Carlo Demichelis/Espression idiomàtiche

Da Wikisource.

Artorn


Espression idiomàtiche, metàfore, dite, proverbi[modifiché]

An costa session i tratoma 'd tute cole espression, caraterìstiche 'd na lenga, che a l'han un significà diferent da col literal, ò che a son manere 'd dì caraterìstiche, metafòriche, proverbiaj, che a son chërsùe ansema a la lenga arlongh ij sécoj.

Quaidun-a 'd coste manere 'd dì a l'é dventà d'usagi corent, sensa dipende da col ch'a l'é 'l ton dël discors. D'àutre a son dë stil pì schersos e a son dovrà pì con ton sarcàstich ò da pijé 'n gir. D'àutre 'ncora a l'han në stil pì da gergon.

Introdussion

A l'é nen fàcil, e fòrse gnanca giust, tenté 'd distingue fra espression idiomàtiche e manere 'd dì. Se peui i consideroma le diferense 'd gramàtica e 'd sintassi fra Piemontèis e Italian, a peul capité che d'espression che a smijo idiomàtiche da na mira dla gramàtica e sintassi italian-e a lo sio nen për la gramàtica e sintassi piemontèise.

An general sì i ciamoma espression idiomàtica n'espression dont ël significà vér a l'é diferent dal significà literal, che a l'é dovrà an manera comun-a e an general, e capìa da tuti ant ël sò significà vér, a la mira che a smija "dròla" la forma literal d'esprime l'istéss concét.

I consideroma peui la manera 'd dì coma espression particolar, capìa da tuti an sò significà, ma dovrà an manera manch ëspantià, a propòsit d'argoment particolar. Da la manera 'd di a la dita 'l pass a l'é curt e 'l confin pitòst arlamà. La stessa còsa as peul disse passand da la dita al proverbi.

N'àutra forma d'interesse a l'é la metàfora, motobin spantià an Piemontèis. A-i é na série 'd sostantiv metafòrich dont, ant na paròla, as treuva na part verbal e un-a sostantiva, e che a fan part dël léssich piemontèis. A podrìo esse considerà espression idiomàtiche. A-i é peui na série 'd metàfore pì complucà, che a l'hau un significà figurà e che dle vire a son nen part dla lenga clàssica an sens ëstrèit, ma a son espression ëd gergon, dovrà an particolar contést.

Na carateristica particolar dël Piemontèis, macassìa nen esclusiva soa, a l'é l'usagi 'd comparativ socià a j'agetiv qualificativ, coma rinforsativ, e an cost cas sovens a sostituisso 'l superlativ assolut, o coma na sòrt d'esplicativ. Ël termo 'd paragon a l'é 'd sòlit un sostantiv che a l'é "codificà" (a l'é sempe l'istéss sontantiv socià a un dàit agetiv). Natural che dle vire a ven-o dovrà d'àutri sostantiv an fonsion ëd particolar necessità d'espression. Sòn però a l'é nen comun e a ven nen considerà ambelessì. A esisto 'dcò comparativ schersos ò paradossaj che a nego la qualità dàita da l'agetiv fasenda 'l paragon con n'entità che a l'ha qualità opòsta.

Tute coste forme a son present an manera bondosa, e 'l Piemontèis a-j deuvra motobin fàcil.

Sì i provoma a fé na classificassion ëd tute coste forme, a seconda dël tipo e dla generalità d'usagi, savenda bib che as trata 'd na sudivision butà lì për comodità, nen rèida e donca 'd sicur motobin discutìbil.

Ël but a l'é col d'arporté quàich esempi limità, che, dàit lòn ch'a conoss chi a scriv, a peulo gnanca esse considerà fra ij pì significativ.

Espression idiomàtiche piemontèise

I definima sì coma espression idiomàtica, n'espression che a l'àbia un significà diferent da col literal, ma che a ven-a dovrà e capìa da coi che a parlo la lenga, sensa che costa espression a l'abia un significà sarcastich ò da amonission (dësnò a saria na dita ò un proverbi). Quaicòs che a ven arportà coma frase idiomàtica a podrìa anvece esse normal léssich piemontèis. A peul esse ma noi i disoma passiensa.

A

a fussa pa mach ...: bele mach për .....

a-i é gnun bon a fé 'd ...:a-i é nen manera 'd....

a l'é bin (a) fé.: a l'é fàcil

a l'é mal (a) fé.: a l'é difìcil

a l'é lòn (che)...: e donca...

ampajé ij tond tramudé - an sens figurà - andés-ne vìa.

ancora pro che...: për fortun-a che....

andé a baron: andé an malora.

andé a rabél: andé an malora.

andé a la maròda ëd ....: andé a cacé (...la fruta da j'erbo)...

avèj nen un pich da fé balé un givo: esse sensa 'n sòld.

B

bondì barba!: e fàit!..passiensa.

C

cà 'd ringhera: cà con alògg ëd doe stanse, andova as intra dal pogieul.

ciama n'autr!: contàcc!..., parla pà!..., che ròba!...

ciapésse (pijésse) un passaròt: piésse n'andreidor

com at diso?: com it ës-ciame?

cuché an sël lobiòt: ciapé quaidun an sël fàit

D

dé da ment: scoté.

dé dël cul (sla pera): fé faliment.

déjla për ël bél temp : pensé a divertìsse.

dé la fuga : fé scapé (pì che d'àutr l'é na particolarità 'd sintassi).

dé 'l bleu (a quaidun) : pianté, molé quaidun. désse d'ardriss: désse da fé, butésse a fé sòn dover, dësgagésse

...dël pento : che a val pòch, malfàit, nen basta bon

dì che 'd nò dì "nò", nen esse d'acòrdi

dì che 'd sì dì "sì", esse d'acòrdi

E

esse al pian dij babi: esse giù 'd moral (ò d'àutr).

esse ancamin che...: sté fased (vardé gramàtica e sintassi)

esse ant la bagna: esse ant ij pastiss.

esse bon a...: avèj la possibilità e capacità (vardé gramatica e sintassi)

esse na pieuva: esse noios

esse nen vàire lòn: nen esse peui parèj bon ò an piòta

esse un barbis: savèj fé le còse bin fàite.

esse un pito: esse noios, lamentos

esse un subrich: esse arogant e un pòch antipàtich.

