Carlo Demichelis/Da la preistòria

by Carlo Demichelis

Cita stòria dël Piemont e 'd soa lenga Carlo Demichelis

Da Carlo d'Angiò→

---

Cita stòria dël Piemont e 'd soa lenga

Da la preistòria a le Comun-e

Achit

Tuta la stòria dël Piemont, fin-a da sò prinsipi, ant la preistòria, a lo mostra coma na tèra 'd confin: leu d'ancontr e passagi, sovens d'ëscontr, fra diferente siviltà mersì ai sò pass alpin, ma ant l'istess temp, an particolar ant l'antichità, pòst malgrassios e isolà a rason ëd sò clima e dla conformassion dël teritòri. Sovens la region a l'é leu d'ëscontr e ravagi, ma le montagne a eufro n'arfugi, magara difìcil, a le popolassion e soe tradission e culture.

Na bela part ëd soa stòria a l'é anlià con cola dj'avzin d'Oltralp. Ant ij vari aveniment che i vëddroma ampressa, 'l confin vér fra ij divers e sucessiv aversari e fra le nassion, a l'é sempe pitòst incert e, fin-a a quàich sécol fà, a stà mai an sla crësta dle montagne, ma pitòst a la fin dle valade, quasi a dëmostré che le montagne a son nen bon-e e a servo nen a divide ij pòpoj. An sij doi vërsant dla montagna la vita as ësmija tròp, tròp istéss a son ij problema, e la dura vita dla montagna a ciama colaborassion. Su tuti doi ij vërsant la gent a l'é l'istessa, con la stessa lenga (ò motobin davzin-a), a viv an cà fàite dle stesse pere, antorna a cioché fàit a l'istéssa manera. Sovens ij giovo da na part a van serchésse la fomna da l'àutra, andova donca a-i vivo 'dcò 'd parent.

Fra le tère da 'd sà e da 'd là dle montagne a-i é na tèra che për sécoj a l'é stàita considera coma tèra 'd gnun, e che anvece a l'é la tèra dla gent ëd frontiera, dont la comission a l'é sempe stàita cola d'anél d'anliura fra pòpoj e culture. Le montagne, ant j'ùltim sécoj, a l'ha dividù esercit e stat, costi sempe seurtì da guère, ma coj confin an sle montagne , tant esaltà da trionfalism e retòrica, a son e a saran sempe sbalià.

Ël Paleolìtich

An Piemont l'òm a riva pitòst tard. I soma a meno 'd 200'000 ani fà, durant la penùltima era glacial, bele che a la fin del perìod ciamà "Paleolìtich inferior", che an d'àutri pòst, com an Africa, a l'era comensà un pàira 'd milion d'ani prima. Ëd segn ëd "Homo ", ch'a peul esse "Homo erectus ", ma pà 'ncora "Homo sapiens " a son stàite trovà da le part ëd Trin Verslèis (Montareul). Le person-e che as ëspòsto Për ël Piemont a l'é sicur ch'a son motobin pòche, ëdcò për ël fàit che le condission dl'anviron e dla vita possìbil a son moptobin grame. As trata 'd cassador e cheujidor ed frute spontànie. An Piemont, an col perìod, a vivo d'elefant, ëd "mammouth", ipopòtamo, rinoceront, ors e quàich leon dle balme, ma 'dcò cerv, bisont e cavaj sërvaj.

Ij prim segn ëd "Homo sapiens " dël tipo ëd "Neanderthal " as treuvo an Piemont mach a parte da a-peu-pré 100'000 ani fà, an corispondensa dl'ùltima glaciassion. I soma ant ël "Paleolìtich medi ", cand l'òm a contìnua a esse ramingher, e donca sensa 'd pòst abità an continuassion, andova a l'avrìo lassà quàich segn an pì ëd soa presensa. Macassia dë sto perìod quaicòs ëd p' a l'é trovasse, com an prinsìpi dla Val Sesia, ant la zona dle balme del Monfnera, andova a son trovasse 'dcò rest uman, che a peulo esse assegnà a n'òm ëd Neanderthal.

Ij prim segn ëd l'òm "Homo sapiens sapiens" as treuvo antorna a 40'000 - 30'000 ani fà, cand l'anviron a comensa a esse pì vivìbil e 'l clima un pòch pì temperà, contut ch'i sio 'ncora ant l'era glacial. As trata 'd l'ùltima fase dël aleolìtich, cola ch'a ven ciamà "Paleolìtich superior ", andova j'òmo a son sempe ramingher, ma a comenso a dovré 'd técniche pì arfinà për la lavorassion dla pera. An Piemont as treuva sempe pòch ëd col perìod, sempe mersì al fàit che la popolassion a l'é motobin scarsa.

Le condission a comenso a esse pì bon-e vers 20'000 ani fà, cand cassador e cheujidor a comenso a frequenté le pianure dël Piemont (le valade 'd montagna a son ancora ocupà da la part final dij giassé). La vegetassion a l'é pòca, e le pianure a son percorùe da fium e torent, a-i son vàire lagh e mojiss, prodovù dal progressiv slinguament dij giassé. As trata 'ncora ed n'anviron pòch vivìbil e motobin difìcil.

Ëdcò la fàuna a l'é 'ncamin ch'a cambia: as treuva 'ncora 'l "mammouth" ma a comenso a essie 'd cerv megàcer e 'd beu servaj. Vers 10'000 ani fà as peul dìsse che l'era glacial a l'é esaurìsse, e la vegetassion a comensa a colonisé la pianura, andova a comenso a chërse bòsch e foreste 'd pin, sapin, malëzzo, fò, rol, e via fòrt, mentre l'erba a comensa a cheuvre ij fianch dle montagne. A aumento le bestie ch'a peulo esse cassà, an particolar a comenso a éssie bisont, aso servaj, camoss e stambech, e donca a aumento 'dcò ij cassador, che a son ancor sempe ramingher ma che a l'han un neuv utiss për la cassa : l'arch, che a foson-a motobin e a facìlita le còse. Sto perìod dòp-glacial a l'é ciamà "Mesolìtich ". J'abitant dël Piemont, ancora sensa na cà, a preferìsso girolé ant le zone ai pé dle montagne, dal moment che le pianure a son ancora pien-e d'aqua e 'd nita. As treuvo però ed trasse d'acampament fin-a vers ij 2000 meter d'autëssa, e donca durant l'istà ij cassador a montavo fin-a lasù an soe batùe.

Na còsa sicura a l'é che lë svilup "demogràfich" dël Piemont a l'é, a sta mira, motobin an ritard rispét a col dël rest dl'Italia.

Ël Neolìtich

As peul dì che an Piemont ël Neolìtich a comensa mach ant n'epoca pòch prima dël 5000 avant Crist, an corispondensa 'd n'àutr miliorament dle condission climàtiche, an ritard ëd quàich milié d'ani rispét a zone dël Mewditerani pì avantagià da na mira dël clima. La caraterìstica dë sto perìod a l'é che l'òm a comensa a anlevé le bestie anvece che mach casséje, e a comennsa a coltivé la tèra anvece che mach cheuje lòn ch'a chërs da sol. J'utiss a son sempe 'd pera, ma a son fàit con técniche pì sofisticà, e as comenso a produve d'ogét an ceràmica. Tut sòn a càmbia nen mach le costume, ma 'dcò pròpi la mentalità.

Costa evolussion (e an particolar le coltivassion) a pòrta l'òm a fërmésse an manera stàbil ant un pòst, e procurésse na sosta fissa, e donca na cà, anvece che sërché vira për vita na sosta natural ò amprovisé-ne un-a. An costa manera a nasso ij prim ansediament ëstàbij, che a ciamo na neuva organisassion dla vita social, e che a l'han lassà-ne 'd segn motobin pì consistent che nen j'acampament ëd prima.

Ël vilagi ël pì antich, an Piemon,t a l'é stàit trovà davzin a Alba e a riva dal 5500 a.C. D'àutri vilagi fra ij pì antich a son stàit trovà vers l'Apenin, e la val dël Tànaro, coma për indiché che sta neuva manera 'd vive a riva da la còsta dla Liguria. La gent a comensa a procurésse 'd ròba per la cà fàita an ceràmica.

A son pròpi j'ogét ëd ceràmica, soe técniche 'd fabricassion e soe decorassion che a ìndico 'd culture, scàmbi culturaj e macassìa contat e scambi fra popolassion. Pròpi da costi as peul capì che sta neuva forma 'd vive a l'é intrà an Piemont nen mach travers l'Apenin, ma 'dcò travers j'Alp, e nen tavers le pianure, che a son an col temp ancora quatà da mojiss e foreste 'ncutìe.

Da vàire part, an sël teritòri piemointèis, a dovio essie dë spéce d'usin-e për la fabricassion d'utiss ëd pera, com as peul capì da l'artrovament ed vér magasin ëd prodòt finì e 'd semi-travajà da le part d'Alba, ma 'dcò da d'àutre part (com a Cimon). Le quantità dë sti artìcoj che a son stàite trovà a diso che as tratava 'd ròba da esse comersià 'dcò lontan e nen mach giusta për n'usagi local. As treuvo, sempe fàite 'd pera, fausset, mòle, piolet, scudéle e via fòrt.

La gent a contìnua a sté ai pé dla montagna e nen an pianura, che a l'é ùmida e pien-a 'd foreste e na s-ciassa boschin-a. As comensa a trové d'utiss per travajé la lan-a, e an efét l'anlevament a l'é fàit pì che d'àutr da fèje, e peui vache e crin. A l'é 'dcò anlevà 'l can, ma për l'alimentassion. La compagna a produv gran tenner, òrdi, pànich. Cost a l'é 'dcò 'l perìod andova as comensa a trové segn ëd na vita spiritual che a ven esprimùa da la popolassion dël Piemont. An particolar as trata d'espression gràfiche (incision e piture) che a arciamo a quaicòs dlë spirit, e la cura ant ël sotré ij mòrt. A comensa cola atività d'incision an sle ròche che a produv figure che a son sëmnà an 's tute j'Alp ossidentaj, dont a l'é 'ncor nen cap'sse bin ël but, e dont la datassion a l'é 'ncora nen ciàira.

