Carlo Ellena/Ёl Rif
Ёl Rif[modifiché]
Ёl “Rif” a l’é ‘n nòm ch’a peul arciamé da leugn sorgiss Berbere e imaginose stòrie ‘d costi pòpoj dёl Sahara; pa nen ёd tut sòn. As trata ‘d pòche meison da vàire temp bandonà; na cita borgià mòrta tajà dal sёntè ch’a men-a al còl Blegier, ch’as treuva pen-a dzora Pragelà, ‘n Val Chison, ёn sla drita dla strà provinsial pёr ёl Séstrier. Da Pragelà a-i và pì ò meno tre quart d’ora ёd marciada ‘n sёl senté ch’a monta ‘nt na boschin-a ‘d sapin, tra frёsche sorgiss, j’àmpolé e fèils sёrvaje, pёr rivé a vёdde le prime meison ch’a sponto scasi a l’amprovis fra la spёssa vegetassion.
La borgià a l’é fàita da tradissionaj costrussion montagnin-e spatarà ‘nt n’ampli treu bin espòst ch’a l’ha pròpi dё ‘dnans, da l’àutra part ёd la valada, ёl massis dёl mont Albergiàn. Da ste pòvre meison la vёddùa ‘d cost ёscòrs ёd la Val Chison a l’ha n’anciarm da lassé sensa fià.
Le meison, ancheuj mach pì ridote a ruin-e tramblante, a l’han ancora ’ndrinta, pendù ‘n sle muraje, vej atrass ёd cusin-a, ‘d casaròle e dzora a lòn ch’i-i resta dij paviment, tòch ёd mobilia.
Busson bin anreisà, erbass e urtije a sponto ‘ndrin le stansie e fra ij trav dij tèit sfondà a seurto fòra, pontà ‘nvers ёl cel, ёd bion nté le rèis a s-ciasso me ‘n n’ambrass mortal lòn che na vira a l’era ‘l fuajé dla famija. Dròle sensassion i preuvo ‘ndrinta ёd mi ‘ntant che i girolo curios antrames se ruin-e. Deurbo n’uss a posson e pen-a intrà ‘nt la stansa, i vёddo quatr cadreghe ‘ntorn a na tàula con dzora doe bote e quat bicer anvironà da spёsse tèile d’aragn. Tute se ròbe a smijo ‘d còse vive, coma sospèise ‘nt un temp sensa temp, scasi ch’a sio lì a speté che cheicòs ò cheidun, con na mascarìa, a peussa torna deje la vita.
Minca meison a goerna ‘ncora costi segn, scasi a marché na presensa ch’a peul nen e a veul pa esse sganfà.
Setà an s’un bion, se as saro j’euj delivrand la ment, an cost leugh ёl silensi as peul scoté. A l’é fàit dal ciosoné leger dёl vent, da lё schёrziné dle siale, da sghicc svicio ‘ntrames ij busson, da l’ariёtta ch’a passa dlicà ‘n sle fior, an sij pin tёnner ch’a nasso da sì e da là, da ‘l bёsbijé dla vita che la pas ёd la montagna a dà generosa ‘nt sa mёs-ciura anmascà ‘d son e color che coma gius arvivant arneuva còrp e spìrit.
An sla muraja dla meison ch’i l’hai dё ’dnans, na veja meridian-a a marca inesoràbil ёl temp an sle còse, e ‘n sj’òmini. Ëd tut lòn ch’a l’é staje i na resta bin pòch e ‘nt l’abandon la montagna as pijerà torna sò spassi. Ma a-i é la memòria, imortàl e amonitris, a pёrpetué l’arcòrd ёd còse ch’a l’han lassà soe pianà scurpìe ‘nt la pera dёl temp. “La montagna a conta…”, a podrìa esse l’anviarura ‘d na stòria sensa fin, ch’a parla dёl bin, dёl ghignon, ёd le fatighe e ij seugn ёd j’òmini dont ij dёstin a son unisse ‘n na liura ch’as dёslierà mai.
Ël montagnin e ”soa” montagna a l’han parlà për sécoj la midema lenga; ant le tribulassion për survive, ant ël desse un për l’àutr con giusta mzura e rispet, sensa dësturbé echilibri secolar fissà ant ël pasi trascore dle stagion.
Peui la sità con soe industrie, la neuve tecnologìe, na manera diversa ‘d concepì ‘l temp e ‘l travaj a l’han bolversà tuti si dlicà echilibri, sveuidand pais e borgià, bandonand j’alp pёr porté la “gent montagnin-a” a le fàbriche e “chila”, la montagna, a l’é stàita sola.
Con la malacura e l’abandon, tut a cambia facia: ca dёspopolà, stale veuide, prà e camp dzerb.
Pi nen ёl travaj dj’òmini, ij cit ch’a crijo e a gieugo, la stendua ‘n sij pogieuj, ёl ciaciaré dle fomne ant l’antich patois; tut a l’è finì, la tragedia as consuma ant la longa, trista rechie oatà ‘d le patrie giumai veuide e dёsmentià.
Tutun, a-i é nen sentor ёd mòrt, la vita a l’ha ripià sò pas; as sento gasoj e ciricì, na musica ‘d son ch’a seurt dai bech dij rondon, dij ciochèt, dёl pich nèir, ёd la cincia e vàire d’àutri osej ch’a son tornà ai sò nì; tut sòn a l’é ‘n bon presagi.
A l’é ora ‘d torné; ël sol a cala e n’ariëtta frësca a passa me na carëssa ‘n sla pel granìa da l’emossion ëd vive cost àtim d’anciarm; ma i sento drinta coma na fòrsa ch’an ten, për nen ch’i vada via, për resté a scoté la vos ancreusa dla montagna e ij sò son ch’a scapo e a svanisso ‘nt ël vent che ora a passa pì fòrt…me a vorèissa porté via con chiel mia ànima montagnin-a.
E torna i preuvo fòrta la sensassion ëd nen esse sol, ëd na presensa ch’a esprin magon e …më smija fin-a ‘d sente ‘d lament; miraco a l’é ‘l pior ёd na masnà.
Antërtant ant la val as anvisco le prime lus ant le meison.
Dramàtich ma strasordinari a son si vers dël gran poeta ossitan Antonio Bodrero (Barba Tòni):
Que de quiàr…
Que de quiàr, que de quiàr quoro n’er’un per mèiro
e la nouècch e i vitoùn treiàven a fa’ stéle;
dihen encàa i estéle quouro grinour i bòouco:
-“Bafarà, mè pa tro; qui crè pa vène a vèire:
nous sèn i quiàr di mèire, nove, di vosti rèire”.
Vàire lus…
Vàire lus, vàire lus, cand a-i na j’ero un-a për bàita
e la neuit e ij montagnin a giugavo a fé stèile;
a diso ‘ncor le stèile cand amor a-j varda:
- Grigné fòrt, ma pa vàire; chi a chërd pa ch’a ven-a a vëdde:
noi i soma le lus ëd le bàite, neuve, dij vòsti grand”.
Carlo Ellena