Ë

ëd bele vòlte ...: sovens

F

fà nen ël pito: pianta lì 'd lamentéte.

fàtne nen: preòcupte nen ëd lòn.

fé cassul: sté për butésse a pioré (arferì a le masnà).

fé flanela: fé 'l plandron, esse gargh.

fé mës-cëtta: ambreujé

fé San Martin:trasloché

fésse pijé an brass:fesse ambreujé.

...fin-a ant un...: fin-a a l'ùltim (arferì a còse numeràbij).

finì ant la bagna: andé ant ij pastiss.

G

gavé (quaidun) da l'umid: arportè quaidun an sla giusta strà, magara con manere decise.

gavte la nata: fate furb

già che....! : sicura!...

gran-e dij poj :costion da pòch, gran-e da gnente.

L

lassé boje : lassé perde. lenghe 'd canarin: ròba mangiativa rafinà (da pijé 'n gir).

N

na patela: tanti / tante.

na strivassà: tanti / tante.

P

parla pà!: contacc!..., ma dime nen!...(esclamassion ëd sorprèisa).

paté j'òri: nen esse tut a pòst con la testa.

pijé 'd gandole : sbaliésse completament

pijé j'avèrtole : scapé

pijésse (ciapésse) un passaròt: piésse l'anfreidor.

pieuve pere da mulin:pieuve fòrt

porté le busche : preparé cà për mariésse.

R

rangé (a quaidun) la pipa che a tira: fé filé drit quaidun.

S

spòrze la gheuba: mangé a scròch, mangé e nen paghé.

spussé 'd rat: esse stàit an përzon.

sté da pocio: sté pròpi bin.

sté lì 'ndé dì: polemisé 'n sle còse cand a serv nen.

T

taché tacà ai dij: dispiase, dé fastidi (coma idea o coma situassion).

ten-se ai branch: fé atension, esse prudent.

tireje vërde: esse mal butà da na mira econòmica, fé miseria.

V

và a spané 'd melia: va a col pais, piantla lì.

vardé j'arsivòli: esse distrat, sté con la testa ant le nivole.

vate a caté 'n casul: va a col pais, piantla lì, straca nen.

Definission metafòriche

A son locussion che, coma sostantiv, a esprimo na qualità caraterìstica 'd na përson-a. Sòn sempe con na bela dòse 'd sarcasm.

bërlicabalustre: sempe an cesa, bigòt

bërlicafojòt: un motobin galup

ciaparat: blagheur, fanfaron, bon a gnente

ciuciafurmije: un motobin màire.

fafioché: un ëd tante paròle e pòca sostansa.

frustacadreghe: plandron, sempe setà.

frustagelosìe: curioson.

giacofomna: mas-cc efeminà, fomlin.

gratacàmole: restaurador ëd mòbij véj.

lapabreu: bon a fé gnente.

mercandabeu: përson-a sensa deuit.

nufiacop: përson-a che as chërd pì sù che j'àutri.

patelavache: përson-a grotolùa e savarda.

pistafum: gradass ch'a combin-a gnente.

pistapàuta: soldà 'd fanterìa (definì parèj da j'Alpin).

sgnacabognon: militar dla sanità

Paragon corent

I l'oma vist che sovens an Piemontèis as deuvra un paragon an leu d'un superlativ. Fra costi a-i na son vàire che a son intrà ant l'usagi coma sentense idiomàtiche. Sovens, peui, ël paragon a ven giusta giontà a l'agetiv për spieghélo ò spessifichélo méj. Costa a l'é n'usansa motobin spantià. Sòn a val ëdcò për forme con valor averbial. Sta tendensa al paragon as treuva 'dcò për le assion esprimùe dai verb. Sì i na arportoma quaidun fra ij vàire che a-i na son. A esisto peui paragon irònich, ëdcò lor dovrà an manera corenta, che a nego l'agetiv comparandlo con quaicòs che a l'ha qualità opòsta. Costi a son stàit elencà fra le manere 'd dì.

B

bon com ël pan: përson-a brava (arferì al caràter) a l'é n'italianism.

bòrgno com un pom: un ch'a s-ciàira gnente ('dcò figurà).

brav coma 'l sol: përson-a brava (arferì al caràter).

brut coma la neuit: vreman brut.

busiard com un gavadent: përson-a con le busìe an sacòcia

.

C

core com un lasertin: core motobin ampressa ('dcò figurà).

F

fòl coma na mica: pròpi fòl.

fortunà coma ij can an cesa: bin sfortunà.

G

giovo coma n'aj: pròpi giovo.

giust coma l'òr: motobin precis.

gram com ël tòssi: pròpi gram, arferì 'd sòlit al gust.

grand coma la fam: chërsù bastansa.

L

lest com un cravieul: motobin lest, dësgagià.

M

màire coma l'argheuj: motobin màire, scars (an sens figurà).

N

noios coma na pieuva: motobin noios.

P

plà com un gënoi: sensa 'n cavèj an testa.

R

ross com un biro: arferì a rosseur ëd përson-a.

T

tajé com as ës-ciàira: nen tajé d'autut (arferì a tisòire e cotéj).

T

véj com ël coco: motobin véj.

verd coma na gasìa: rancin.