Antant as riva a dëscheuvre la metalurgìa, e i soma a-peu-pré ant j'ani fra ël 3000 a.C. e ël 2000 a.C. A venta però noté che, an Piemont, fin-a al 2000 a.C., a l'é conossù mach l'aram, che a l'é un metal ch'a ven nen vàire a taj da sol, an particolar për produve d'utiss, dal moment che soe proprietà mecàniche a son nen vàire lòn. A ven pì che d'àutr dovrà a fé 'd giòje e decorassion e quàich giargiàtola. L'aram as treuva, an Piemont, pitòst bondos (për lòn ch'a serv ant la preistòria) ma a-i é nen lë stagn, l'àutr metal che a serv a fé 'l bronz.

A l'é a parte da sto perìod che as comensa a porté le béstie an montagna durant l'istà, e sempe an sto perìod as espantia an Piemont un tipo 'd vas ed ceràmica che as treuva un pòch daspëtut an Euròpa. Sòn a mostra che 'l Piemont, contut che a sia isolà a pòch abità, a fà part djë scambi con j'àutre popolassion europènghe, che a son dventà còsa normal.

J'età dël Bronz e dël Fer

A parte da j'ani 2000 a.C. ëdcò an Piemont a riva la técnica del bronz, lega d'aram e stagn, che al contrari dij sò component, a l'ha 'd bon-e caraterìstiche mecàniche. La popolassion dël Piemont a l'é 'ncamin ch'a chërs dasiòt, anche se con un ritm pì bass ëd col d'àutre region dl'Italia dël nòrd, e a comensa a esse necessari slarghésse da le colin-e vers le pianure, contut che coste a contìnuo a esse fàite da mojiss, e che sovens ij fium a pròvoco, an pianura, d'inondassion.

Ste rason a pòrto a costruve 'd vilagi an sle palafite, davzin opura pròpi dzora a lagh e mojiss, ma an posission sicura a rispét d'amprovis aussament dël livel dl'aqua, dàite le condission climàtiche dël period. La palafita, peui, a dà quàich garansia an pì për la difèisa. I soma 'ntorna a j'ani 1500 a.C. e sòn a ciama d'arfiné le conossense an sla lavorassion del bòsch (che, dàite le foreste, a manca nen) e la relativa atressadura. Ëdcò la navigassion an sij fium e an sij lagh, con le relative técniche, a ven svilupà. J'utiss e j'arme, adéss, a son ëd bronz, che për la fabricassion a ciama stagn. Sto stagn a riva da la Spagna, e fin-a da la Cornovalia. Sòn a dimostra che a-i é già na dàita vitalità ant jë scambi travers ij pass dj'Alp (ëd sicur a j'ero dovrà ël Monsnéver e 'l Gran San Bernard) e che a esist na strutura comersial e un servissi 'd traspòrt, magara primitiv, ma che a fonsion-a.

A l'é pròpi la metalurgìa dël bronz che a dimostra un colegament bin strèit con le popolassion da 'd là dj'Alp, pì 'ncora che con la penìsola dl'Italia. An efét an Piemont a l'é trovasse d'atressadura metalùrgica d'un tipo conossù an Fransa fin-a ai teritòri dla Sena e dël Reno, ma che a-i é nen ant ël rest dl'Italia. L'istéssa còsa as peul deduve da j'ogét ëd bronz artrovà. Macassìa 'l bronz a sostituiss nen d'autut la pera, che a continoa a esse dovrà, a fussa pa mach për ël fàit d'esse pì econòmica (contut che 'd bon-e pere a-i na sio nen vàire an Piemont). Ji pass alpin dël Monsnéver e dël Gan San Bernard a comenso a delineé cole ch'a saran le caraterìstiche dël Piemont an soa stòria.

J'artrovament pì gròss e amportant a son stàit fàit da le part dël lagh ëd Vivron. Lòn ch'a ven atestà da j'artrovament a l'é na siviltà fàita da cit grup ëd përson-e, che a òcupa 'l Piemont antrégh e fin-a 'd pì, che a viv coma preferensa an sle palafite, che a l'ha arme e atressadura 'd bronz, che a produv d'ogét d'ornament pregià, che a produv na ceràmica con caraterìstiche tute soe, che a viv d'anlevament dle béstie e d'agricoltura, che a conòss ël chèr e 'l caval ma che a preferiss ëspostésse dovrand la navigassion an sij fium e an sij lagh. As trata 'd na cultura (ò siviltà) che a l'ha pijà nom ëd "cultura 'd Vivron".

A ven-o da sto perìod, an Piemont, le prime testimonianse sicure 'd cult a quàich divinità. A comensa a essie la costuma 'd sepelì ij mòrt con d'ogét dovrà an vita, e as treuva che 'dcò costa a l'é na costumansa che a riva da da 'd là dj'Alp.

Fra 'l 800 e 'l 700 a.C. l'era dël bronz a tramonta, dal moment che as ëscheuvr coma produve e dovré 'l fer. Ël clima a dventa contrari, frèid, ùmid e con tanta pieuva. Ij mojiss e ij lagh a dvento leu pericolos a rason dla bruta situassion idro-geològica, e la gent a tira torna a spostésse vers teren pì àut. Ma l'aument dla popolassion a ciama d'arcuperé teren për coltivé, e antlora as comensa a fé trasse e travaj an sle colin-e për arcuperé tera bon-a a l'agricoltura. Antant as produv ël fer, che a l'ha proprietà mecàniche bin superior a cole dël bronz, e 'dcò sto metal a manca nen an Piemont. Sòn a duverta ij contat ëdcò con la pianura dël Pò, da 'ndova a intro neuve influense për la cultura, contut che coste a sio peui nen vàire.

Antant as ëspantia la coltivassion d'un neuv cereal, la sèila, che a l'é bin resistent al frèid e a peul esse coltivà fin-a a quòte bastansa àute. A comenso 'dcò coltivassion ëd pòis e lentìe, e peui dla càuna e dël lin. A comenso 'dcò a spantiésse le nosere e le ninsolere, mentre as encomensa 'dcò a sfruté la vis servaja. Adéss as anlevo 'dcò ij cavaj, e la cassa a perd motobin dla soa amportansa: a serv pì nen për vive, ma për integré e varié l'alimentassion. L'età dël fer a l'é caraterisà da l'ariv e la mës-cia ch'a ven dòp ëd neuve popolassion da da 'd là dj'Alp, com i vëddroma sì sota.

Ij prim grup étnich

A l'é ant ël perìod dle palafite che a comenso a formésse ij prim grup étnich an Piemont, vis-a-dì grup ch'a sio acomunà da caraterìstiche particolar. An pràtica, ant la cultura 'd Vivron, a-i é chi a ved la formassion dël pòpol dij "Lìgur ", ò almanch la part pì setentrional dë sto pòpol, che an col perìod a òcupa bin ëd pì che nen mach ël Piemont, e che a và da la Fransa meridional fin-a al Trentin.

A propòsit dij Ligur, as peul trové an literatura diferente valutassion a propòsit ëd soa orìgin. A-i é chi a parla 'd na popolassion pré-indoeuropègna, magara ch'a riva da l'Iberia (Spagna), e chi anvece a dis con sicurëssa che as trata 'd na popolassion indo-europenga. An costa stòria curta a l'é nen sogét pëe noiàutri arzolve la costion, e is limitoma a noté che ant ël Piemontèis, ëdcò al dì d'ancheuj, a-i son paròle e topònim che a peulo esse considerà pré-indoeuropenghe (ma sòn a dimostra pa tant che lòn). A l'é sicur che la lenga dij Lìgur a smija a cola dij pòpoj da 'd là da j'Alp, ma che a l'é nen l'istessa. As trata 'd cite tribù che, sicura, a l'avran avù 'd diferense 'd lenga fra 'd lor. Ant la toponomàstica piemontèisa a son pëd sòlit ëd derivassion lìgur ij nòm ëd leu che a finisso con "...inco", "...ello", "...inch", "...el" e con "...asch", "...asco", "...asca", coma Revel, Grugliasch, Beinasch, Airasca, Lombriasch, val Germanascsa, etc...

Sta siviltà as ësvilupa con caraterìstiche soe andipendente fin-a vers ël 700 a.C. A parte da sto perìod a dventa sempe pì evidenta na massissa influensa, an Piemont, dle siviltà trans-alpin-e, an particolar a nòrd dël Po, andova as formo doi grup étnich. A Nòrd Est, ant la zòna dij lagh e dël Ticin, as manifesta na cultura sèltica, che a anteréssa 'dcò na part dla Lombardìa ossidental. Mentre a Nòrd òvest, ant le zone che a saran ocupà dai Salass e dai Taurin, as sento sempe pì amportant j'anfluss ëd siviltà da la Galia transalpin-a, che però a l'é diferenta da cola a Est. Fin-a al perìod roman coste diferense as notran.

Ant ël Piemont Nòrd-oriental as ëstabiliss donca n'etnìa che coma base a l'é seltica. La cultura ch'as ësvilupa a l'é pitòst andipendenta e a son vàire le influense che a rivo da l'Italia peninsular, an particolar portà da j'Etrusch, e da lor a smija 'dcò che a sia stàit amprendù l'usagi dl'alfabét. Jë scàmbi, tant vers Nòrd coma vers Sud, a smijo motobin flòrid an segoend la via d'aqua dël Ticin. Ste tribù, ansema, a formo cola popolassion ch'a ven ciamà j'Insubro. A coste trubù as gionto ij lepons, che a son n'àutra tribù che a riva da da 'l là dj'Alp, e che a van a piassesse ant j'àute valade dl'Òssola. Sta siviltà a ven ed sòlit indica coma la siviltà 'd Golasëcca.

Ant ël Piemont nòrd-ossidental as nota na progressiva imigrassion ëd Selt d'oltralp, con caraterìstiche motobin andipendente da la siviltà oriental e p' davzin-a a le costumanse transalpin-e. Sì Selt e Lìgur as fondo 'nsema an cola etnìa che ij Roman midem a ciamran Selt-Lìgur, andova as podran pì nen dëstingoe ij carater separà dle doe etnìe 'd partensa. Sta fusion a càpita an manera, an sostansa, d'autut pacìfica.

Ant la zona nòrd-ossidental a-i é gnun segn dij comersi etrusch, e as conoss nen la scritura. Ancora as peul trové quàich diferensa fra Taurin e Salass, che a son le dëoe tribù che a l'han ocupà costa zona. Sòn a fà pensé che për ij Salass a-i sia stàie 'dcò quàich mës-cia con tribù dl'Euròpa sentral. Ëd sicur ij Salass a l'han contat e scambi con le popolassion dla Svissera, travers ël pass dël Gran San Bernard. Ij Taurin, anvece, a son pì an contat con ij Gaj da 'dlà dle Alp travers el pass dël Monsnevr. Na caraterìstica che a distinguo sta siviltà da cola 'd Golasëcca a l'é la manera d'autut diferenta 'd sotré ij mòrt, che as avzin-a motobin a cola dij Gaj d'Oltralp.

