la tersa vira lassand ёl teren quatà ‘d mort. Ij piemontèis, ch’a l’han fnì tute le munissin, a vardo ij nemis artiresse, con la tёmma ёd vёddje artorné a l’assaut. Ma ij fransèis a l’avìo pì gnun-e veuje ‘d batse ma gnanca a l’avrìo podu-lo fé. Pёr dé n’jdeja ‘n sla dёrota dij fransèis vardé lё specèt sota. (Dcò con nòte pijà dal lìber an sl’Assieta ‘d Mauro Minola)

Total ëd le pérdite dla bataja dl'Assieta
Fransèis				Austro-piemontèis
	Ufissiaj		Tropa	Ufissiaj		Tropa
Colòna	mòrt	ferì	mòrt e ferì	Batajon	mòrt	ferì	mòrt e ferì
Mailly		118	1732	Vardie		2	11
Arnàud	20	111	1324	Casal		1	4
Villemur	22	108	1497	Meyer	1		14
Total	94	337	4553	Kalb-Roy	1		48
				Austriach		1	27
				Total	2	4	104

An tra ‘l 20 e ‘l 21 ёd luj 1747 a s’era fasse euvra pietosa ant l’arconòsse mòrt e ferì. Ij primi, ch’a j’ero vreman tròpi, a l’ero stàit sotrà ‘n sёl pòst, antramentre ij ferì, peui spostà a Oulx e Fenestrelle, a j’ero stàit curà e meisinà. Ël còrp dёl comandant Cavajer ёd Bellisl portà a Sauze d’Oulx, con na scòrta d’onor, a l’era stàit restituì a l’armeja fransèisa. La bataja dl’Assieta a l’era stàit l’ùltim fàit tribulà dla longa guèra europenga, ciusa ‘n manera definitiva con la pas d’Aquisgran-a ‘l 18 d’otòber dёl 1748. Tutun sa vitòria a l’era stàita moto bin amportanta pёr ёl Piemont ch'a l'avìa vagnà prestig e rispèt tra jё Stat europeng ёd col temp.

Carlo Ellena

Nòte bibliogràfiche

da djё scrit an sla bataja dl’Assieta ‘d Dario Gariglio e Pietro Roggero
da ‘l 1° volum ёd “Fortёsse dj’Alp ocidentaj” ёd Dario Gariglio e Mauto Minola
da nòte e arserche pёrsonaj
tradussion e scrit an piemontèis ёd Carlo Ellena