Ant ël Piemont meridional a resto ij Lìgur, che a son divis an vàire tribù, e fra coste jë Statiéj, ij Bagien, ij Venen, j'Euburià, e via fòrt, che an soa siviltà a l'han d'element che as peulo 'dcò trové ant la Fransa meridional, fra j'Alp e 'l Ròdano, zòna che, d'àutra part, a l'é 'dcò ocupà da Lìgur. Lë svilup demogràfich ëd cost teritòri a smija pì lent rispét al rest dël Piemont, la zona a l'é pì pòvra e as formo nen ëd sentr abità che a sio pì gròss dël cit vilagi. J'Etrusch, macassia, a traverso sto teritòri për sò comersi (an particolar la valada dël Tànaro) e sòn a pòrta 'n contribù a në scambi 'd culture, contut che a smija che le tribù a stago pitòst ai màrgin ëd coste atività, e che as dédico mach a na pòvra agricultura e a l'anlevament dle béstie, quasi mach fèje.

L'invasion dij Gaj

A parte da j'ani antorna al 500 a.C. ël Piemont a ven traversà da grup ëd Gaj che a passo j'Alp e a pròvoco d'ambreuj a jë scambi comersiaj e a la vita normal. As peul nen dìsse ch'as trata d'invasion véra, ma macassìa a son grup ëd përson-e che as compòrto da ravaseur e a son ëd dësturb.

A l'é fàcil che costa a sia un-a dle rason che a pròvoco n'anvolussion ant lë svilup dla siviltà dël Piemont nòrd-oriental, siviltà che anvece pì vers Est a continua a svilupésse. L'ass piemontèis ëed costa siviltà as ëspòsta dal Ticin al Sésia. Ant l'istéss temp la cultura dël Piemont nòrd-ossidental as ëslarga fin-a a la zona 'd Biela.

Ant j'ani dël quart sécol a.C. a-i son peui ëd vére invasion dij Gaj an Italia, che a rivran fin-a a Roma (Brenno ant l'ann 390 a riva a ravagé Roma), e che, an diferente manere, as piasso ant l'Italia setentrional, con l'ecession dël Véneto.

A smija nen che an Piemont costa invasion a l'àbia portà 'd gròss problema ant la part d Nòrd-òvest, andova da pòch temp d'àutri Gaj a j'ero antegrasse pròpi bin con le popolassion dl pòst, e 'dcò ant la part d Nòrd-est, andova a-i son popolassion pitòst sìmij. Quàich problema an pì a-i é ant l Piemont meridional, la part pì pòvra, che però a contìnua a manten-e soa identità, sensa che a-i sia n'amportant contribù étnich gàlich. A càmbia anvece pitòst l'anviron cultural, dal moment che a -i intro vàire costumanse portà dai Gaj.

An tut l Piemont ij Gaj ch'a resto as ìntegro bin e ampressa con la popolassion, e 'd sicur a son nen na gròssa prsentual. Motobin pì amportant a son j'influss culturaj che as verìfico, e vàire costume a ven-o a fé part dla cultura piemontèisa. Fra coste a-i son sens'àutr le pràtiche religiose, che as gionto a cole che a-i ero prima, e peui la costuma 'd sepelì ij mòrt, che a sostituiss la pràtica dla cremassion ch'a-i era prima, an particolar ant ël Sud dël Piemont.

An Piemont a son vàire i topònim d'orìgin seltica, fra costi ij nòm dij fium Varàita, Màira, Òrch, Stura, le doe Dòra (dour an sèltich a veul giusta dì "aqua"), e vàire nòm ëd pòst coma Cuorgné, Aglié, Oulx, Exilles, e 'dcò Susa (da segu coma "leu fortificà"), mentre vàire paròle sèltiche a-i son ancor adéss ant la lenga piemontèisa.

Organisassion e lenga dle tribù

Mentre le tribù a Nòrd, con tradission gàliche pì fòrte, a tiro a formé 'd confederassion, con struture oligàrchiche e pòchi sgnor che a l'han ël podèj, ant ël Sud dël Piemont le tribù a smijo pì andipendente, ognidùn-a për sò cont, e a son ëdcò pì numerose. A-i son nen notìssie particolar ëd lòte fra tribù.

A-i é donca nen na strutura polìtica che a tira a esse unitària, com a càpita anvéce për j'Etrusch e për la siviltà roman-a che a stà nassend, e che a tira a comprende e sotmëtte j'àutre popolassion conquistà. Sòn fòrse 'dcò për la bassa densità 'd popolassion dël Piemont, andova boscaja e gerbi a son motobin spantià, mentre ij mojiss a òcupo na bela part dla pianura.

An Piemont as treuvo monede etrusche (j'Etrusch a cònio 'd monede dal sec. V a.C. al sec. III a.C) an sle strà segoìe dal comersi etrusch, mentre as treuvo 'dcò dracme dla colònia greca 'd Marsìlia. Quàich tribù a Nòrd dl Po a comensa a conié soe monede ant l ters sécol anans Crist, imitand le dracme greche. Ste monede a son staite trovà 'dcò a bele distanse dal Piemont, e sòn a dimostra na bon-a vitalità dël comersi.

A l'é probabil che ògni tribù a parla un dialet con quàich diferensa rispét al dialet dj'avzin, ma an sostansa le component dla lenga che as peul supon-e ch'a sia parlà an Piemont a son : element pre-indoeuropengh (che a-i son ancora al d' d'ancheuj), la lenga dij Lìgur (che a l'é probabil ch'a sia già diferensià për pòst), la lenga dij Selt e dij Gaj (con quàich diferensa fra Est e Òvest), quàich anfluss dla lenga dj'Etrusch (a Sud e a Est). Ant piemontèis d'adéss a-i son ëdcò paròle d'usagi comun con derivassion pre-indoeuropenga, lìgur, sèltica, oltra ai topònim già dit. La lenga a comensa a uniformésse an tuta la region.

Ël Piemont e ij Roman

Ij prim rapòrt con ij Roman as han con la prima guèra pùnica che a comensa ant ël 264 a.C., e a son sùbit pitòst agità. Le popolassion dël Piemont as buto da la part dij Cartaginèis, e ij Roman a rëspondo con vàire pontà ofensìve an Piemont. Ij Roman, dòp avèj conquistà na part dij teritòri dj'Insubro ant la zòna lombàrda (ani ch'a van dal 225 a.C. al 220 a.C.), a fondo le colònie 'd Cremon-a e Piacensa, ant ël 218 a.C.

Ant l'istéss ann Anìbale a traversa j'Alp e a pòrta la guèra an Piemont, andova ij Taurin as opon-o a sò passagi e a ven-o batù, mentre j'àutre tribù piemontèise a apògio l'assion dij Cartaginèis. A la fin dla sconda guèra pùnica, ant l'ann 201 a.C., a arpija l'assion ëd penetrassion dij Roman vers ël Piemont, che a sucéd con manere e temp diferent a seconda dl zòna anteressà, dle tre ch'i l'oma dit.

Le region dël Nòrd-est piemontèis, dòp un tentativ ëd resistensa militar, antorna al 195 a.C., ma sensa arzultà, a treuvo la manera 'd butésse d'acòrdi con ij Roman sogetandse a lor ma mantnend na gròssa autonomìa. Le classe àute dij Gaj a comenso a amprende la cultura roman-a, mentre comersiant e fonsionari roman a comenso a rivé an sël teritòri. A comensa parèj na dàita latinisassion dla zòna, che però a rësguarda mach na cita part ëd la popolassion. An particolar le zòne pì ossidentaj dël teritòri, cole piemontèise, a resto pitòst marginaj a sto procéss. La cultura latin-a peui, as mës-cia ma a sostituiss nen la cultura local.

Le zòne a Sud dël Po, andova a-i son ij Lìgur, a son cole andova l'ocupassion a l'é pì traumàtica, contut che an Piemont a-i é nen ël massacri 'd Lìgur com a càpita anvece an Liguria e ant j'Alp Apuan-e. Sì la nimicìssia dle tribù a l'é pì gròssa, e 'l fàit che ògni tribù a fasa për sò cont a fà le còse pì complicà.

La prima sità fondà dai Roman a l'é Derton-a (che adèss a-i diso Torton-a) ant j'ani dòp ël 176 a.C. ann andova quàich tèra a ven assegnà ai veteran roman. As trata 'ncora ëd cite zòne dël Piemont oriental. Ant l'ann 148 a.C. a ven duvertà la via Postumia che a colega Génoa a l'Adriàtich e a passa ant la val Scrìvia, andova as ësvilupa 'l sènter ëd Libarna (che adéss a l'é Seraval Scrìvia). Un bon svilup ëd sènter sitadin a-i é a parte dal 125 a.C.. As trata però 'd véj vilagi lìgur, che a contìnuo a esse abità da Lìgur, e quaidun ëd costi vilagi a manten-sò nòm lìgur. Fra ij pì conossù ëd costi sènter a-i é Hasta (che adéss a l'é Ast) e Carreum (che adéss a l'é Chér). A l'é an sto perìod che a comensa e as ësvilupa la coltivassion dla vis an sle colin-e.

Ël Piemont nòrd-ossidental a resta për ampéss strangé a la penetrassion roman-a, con giusta quàich pontà mnassosa e motobin ëd prudensa. Ël prim ëscontr a l'é con ij Salass, che a rivo a bate ij Roman. La guèra a contìnua fin-a cand ij Roman a rivo a oten-e 'l contròl dël bassin aurìfer ant na zòna davzin a Biela. A l'é mach ant ël 100 a.C. che ij Roman a riesso a fondé na colònia ant ël teritòri conquistà ai Salass. As trata dla sità d'Eporedia (che aséss a l'é Ivrea), an coincidensa con n'assegnassion ëd tère ai veteran. A smija che an sto perìod ij Taurin a serco 'd fé d'acòrd con ij Roman.

A Roma 'l Piemont a ven dëscrivù da j'artornà e dai mercant coma na tera motobin malgrassiosa, frèida e servaja, sëmnà 'd gerbi e boscaje nen praticàbij, abità da gent grotolùa, testàrda e inimisa. An sto prim perìod, Roma a l'é 'ncamin ch'a ponta sò anterésse vers ël mar Adriàtich e nen vers j'Alp e ij sò pass. Quàich colònia roman-a a ven peui dòp fondà an 's na part dle tère ocupà, già a parte dal 150 a.C. a-peu-pré, ma le doe siviltà a resto, an sostansa, forestere l'un-a con l'àutra. Për ël moment për ij Roman la strà amportanta për la Galia a l'é cola an sla còsta.

Ël Piemont sota 'l contròl ëd Roma, macassìa, a l'é nen part ëd l'Italia roman-a ma a ven considerà na provinsa, con n'organisassion polìtica diferenta. Mach ant ël 49 a.C. a ven varà na lèj për l'estension dla sitadinansa roman-a a j'abitant dla Galia cis-alpin-a, e le sità a dvento municipio ant l'organisassion polìtica roman-a. Sòn però as arferiss mach a le pianure, dal moment che j'abitant dle valade alpin-e a resto strangé a sti procéss, e d'àutra part a son pà 'ncora stàit sogetà a Roma. Ij Salass a rivo 'ncora a fé paghé la taja a Roma për traversé 'l Gran San Bernard. Mach vers j'ani antorna al 25 a.C. ij Salass a son batù e sogetà a Roma.

Ëdcò Césare, për dovré 'l pass dël Monsnévr ant ël 61 a.C. passand vers la Spagna, a deuv fé d'acòrd con j'abitant dle doe còste. Ël Re Dònno, an Valsusa a fà d'acòrd con Césare, e sò fieul Còzio a manten la sovranità an sël teritòri e a lo goerna an nòm ëd Roma, ma le tribù a lo arconòsso coma Re. Susa a dventa na sità dë stil roman e a costruiss l'arch d'Augusto che a l'é nen n'arch ëd trionf, ma segn ëd na romanisassion pacìfica. Da na mira aministrativa però la sità a resta gàlica. La zòna a vnirà integrà ant l'Impero mach ant l'época 'd Neron, cand a meuir l'ultim dij Còzio.

Macassìa j'abitant dle valade alpin-e a dvento nen sitadin roman, dal moment che ij confin a ven-o stabilì al fond dle valade (pr'esempi, vers la Valsusa 'l confin a passa a Avian-a). Ant ël perìod a-i son testimonianse 'd famìje d'antraprenor veneto che as trasferìsso an Piemont.

La romanisassion a anteressa pì che d'àutr le sità, mentre ant le campàgne a và anans motobin pian, portà dai veteran che a l'han avù assegnà 'd tère, e a manca quasi ant le valade alpin-e, andova la cultura 'd prima, seltica e selt-lìgur a contìnua a prevale, e a resta l'ùnica an quàich zòna. La vita econòmica e social, macassìa, a contìnua a progredì fin-a vers la fin dlë scond sécol dòp Crist, e a pòrta a la bonìfica dël teritòri, là andova a-i é 'ncora 'l mojiss, a la ridussion dël gerbi, a la costrussion d'aquedòt e strà, canaj ëd bagnura e 'd bonìfica. An sto perìod ël Piemont a gòd ëd na dàita andipendensa e abondansa. A ven mach anteressà an manera marginal da le guère sivij che a càpito a la mòrt ëd Neron. An costa ocasion le legion ëd Vitélio che a rivo da la Gàlia a pròvoco d'incident.

Tut lòn ch'a l'é roman a intra con motobin ëd dificoltà fra le popolassion piemontèise. Ël Piemont, dòp l'istitussion dle municipalità, a manten na dàita andipendensa aministrativa ant ij confront dl'Impero e l'aministrassion local a l'é an man a famìje dël pòst. Ant l'época d'Augusto a-i son notissie d'Augusta taurinorum (Turin), ma a-i son nen notissie sicure an soa fondassion, e gnanca an sl'esistensa probabil d'un sènter Selt-Lìgur an sël pòst. An col'época Turin a l'ha a-peu-pré 5000 abitant. Na vera romanisassion ordinà dël teritòri a comensa mach dòp la mòrt dl'imperator Neron e la guèra civil ch'a-j ven apréss (antorna a lë 70 d.C.). Sòn a càpita a rason d'un gran nùmer ëd veteran dl'esèrcit roman che, lassà 'l servissi, a ven-o sistemà an Piemont. La lenga Selt-Lìgur a fà da base a n'evolussion dàita da l'assurbiment d'element latin ant ël léssich e ant la strutura. Bon-a part dla lenga latin-a a ven adatà a la manera 'd parlé local. Ël Piemontèis a comensa donca a formésse coma na lenga neolatin-a.

A và notà che 'l sènter dla cultura latin-a a contìnua a esse lontan, nen mach da na mira fìsica. Ij veteran ch'a arsèivo le tère an Piemont, nen sempe a son ëd cultura natural latin-a, ma a ven-o pì fàcil da diferente part ëd l'Impero. Element cultural Selt-Lìgur a resto, sensa influense, an particolar vers le montagne, ant le valade che a pòrto nen a pass alpin amportant (part dle valade 'd Coni, cole 'd Lans, part dël Canavèis, etc.).

A nasso 'd neuv sènter che a pijo un caràter roman, mentre d'àutri a resto con le caraterìstiche pre-roman-e. Topònim che a finisso con ...ano, (...an), ...ana, (...an-a) a ìndico la derivassion da un nòm gentilìssi roman coma Reano, Alpignano (Alpignan), Orgassano (Orbassan), Avigliana (Avian-a), e via fòrt.

La popolassion dla campagna a continua a chërse, a rason dij veteran ch'a l'han teren assegnà, e donca vàire tère servaje a ven-o butà a coltura. L'usagi 'd sistema 'd bagnura e 'd conteniment dj'aque a përmëtt na bon-a produssion ëd foragi e donca as ësvilupa l'anlevament dle bestie. La produssion ëd bòsch a l'é bon-a, parèj coma l'artisanà dël bòsch, mentre la region a produv na bon-a quantità 'd mineraj metàlich (nen mach fer e aram, ma 'dcò òr e argent). Le strà, che a son essensiaj për l'Impero, a son curà ò arfàite. A-i é, macassìa, na bela diferensa fra pianure, sità e vaj ëd Susa e Aosta, con le zòne 'd colin-a e montagna.

Fin-a a la fin dlë scond sécol dòp Crist ël Piemont a gòd ëd na certa tranquilità. L'agricoltura as ësvilupa e modernisa. An formo nen gròsse proprietà ruraj coma an d'àutre part d'Italia (costa a l'é na caratetrìstica piemontèisa che a dura ant ël temp) e as antroduvo ò as ësvilupo neuve coltivassion. Ji castagné a comenso a sostituì j'erbo d'àut fust ant le zòne colinar e pre-alpin-e. La vis a l'é già motobin coltivà e as coltivo 'dcò j'ulivé. J'atività artigianaj a chërso, an particolar cola dël bòsch. L'atività dle miniere a l'é 'dcò bin svilupà.

A parte da la fin dlë scond sécol a comensa na crisi econòmica e demogràfica granda an tuta l'Italia. A l'é 'dcò 'l perìod ëd generaj dl'esercit ch'as ribelo a Roma e a-j gavo per quàich temp ël contròl dël Piemont. An fin a l'é 'l perìod che a càpito d'epidemìe che a spòpolo la campagna, che a l'é sempe pì pòvra. La riforma 'd Dioclessian a bolversa l'ordinament polìtich e a gava j'autonomìe municipaj, a pegiora la crisi dle campagne e a giuta a formésse la gròssa proprietà rural, còsa che a arduv ij contadin a livél dë s-ciav. A ven fàita na gròssa provincia ant l'Italia setentrional che a comprent quasi tut ël Piemont, sempe tnisend fòra le valade alpin-e, con l'ecession ëd Susa.

Ant j'ani 311 e 312 d.C. ël Piemont a l'é anteressà da la guèra sivil fra Costantin e Massensio. Costantin a riva a pevalèj e a sposta an Piemont ëd grup ëd Sàrmata, che second quaidun a l'han ël but ëd ranforsé le difèise dij pass alpin, ma che 'd sicur a l'han ël but ëd popolé la region, che a l'ha perdù motobin d'abitant. Na colònia 'd Dàlmata a-i é già ant la zòna che a dventerà Turin. Tut sòn a pròvoca un neuv apòrt étnich e lenghìstich e 'dcò problema e batibeuj causà da diferense 'd costume e tradission. Sta popolassion a l'é motobin pòch romanisà, e parèj a comensa un gradual anfoschiment ëd cola ch'a l'era la tradission sivil roman-a.

A comenso a notésse segn dë slinguament dël sistema roman. Lë stat a l'é diventa burocràtich an manera greva, le strà a son an condission bin brute, e tut a comensa a 'ndé a rabél. Un cert arpij econòmich a-i é con lë spostament dla capital dl'Impero d'ossident da Roma a Milan, ma sòn a fà chërse 'dcò le diferense fra teritòri amportant da na mira stratégica e teritòri d'anteresse pì bass, fra le sità e la campagna.

Ël Cristianésim an Piemont

An Piemont, com an tut l'Impero roman, vàire cult as giontavo ai tradissionaj cult roman, e ij cult locaj a j'ero sempe acetà sensa problema dai Roman. Ël Cristianesim, për soa cària 'd novità radical e për ij prinsìpi che a sosten, a ven sùbit considerà pericolos e soversiv da j'autorità roman-e, e donca ostacolà con violensa.

Coma an vàire part dl'Euròpa meridional, ëdcò an Piemont a-i son tradission che a tiro a asegné a quàich comunità cristian-a d'orìgin motobin antiche, magara pòche desen-e d'ani dòp la predicassion ëd Gesù Crist, e magara as diso fondà pròpi da quàich apòstolo. A l'é natural che a arzulta sovens che a-i sio nen riscontr ëstòrich a coste coste còse, e magara ij document a dësposission a confermo mach ëd bej gròss eror ëd datassion. Un-a 'd coste tradission a conta coma na novoda 'd Neron, cristian-a da stërmà, për scapé da le përsecussion ëd sò barba a sia arfugiasse an Valsusa, con dapress un bon nùmer ëd fedéj e doi "òmo apostòlich", e coma da sto grup, visità da San Pé an përson-a, a fussa partì 'l Cristianésim da la Novalesa vers ël Piemont e la Fransa. Ma coste a son fàule e a l'é natural che gnun document a conferma sòn.

An quàich àrea dël Piemont ël Cristianésim a intra portà sovens da mercant e viagiator, opura dai soldà roman midem, e dle vire da ministr dla Cesa. Ant ël ters sécol a-i é la predicassion ëd San Dalmass ant ël cuneèis, martirisà, second la tradission, ant l'ann 254. La notissie su sto Sant a van nen sempe d'acòrdi. A dovrìa esse l'evangelisador ëd Pedon-a (che a dventa an sò onor Borgh San Dalmass), mentre che d'àutre notissie a lo dan coma Vësco 'd Pavia, andova a-i é na cesa dedicà a chièl.

Durant le diverse persecussion, ëdcò 'l Piemont a l'ha ij sò màrtir. Fra costi Aventor Solutor e Otavio, soldà dla legion Tebéa, secon le tradission a son considerà ij prim màrtir "turinéis", dal moment che a son stàit martirisà a Turin (Valdòch), ant l'ann 286. Ij còrp ëd costi màrtir, second costa tradission, a son cheujì da la matron-a cristian-a Giulian-a e sotrà ant ël pòst andova prima a nass na capéla e peui ël convent ëd San Solutor. Ël convent a vnirà peui crasà dai Fransèis ant ël 1536, e le arlìchie dij màrtir a vniran spostà prima a la Consolà e peui ant la Cesa dij Sant Màrtir (1575) dedicà a lor (contrà Garibaldi àngol Via Botéro), andova a son ancora adéss.

N'àutr Sant dont la venerassion a l'é motobin ëspantià an Piemont a l'é San Second. A smija che a-i sio, an Piemont, tre Sant diferent con ël nòm Second, dont un a l'é venerà a Turin, andova a l'ha na Cesa dedicà an via San Second, davzin a Porta Neuva, e n'àutr che a dà sò nòm a San Second ëd Pinareul. Tuit doi sti Sant a son considerà màrtir dla legion tebea (coma Solutor, Aventor e Otàvio). Ël ters San Second piemontèis a l'é col d'Ast, patrissi che a dventa cristian e a patiss ël martiri già ant ël 119, e donca un dij propi prim màrtir piemontèis.

Vers la fin dël ters sécol e 'l prinsipi dël quart a comensa na difusion dël Cristianésim pì massissa. Dòp la Crija 'd Milan (ann 311), nen mach ël Cristianesim a oten la libertà d'espression, ma a dventa 'dcò la religion ufissial dlë stat. La prima epìgrafe cristian-a a armonta al 341 (a Revél), ma a-i é chi a parla ëe na prima làpide cristian-a ant ël 401 an Aqui. I document ufissiaj dla Cesa a fan pensé a d'ani prima, dal moment che 'l prim Vësco a l'é mandà an Piemont për organisé ij grup ëd fedéj, che a son già tanti, ant ël 345. As trata dël Vësco Eusebi, che as ëstabiliss a Versèj.

An col perìod a l'é spantià ant la region l'eresìa arian-a, che a nega ò a diminuiss la divinità 'd Gesù Crist, mentre ant l'istéss temp la neuva Féde as mës-cia sovens ai cult ëd prima, an particolar ant le campagne, andova a resisto 'ncora për ampéss cult antich e superstission. L'euvra 'd gran Vësco coma Gaudensi a Novara, Eusébi a Versèj, Massim a Turin a arpòrta ant la giusta strà la neuva religion, dle vire con quàich bela dificoltà. L'euvra 'd San Massim a Turin a càpita dòp l'ann 380, ma le neuve a son a tòch e nen vàire precise, e segn d'un Vësco ch'a-j disìo Massim, a Turin a rivo fin-a al 460 anviron, an fasend supon-e ò d'eror ëd datassion ò la presensa 'd doi Vësco ciamà Massim.

Ant ël 451 as sà, da j'at d'un sìnodo, che a-i son ëdcò un Vësco d'Ivrea e un Vësco d'Ast. Le diòcesi e ij sò Vësco, dòp la Crija 'd Milan, a pijo pian pianin un prestis sempe pì gròss, e pì tard a vniran pont d'arferiment nen mach ëd cultura e siviltà, ma 'dcò d'autorità sivil, ant l'ëscur perìod che a stà për ancaminé. Ij notàbij dle sità a tiro a andé a sté an campagna e a lasso 'd veuid d'organisassion che a son ocupà dai Vësco, che peui a arseivran ëd vere déleghe 'd podèj da part dj'autorità dlë stat. Ancora dòp a saran giutà an sòn da le fondassion monàstiche (ël monachésim a comensa a spantiésse ant ël IV sécol). Fra coste i vëddroma peui, sempe vitman com al sòlit, doe dle pì avosà abassìe dël Piemont: La Novalésa e la Sagra 'd San Michél.

An efét, com i vëddroma, ij barbaro a san nen esprime cole professionalità aministrative, comersiaj e técniche, che a servo për mandé anans la vita 'd na sità. L'ùnich arferiment che a-i resta ant le sità an ruin-a a l'é 'l Vësco, che man man a pija tuti ij podèj për necessità, dal moment che a-i é gnun d'àutri che a peul félo. Un podèj làich an concorensa a-i é nen.

I vëddroma peui che 'l nasse dël Piemontèis ëscrit a càpita (për lòn ch'i na sagoma) për l'euvra dij frà e con ël but ëd catechési. Sòn, almanch, a sté al pì antich document an Piemontèis che a sia conservàsse, dont i diroma peui.

A comensa a fésse, mersì a donassion fàite dai potent, e për lòn ch'i l'oma dit, col podèj sivil dle diòcesi che a sarà motobin present ant la stòria dl'Età 'd Mes.

Ij bàrbaro

Ij problema për l'Impero roman a comenso ant l'ann 376, cand ij Gòto, possà a Est da d'àutre popolassion, a ven-o autorisà a passé 'l Danubi e a intré ant ij confin dl'Impero. Ij Gòto a son ogét d'abus da part ëd comandant locaj, e sòn a pròvoca soa arvira. Coste popolassion da fòra dl'Impero a ven-o ciamà "Barbaro". Sò livél ëd siviltà a l'é nen vàire àut, ansi, a l'é pitòst primitiv, e macassia motobin diferent da col latin. Antant, a la fin dël sécol ch'a fà quatr, famin-e e pestilense a pròvoco 'd disastr ëdcò an Piemont, andova a comenso a essie rassìe fàite da j'esercit amutinà contra l'Imperator. Sòn prima 'ncora che a rivo an Piemont ij Bàrbaro.

Ant l'ann 402 a riva an Piemont da Est l'esèrcit dij Visigòto d'Alarico, che a assédia Ast e che peui a l'é batù a Polens.Ël comandant dl'esercit imperial a l'é un bàrbaro romanisà ciamà Stilicon. La bataja as combat ant ël leu Còl dla Vitòria, che peui la tradission a ciamrà Santa Vitòria d'Alba. N'àutr esèrcit bàrbaro, col ëd Radagasi, ant ël 405 a passa 'l Monsnévr e a traversa 'l Piemont an sachegiandlo. St'esèrcit a sarà 'ncora batù da Stilicon, ma mach an Toscana. Ant j'ani ch'a ven-o dòp a son esèrcit roman contrapòst a traversé 'l Piemont, prima col d'un general amutinà dë Stilicon, e peui col dl'usurpador Costantin III. Sti esèrcit a son compòst da mercenari bàrbaro che a sachégio sempe ij pòst che a traverso. Na neuva famin-a a càpita ant ël 411. Ij Visigòto, na vira sachegià Roma, a armonto la penìsola e a traverso torna 'l Piemont destruvend e sachegiand.

Ancora a-i son incursion ëd Burgund, Svèvo, Alaman, costa fërmà da j'imperiaj ant ël 435, ma a-i é an sostansa na certa tranquilità fin-a al 450, cand a s-ciòpa n'afrosa famin-a an tuta l'Italia, che a rend motobin pì brute le condission ëd vita già crìtiche.

As sà nen se Atila con sò Unno a sio rivà fin-a al Piemont. As sà 'd sicur che an Piemont a passa 'ncora n'esèrcit ëd Burgund e un d'Ostrogòto, ch coma sempe a sachegio tut lòn ch'a treuvo. Ant ël 476 j'Erulo d'Odoacre, che a formo 'l gròss dl'esèrcit imperial roman an Italia, as arviro e a destituisso l'ùltim imperator an Ossident, Ròmolo Augustolo. La part sud-oriental dël Piemont a l'é implicà ant ij sachégg che a na ven-o. Odoàcre a l'é padron dl'Italia, ma l'imperator d'Orient as acòrda con Teodorìco, che a l'é Rè dj'Osrtogòto, për eliminé Odoàcre. N'esèrcit ëd Visigòto, che a van a apogé Teodorìco, a passa për ël Piemont vers ël 490. L'ann dòp a calo da j'Alp ossidentaj bande 'd Burgund che a schégio, a dëstruvo e a pòrto via milié 'd përson-e, che quàich ani dòp a ven-o liberà dòp un pagament. Antant, ant ël 496, a càpita torna na famin-a afrosa, giusta për conclude un sécol disastros për ël Piemont.

Ël regn ëd Teodorico, che a l'ha eliminà Odoàcre, a pòrta un perìod pitòst tranquil për ël Piemont, che a l'é bin mal butà, con le sità spopolà, andova a resto ël Vësco e quàich notàbil, Ant le campagne a-i son pòchi contadin, arduvù a livél ëd servitor, con pòchi gròss proprietati dij teren piassà an soe vile, le strà a son ruvinà e ij teren coltivà a son arduvusse motobin. Ël govern, macassìa, a serca 'd fé lòn ch'as peul per giuté le zòne pì malbutà. An Piemont a l'é difìcil trové repert dël perìod, e dal pòch che as treuva a arzulta na dàita influensa dla cultura alman-a. Ël latin a resta la lenga ufissial e , sicura, con d'ambarbariment, ma a l'é mach la lenga dle class àute. A l'é difìcil dì cola ch'a sia la lenga dël pòpol, adéss che la presensa 'd gent ch'a ven da oltra j'Alp e gent alman-a a l'é bondosa. As peul supon-e che ant le valade alpin-e, an particolar cole secondàrie, as manten-o, pì che ant le sità e ant le pianure, veje culture e tradission, parèj coma vej lengagi.

La pas a dura fin ch'a dura Teodorico, cand a meuir a nasso torna 'd batibeuj, sta vira 'd caràter ereditàri. Antlora l'imperator d'orient Giustinian, a tira a profités-ne dla situassion për arpijé l'Italia. Sò general Belisàrio a arpòrta 'd sucéss e a armonta la penìsola. Ij Gòto che a-i son an Piemont a parto për fërmé Belisàrio, ma parèj a lasso j'Alp sensa un pressìdi a basta eficent, e parèj a arcomenso le scorarìe dij Burgund e dij Franch. I soma ant j'ani antorna al 550. Ël Gòto Sìsige, che a goerna Susa, na vira ch'a capiss che a riva nen a fërmé ste scorerìe da sol, e che a stà perdend el contròl dla region, a treuva la manera 'd butésse d'acòrdi con ij Bisantin. A manten sò podèj, che an pràtica a riva fin-a a Turin, a càmbia nòm e tìtol, a dventa Sisin-no e për un bon perìod a riess a protége ij Gòto e vardé le spale ai Bisantin. A vnirà arcordà com un bon governant.

Për tut ël sécol ch'a fà ses an tuta l'Italia a-i é un tentativ d'arporté la veja organisassion roman-a, contut che a sio peui pròpi ij Bisantin che a cancélo col pòch d'organisassion che ij Gòto a sërcavo 'd manten-e. An Piemont a-i son guarnigion greche, che a gionto d'àutri element culturaj e étnich. An cost perìod la cultura a l'é nen vàire coltivà, e a l'é nen fàcil dì se d'element a sio passa ant la cultura e ant la lenga piemontèisa dai pòpoj che a son passà e a son fërmàsse an Piemont. Sicura che 'l léssich a l'é anrichìsse 'd neuv termo, meud ëd dì e via fòrt. A l'istessa manera sicura che 'dcò da na mira étnica la popolassion dël Piemont a l'ha assurbì vàire element da fòra. As peul pensé che ij Gòt a l'abio dàit l'apòrt pì significativ.

Longobard, Burgond e Franch

Con le guère gòtiche an Italia, Franch e Burgund a l'han podù constaté che l'Italia a l'é motobin vulneràbil, e as pronto për l'invasion, ma a fé sòn a rivo prima ij Longobard. An efét, ant l'ann 568 ò 569 ij Longobard a comenso sòa invasion ant la Val dël Pò. As trata ëd na popolassion antrega, e nen mach n'esèrcit, che a riva da j'Alp Orientaj. Già ant l'ann 570 ij Longobard a traverso 'l Piemont e a passo j'Alp, ma për sachegé e nen për ocupé 'd tère. An efét a torno 'ndarera e as ëstabilisso ant la val dël Pò sensa che gnun a peussa opon-se. Ansi, vàire sità as armëtto sùbit a j'invasor sensa fé resistensa, për evité dëstrussion inùtij.

Ël Re dij Burgund a fà d'acòrdi con ij Bisantin, e a manten ël contròl dla Valsusa, che peui a jë vnirà cedùa, mentre quàich guarnison bisantin-a a resta, isolà, ant ël Sud dël Piemont. Pëe evité 'd neuve incursion, ij Burgund a òcupo le valade 'd Susa (che peui a sarà cedùa ai Burgund), 'd Lans e d'Aosta. La Valsusa a ven ëdcò gavà a la diòcesi 'd Turin e a passa a fé part ëd cola 'd Vienne (i soma vers ël 574). Antant a càpita che ij Burgund, dont ël regn a và da la zona 'd Ginévra arlongh ël Ròdano fin-a vers Lion, a finìsso për intré ant ij domini dij Franch.

Ël teritòri a ven dividù, dai Longobard, an Ducà con a cap ëd comandant militar che però, man man, a comenso a assùme 'dcò fonsion aministrative e giudissiàrie. An Piemont, macassìa, a-i son nen mach Longobard, ma 'dcò d'àutri grup coma Bùlgaro, Sasson, Gépid, Turingg e peui sempe ij Gòto, e via fòrt. Costa mës-cia 'd gent a pròvoca quàich problema, contut che ij Longobard, parèj coma j'àutri pòpoj ch'a ven-o da fòra dla region, a son peui nen vàire numeros, e as pensa a un nùmer da 100'000 a 200'000, e donca a son na minoransa. As capiss che però a van a ocupé tuti ij pòst stratégich ant la società.

Fra 'd lor ij Longobard a l'han nen na gròssa coesion, e sovens a son an lòta. An particolar a-i son contrasr fra la fassion catòlica e la frassion arian-a, pì che tut an prinsìpi dl'ocupassion. Ij Duca a son, an pràtica, motobin andipendent dal podèj dël Rè, e an sël sò teritòri a fan tut lòn ch'a veulo.

Dai document ch'i l'oma a disposission a arzulta che ij Longobard as piasso an sël teritòri a cit grup ëd famìje. An prinsìpi a seguo soe tradission, ma macassia a son atirà da la cultura latin-a, ò almanch da la siviltà dël pòst. Con j'ani a càpita un travas ressìproch ëd culture, la lenga dij Longobard a dventa, da na mira ufissial, ël Latin, mentre la lenga original a ven abandonà (contut che a lassa soe bele trasse) ma la lenga dla gent a tira sempe 'd pì a dventé col ch'a sarà 'l volgar piemontèis. La popolassion a tira a pijé sò caràter particolar, e 'dcò 'l nòm dle përson-e a dventa sovens longobard, com a sarà arlevà pì tard, cand l'organisassion sivil a l'avrà lassà pì documentassion scrita. As forma na lìnia imaginaria che da La Spéssia dël dì d'ancheuj a riva a Rìmoni, tal che a Nòrd ëd costa lìnia lenghe e dialet a dventeran le lenghe neolatin-e dël grup ossidental e a Sud a-i saran cole dël grup oriental. A Òvest sòn a l'é pì acentuà për la presensa e l'influensa gàlica.

A son vàire ij topònim an Piemont che a derivo dal perìod dij Longobard, an particolar coj con sufiss an ...engo (...engh), coma Marengo (Marengh), Murisengo (Murisengh), Aramengo (Aramengh), Odalengo (Odalengh) e via fòrt. Ant un prim temp la tèra a ven gavà ai proprietari e a la Cesa, e as trasforma an proprietà ducal ò regal, con quàich gròssa proprietà. Con la convesion al catolicésim peui, na part dle proprietà dla Cesa a son restituìe, e a comansa la fondassion ëd monasté, che a ven-o dotà, coma donassion, ëd larghe tère. La servitù dla gléba dij contadin a arcòrda da davzin la condission djë s-ciav latin. Le coltivassion a son pòche, la tèra drùa a l'é arduvùsse con ël chërse dël gerbi, dla boscaja e dij mojiss. Ij comersi a son quasi sparì, parèj coma le atività artigianaj che a son motobin arduvùsse. La cultura a l'é d'autut trascurà.

Dòp ël prim urt dëstrutiv dàit da l'invasion quaicòs a comensa a bogé e la popolassion a torna a chërse. Ij Rè longobard a prochro 'd buté moneda an sircolassion, për sosten-e 'l comersi che a torna a arpijésse pian pianòt. Un pòch a la vira la gent, a-i na fà nen cola ch'a sia soa orìgin, a comensa a arconoss-se ant la lèj longobarda e sentse part ed col pòpol. Sòn a l'é possìbil ëdcò pëchè ij Longobard a l'han assurbì motobin ed cultura dël pòst. Dòp la conversion al Catolicésim dij Longobard, la vita religiosa a arpija decisa e an sto contést a nasso ij prim monasté.

Antant ij contrast e le incursion travers j'Alp, tant portà dai Franch coma dai Longobard, a contìnuo l'ùn-a dòp l'àutra, e 'l teritòri piemontèis ancora na vira a l'é tèra 'f frontiera e dë scontr, e a dventa sempe pì stratégich. Com i l'oma vist, ël confin as treuva a l'amboch dle vaj, andova a ven-o prontà le difèise, mentre tuta la zòna alpin-a as treuva ant ël teritòri dij Franch.

Lorsì a son pitòst agressiv, e a rivo a impon-e ai Longobard na taja anual për nen fé d'incursion an teritòri longobard. Tant a Susa com a Osta ij Franch a bato moneda, për armarché soa sovranità an sël teritòri. N'àutra frontera piemontèisa a l'é an sla crësta dl'Apenin, fin-a a la metà dël sécol ch'a fà set, che a l'é 'ncora goernà dai Bisantin, che a òcupo cola che adéss a l'é la Liguria, che peui a sarà conquistà dal Rè longobard Rotari. Ël Piemont, për ij Longobard, a l'é 'l teritòri pì stratégich, e 'l Duca 'd Turin a pija n'importansa particolar.

Se i voroma fé 'l pont an sla situassion lenghìstica vers l 650 d.C. i l'oma n'originaria sëppa Selt-lìgur che a l'ha arseivù dal Latin la strutura general e un bel pòch dël léssich, adatà an quàich manera a la parlada 'd prima. Sta lenga a l'é chërsùa an manera pitòst autònoma e isolà, con d'anfluense ch'a rivo da le lenghe da da'd là dj'Alp. A tut sòn as gionto le lenghe prima dij Gòto e peui dij Longobard, che pura a tiro a pijé 'l Latn coma lenga ufissial, contut che 'l Latin a sia già motobin cambià e che a sia sempe manch conossù da la gent. Ant le valade alpin-e l'influensa dle lenghe gàliche a l'é dominant. Da na mira étnica, la popolassion piemontèisa a l'é adéss ëd proveniensa motobin ancrosià e a l'é fàita da metiss che a peulo vanté d'orìgin an tuta Euròpa (e le crosiere a son pà 'ncora finìe). Se i voroma fé na lista 'd pòpoj che a l'han contribuì a fé ij Piemontèis fin-a a sì i l'oma : Quaicòs ed pre-indoeuropengh, Ligur, Selt, Gaj,(giontoma pura quàich Cartaginèis), Latin, Sàrmata, Dàlmata, Gòt (dle vàire rasse), Bisantin, Bulgar, Gépid, Turingg, Longobard, Burgund, Franch.

Franch e Longobard a son sempe an echilìbri, ma sempe an manera nen stàbil, e dòp quàich ann as arpija la guèra. La rason a l'é dàita dal fàit che il Longobard, an soa espansion travers l'Italia, a mnasso 'l teritòri dël Papa, e 'l Papa Steo as apéla ai Franch për avèj n'apògg. Costi a interven-o e a serco d'ocupé 'l Piemont e da sì l'Italia. Scontr fra Franch e Longobard a càpito an vàire moment, con sucéss alternà, durant vàire ani (con ël Rè franch Pipin) sensa ch'as concluda gnente. Na vira che Pipin a l'é mòrt, ij Longobard a torno a possé vers ij teritòri dël Papa e cost, Adrian, a ciama torna agiut ai Franch, che sta vira a invado la pianura con Carlo Magno ant ël 773, e a stabilisso sò contròl. Ël regn longobard as dësbela, e bon-a part dij Duca as sotmëtto ai Franch. Ij Franch a l'han spantià sò domini su quasi tuta l'Euròpa sentral, e a comensa l'época ëd sò Impero, ò Impero Carolingh, com i vëddroma.

Piemontèis e Franch a l'han an comun na part ëd reis sèltica, e an temp pì bon a l'han avù frequent rapòrt comersiaj, e nen mach. An manera bastansa fàcil a-i é donca në scambi d'element culturaj e étnich (com i vëddroma as trasferisso an piemont vàire funsionari franch). La lenga ufissial a l'é sempe 'l Latin, adotà 'dcò dai Franch. përchè la cultura latin-a a contìnua a esse considerà coma superior, ma sempe manch gent a peul capì ò parlé 'l Latin. Coma già dit prima, 'dcò 'l Latin a l'é cambià ant l'ancreus e adéss a contìnua a cambié a contat con la lenga dij Franch. Le lenghe locaj a comenso a pijé pé e a chërse.

Ant un prim temp Carlo Magno a pija 'l tìtol ëd "Rè dij Franch e dij Longobard", e peui, dàita soa espansion ant l'Euròpa (Fransa, Germania, Italia an particolar), ant l'ann 800 a fonda 'l Sacr Roman Impero, e a ven ancoronà Imperator dal Papa. I vëddroma dòp le implicassion ëd sòn e l'organisassion dl'Impero. A l'é da noté che ij Franch a son nen pì sivij dij Longobard ansi, ël livél d'analfabetism dij Franch a l'é motobin pì àut (ëdcò fra jë sgnor, a basta vëdde che pòche signadure autògrafe a-i son ant j'at ëd fondassion dij monasté), a l'han nen ëd lèj scrite e a l'han assurbì motobin manch la siviltà roman-a.

Spiritualità e cultura an Piemont - La Novalesa

La data dla fondassion dl'abassìa dla Novalesa a l'é piassà al 30 gené 726. As peul asardé che an col perìod a-i fusso già d'esperiense monastiche an Valsusa e che ansi, a l'avèiso già sperimentà quàich forma 'd decadiment, a rason ëd n'anfieivoliment dla spiritualità, sofocà da tròpe preocupassion teren-e. As podrìa donca pensé che l'abassìa a sia nà con l'intension d'arnové 'l monachésim an val. Un document che a l'é na sors amportanta d'anformassion sl'abassìa a l'é 'l "Chronicon Novalicense", scrivù da un frà dl'abassia midema dòp l'ann 1000. Ël document a l'é nen sempe credìbil da na mira stòrica, con ëd "bailo" cronològich pitòst gròss, pì o manch ëd propòsit, con ël but d'esalté l'importansa e l'euvra dl'abassìa, ma a dà, macassìa, d'informassion che a ven-o motobin a taj. Durant l'ùltim restàur (che a comensa ant ël 1973) a son trovàsse 'd còse amportante për anquadré ant la stòria almanch quaicòs ëd lòn che a l'é stàit tramandà an sl'abassìa.

Fondator dl'abassìa a l'é stàit Abon (Abbone an italian), un partissi d'origin gal-roman-a (provensal?) motobin anlià ai Franch, governator dla Morian-a (Maurienne) e 'd Susa, an particolar amis ëd Carlo Martél, già dai temp dla dinastìa merovingia. Chièl-sì a l'ha vorsù fé 'l monasté ant un pòst isolà, lontan dai senter dël podèj e dla corussion. Essend ëstàit sensa ardité mas-cc për la premadura mòrt ëd sò fieul, a l'ha lassà a l'abassìa na bon-a part ëd soe sostanse e tère, da 'd sà e da 'd là dj'Alp, an manera che ij frà a l'avèisso mach da pensé al servissi 'd Dé. L'abassìa a l'era stàita fàita autònoma, e a rëspondìa mach a la Cesa 'd Roma per la dotrin-a e al Vësco Walcuno 'd Maurienne, ma mach për le ordinassion dij prèive e le consacrassion, sensa gnun d'àutri contròj. Un pat d'assistensa scambièivol, për question ëd dissiplin-a, a-i era con ël convent ëd Santa Maria, davzin a Grenoble.

Sota la protession dle dinastìe dij Franch, merovingg prima e carolingg dòp (un fieul ëd Carlo Magno a l'é stàit frà a la Novalesa), l'abassìa a l'ha aumentà le tère che a-i ero sota soa giurisdission, e ij privilegi dont a godìa, bin tòst a l'é dventà un senter potent nen mach për la spiritualità, ma 'dcò për la cultura, conossù e apressà an tuta Euròpa. An sòn a l'é 'dcò stàita motobin favorìa da soa posission an sla via franchìgen-a, sota 'l pass dël Monsniss, ant na sporgensa dël regn Franch vers col dij Longobard. A l'avìa sensàutr na gran biblioteca, e fra ij sò frà a l'ha avù sturios motobin avosà. Un dij sò abà a l'é stàit Sant Eldrà, dont la venerassion a l'é ancora motobin spantià an Valsusa con vàire cese e calele dedicà a chièl. Cost a l'era 'l sécol ch'a fasìa neuv.

An prinsipi dël sécol X tuta stà fioridura a l'é rompùsse a l'improvis. An efét, a rason dle mnasse che a vnisìo da le incursion sarasin-e che a rivavo da la Provensa, ij frà a l'han chità l'convent (ant ël 906 ?) e a son arfugiàsse a Turin. Ël convent dla Novalesa a l'é peui stàit crasà dai Sarasin, ma dòp (fòrse ant ël 920). Fra scapada e dëstrussion, na bela part dël partimòni cultural (e an particolar la biblioteca) a l'é andàit përdù.

Ij frà a l'han peui rifondà l'abassìa a Breme ant ël 929, mentre la sede dla Novalesa a l'é stàita abandonà e an ruvìn-a fin-a vers la fin dël sécol X, cand a l'é stàit decidù d'arcostruvla, passà 'l perìcol sarasin. Ij travaj d'arfàita a son andàit anans pitòst pian, e 'l monasté a l'é restà na dipendensa 'd Breme (un Priorà). Resior a l'era un prior che a dovìa rësponde a l'abà 'd Breme dla condussion dël monasté.

Ëdcò ij rapòrt con ij podèj sivij a j'ero cambià. La Marca 'd Turin, che a l'avìa arportà ordin e sicurëssa an Valsusa, a l'era an camin che a rinforsava sò podèj, e son a cobiava nen con le rivendicassion dël monasté, che a pretendìa j'antich privilegi. An col perìod, an pì, a vnisìo fondà l'abassìa 'd San Michél dla Ciusa (Sagra 'd San Michél, ani 990 - 1000 dont i diroma dòp), l'abassìa 'd San Giust a Susa (ann 1029) e la prevostura d'Oulx, che a fasìo an quàich manera "concorensa" a la Novalesa.

Comsëssìa, ant ël perìod dla ricostrussion, a-i ero ëd bon rapòrt con ij podèj sivij e eclesiàstich dla Savòja e dla Maurienne, e donca 'l monasté a l'ha podù ranforsésse da 'd là dj'Alp. Con ël mariagi d'Adelàide, dla cà dij Marchèis ëd Turin, con Odon, dla cà dij cont ëd Savòja - Morian-a, torna 'l monasté a l'ha avù na bon-a chërsùa 'dcò an Piemont, e a comensava adventé sempe pì andipendent da la sede 'd Breme.

Anche cand la Marca 'd Turin a l'é dësfàsse, la Valsusa a l'é restà ai Cont ëd Savòja (Umbert II). Dòp ancora (ann 1129) ël Cont Amedeo a l'ha confermà tuti ij privilegi dl monasté dla Novalesa, che a l'avìa 'dcò la gestion dl'assistensa an sël Monsnìss e d'àutri ospissi an sla via franchigen-a. (L'ospissi dël Monsniss a l'era stàit vorsù da Ludvich ël Pio ant j'ani fra l'810 e l'820 e, an prinsipi, a dipendìa nen da la Novalesa). Donca, sota la protession dij Savòja, 'l monasté, bele che a fussa sempe dipendent an manera formal da Breme, an efét a l'é fasse indipendent.

Ma antant le condission polìtiche e sociàj a stasio cambiand e a produvìo na crisi generalisà dle istitussion monàstiche, e ij monasté a son trovàsse sensa soe arzòrse për tiré anans. La Novalesa a l'é trovasse nen pì goernà da un Prior ma da d'aministrator nominà dai Savòja e aprovà dal Papa. Ij frà a son arduvùsse a pòchi, e nen sempe a-i era acòrdi fra j'aministrator e ij frà.

A parte da sti temp, con àut e bass ma sempe sensa pì avèj quàich amportansa, 'l monasté a l'é survivù fin-a a la sopression decretà dai fransèis che, dòp la rivolussion, ant ël 1798 a l'han ocupà 'l Piemont. Ai frà a l'é stàje la gestion dl'ospissi an sël Monsniss, considerà d'utilità pùblica. Finìa l'aventura rivolussionària, a la restaurassion ël monasté a ven torna duverà, peui torna sarà dai Savòja, peui destinà a d'àutri usagi e anfin abandonà fin-a al 1973. An cost ann la strutura a l'é stàita catà da la Provinsa 'd Turin, che a l'ha restauràla, e adess a l'é torna un monasté, resù dai Benedetin.

Contést a la nàssita dl'Impero Carolingg

Com i l'oma vist, ant l'ann 773 Carlo Magno a intra an Piemont, a conquista ij teritòri longobard e a riorganisa 'l govern dij teritòri ocupà. Soa ocupassion as ëslarga an bon-a part d'Euròpa, e ant l'ann 800 a ven fondà 'l Sacr Roman Impero, che a dà na neuva strutura a l'Euròpa. L'impero, motobin largh, a peul nen esse goernà con precision dal senter, e donca, an particolar ant ij teritòri periférich, a ven dividù an Contée (ò Comità), che a ven-o afidà a person-e 'd fiducia dl'Imperator, ch'a sio an piòta e afidàbij. L'investidura imperial a l'é titol ëd nobiltà. Ansema a Cont d'orìgin franca a-i son ëdcò Cont d'orìgin longobarda. Ant le zone amportante da na mira stratégica, un dàit nùmer ëd Contée a son ragrupà ant un-a "Marca", e un dij Cont a ven fàit Marchèis, a l'ha podèj an sj'àutri, con un but pì che tut militar. A ven parèj a formésse na strutura geràrchica andova an ponta a-i é l'Imperator, che a l'ha 'd Vassaj che a dovrìo rësponde a chièl. A soa vira ij vassaj a l'han ëd sò Vassaj, che a son dit ij Valvassor, as forma ancora n'àutr livél, ëd Vassaj dij Valvassor, che a son dit ij Valvassin.

Ël podèj su un teritòri a compòrta d'avèj a disposission tuti ij sò prodòt e 'dcò le person-e che a-j produvò, an manera che minca Sgnor a l'é padron ëd sò teritòri e a na fà lòn ch'a veul.Tuti a dovrìo comandé an nòm dl'Imperator, che a-j son anlià da un giurament ëd fedeltà, ma a-i son ëdcò dë Sgnor che a son titolar ëd dirit dont a venta nen che a rëspondo a quaidun. As part dal prinsìpi che tut ël teritòri a l'é demanial e sota a l'Imperator. A-i son doe manere d'anvestì quaidun dla condussion d'un teritòri, dont ël prim a l'é l'infeudassion, andova 'l teritòri a resta demanial, a l'é governà dal Cont, e a concor con soe rèndite a le proprietà dl'Impero (as trata, an pràtica ed n'usufrut); lë scond a l'é alòdio andova 'l teritòri a dventa proprietà privà dël beneficiari. A sucedrà che sovens ij Cont a tratran le proprietà demaniaj coma proprietà privà.

Ma la pì àuta autorità arconossùa, nen mach coma moral, a l'é cola dël Papa, che a conferma 'l podèj dl'Imperator, ancoronandlo, quasi a stabilì che 'l podèj dl'Imperator a l'é second ël volèj ëd Dé. Se l'Imperator a fussa scomunicà, ij sudit a l'avrìo pì nen ël dovèj moral d'ubidìje.

Tute coste anvestidure, coma dirit e privilegi, a son , an teorìa, revocàbij da part dl'Imperator ò da chi a l'ha dàje ( ma an pràtica as dëmostra che na révoca a l'é nen possìbil). An efét ij Comità a sarìo nen ereditari e 'l Cont a l'é un funsionari dl'Imperator. A la mòrt dël Cont, ò an cas ëd révoca, a dovrìa esse l'Imperator a confermé 'l Comità al dissendent ò serne n'àutr Cont. An pràtica ij Comità a tiro bin prest a dventé ereditari e nen revocàbij, e an efét a lo dvento second l'ansidita "Lèj Sàlica", che a dovrìa mach arferìsse ai regnant. A capitrà che an quàich cas tuti ij fieuj a eredito na part e a dvento padron d'un tòch, e d'àutri cas che l'eréde a sarà mach un, second na graduatòria fra parent, ò për testament, ma tute coste a son còse che a peulo esse anterpretà an manera diferenta, e a capitrà un bel pòch ëd vire che pì che un a vanto dirit an sl'istessa tèra (e sòn a sarà l'origin ëd tante lòte e guère). As produv na fòrta framentassion dël podèj efetiv, e na distribussion pitòst paciocà dij titoj nobiliar.

Ëdcò la Cesa a l'ha na strutura geràrchica con ël Papa a cap e ij Vësco sota, che a guido le varie diòcesi. I l'oma dësgià vëddù coma ij Vësco ant le sità a sio dventà 'dcò aministrator sivij e a l'abiò fàit fonsion ëd suplensa dël podèj sivil cand cost a l'era nen bon a svilupé le competense necessàrie. Prest a oten-o 'dcò lor dirit e privilégi su teritòri, coma ver feudatari. Quàich Vësco peui, oltra a la giurisdission su lòn che la diòcesi a l'ha arseivù coma donassion, a oten ëdcò un vér titol comital. An pì, 'dcò le Abassìe a son sùbit titolar ëd dirit su teritòri, e sòn mersì a le tante donassion che a arsèivo. Pròpi për sòn jë Sgnor sivij a serco 'd condisioné le nòmine dij Vësco e dj'Abà. As forma n'antërsiura 'd podèj che bin prest a pòrta a scontr fra la Cesa e l'Impero, fra Papa e Imperator.

A-i son nen régole generaj scrite për regolé costi rapòrt ëd podèj, che a finisso për esse basà an sla fòrsa, l'angann e la furbìssia. Gnun a l'ha podèj a basta për impon-se e fé rispeté le gerarchìe, e le lòte fra ij Vassaj a son contìnue, con aleanse che as formo, as disfo, as tradisso motobin fàcil, con mariagi fàit për oten-e dirit, për stabilì aleanse, ant n'angavign sempe pì complicà.

Fra la popolassion a-i son person-e lìbere, ma mach se a son proprietari 'd tère. D'àutri che a travajo ant un ëstat ëd libertà parsial, con vàire limit. A-i son peuj servent e contadin che a son an n'ëstat che a smija da davzin a col djë s-ciav. L'ùnica possibilità d'afranchésse a l'é col d'intré ant n'ordin monàstich.

La situassion piemontèisa ant l'Impero Carolingg

An sò slarghésse an Itàlia, 'l Piemont a l'é la prima tèra ocupà da Carlo Magno, ant ël 773. Second lòn ch'i l'oma vist prima, 'l Piemont a ven dividù an vàire Contée, quaidun-a fondà da Carlo Magno midem e quaidun-a, probàbil, dai sò sucessor. As conòsso nen tute le Contée e soa estension. Fra cole che i conossoma a-i son Aosta, Ivrèja, Turin, Novara, Torton-a, Alba, Ast, Versèj, Acqui e d'àutre. La Contéa 'd Turin a riva fin-a al Monsnéver. Pì tard, cand ël Piemont a sarà consideràna tèra amportanta da na mira stratégica, për ij sò pass alpin, le Contée piemontèise a saran unìe ant na sola Marca, e a faran la Marca d'Ivrèja.

As verìfica torna na situassion che a smija a cola dl'ocupassion longobarda, andova ij Cont a son quasi tuti franch, e as trasferìsso an sò Comità con la famija e na vòla 'd Vassàj, guàrdie, funsionari, che a van a fé l'aparà statal local. Ancora na vira as trata nen ëd tante përson-e, ma sempe na minoransa che però a òcupa ij pòst ch'a conto ant l'aministrassion e a arpresenta l'Imperator e soe lèj. Ël regn longobard, an realità, a ven nen d'autut ëscancelà, ma con ël nòm che a comensa a esse dovrà ëd "Regn d'Italia", a manten na dàita autonomìa aministrativa. A ven-o ìdcò mantnùe vàire lèj longobarde, dle vire integrà da decrét imperiaj, che dle vire a sob spessìfich për l'Italia. La lontanansa dël podèj sentral peui, a dà an efét ai Cont na bin larga indipendensa ant l'aministrassion.

Da na mira econòmica e social, as peul dì che a l'é un period pitòst brut, e la situassion, për un pòch, a continua a regredì. As ëstabiliss col sistema 'd Vassalagi ch'i l'oma vist prima, e che a pòrta a la formassion dij feud, sistéma che a durerà për ëd sécoj. Vantagi e privilegi nobiliar, dassi e taje, l'ëstat malandàit dle vie 'd comunicassion a ambreujo motobin l'ësvilup. La dëscadensa dle sità, comensà a la fin dl'Impero Roman d'Ossident, a contìnua sempe pés. An sël teritòri piemontèis a ven-o istituìe 'd gròsse zòne demaniaj che a ven-o dite "curtes", dle vire fàite da boscàje, dle vire da teren coltivà dai serv dla gléba e da afituari che a forma n'ùnica gròssa asienda, e a-i son peui ëd tnue demaniaj coma riserva 'd cassa. As formo d'agregà abitativ che a dan orìgin a vàire 'd coj che adéss a son le comun-e piemontèise. I vëddroma che 'dcò ij monasté con soe donassion a pròvoco l'istéss fenòmeno. Fra ij pais che a nasso an costa manera a-i son, pr'esempi : Romagnan, Trecate, Mathi. Revél, Cortemija, Gavi, e via fòrt.

Quaicòs, però, a comensa a bogesse, e con ël temp a nasso 'd notàbij che as trasforma an antraprenor an agricoltura, che a fito 'l teren da fé travajé ai dipendent e fé rende. Ël comersi a comensa a arpijesse cand Ij Vësco e ij Cont a comenso a organisé e pijé a servissi 'd mercant. A ven ëdcò pijà quàich inissiativa për l'istrussion. Sicura che as trata nen d'istrussion popolar, ma për la preparassion eclesiàstica e për ij funsionari, sempe ant l'anviron eclesiàstich (andova a-i é l'esclusìva dl'istrussion).

Ij rapòtr sociaj a cùmbio, e a comensa a sparì la veja distinsion fra liber, libert e s-ciav, sostituìa da un rapòrt ed dipendensa e progressiv asserviment ëd chi a travaja ant ij confront dij gròss proprietari, che a anteragìsso con ël podèj second l'equassion ditìt an cambi d'apògg. A l'é 'l sistema 'd vassalagi ch'i l'oma vist.

Ëdcò la Cesa a artìcola soa organisassion e, andrinta a le diòcesi a ven-o istituìe le pieve, Cese locaj che a l'han ancora giurisdission an s'un largh teritòri, ma che an quàich manera a preparo 'l sistema dle paròchie che a vnirà peui, e a formo un livél ëd clero pì davzin a la gent. Macassìa le pieve a l'han soa dotassion che a produv rédit.

Bin prest l'Impero Carolingg, che a l'ha portà an fin un pòch ëd pas, a ven striplà da lòte për la sucession, e ij contendent, sercand d'avèj apògg da jë Sgnor locaj, a continuo a elargìje 'd dirit a spèise dla popolassion.

L'ùltim dissendent ëd Carlo Magno, Carlo 'l Gròss, a ven gavà ant l'ann 887. Ël Piemont a comensa na longa fase 'd lòte che a portran, dòp sécoj, a soa afermassion coma nassion andipendenta, sota la dinastìa dij Savòja. A parte da j'event d'ësto perìod, la Cà 'd Savòja, originària da da 'd là dj' Alp, a unirà soa sòrt con cola dël Piemont prima e dl'Itàlia dòp, fin-a a le brute facende dël fassismo e dla sconda guèra mondial.

Con la fin dël Sacr Roman Impero (cand Carlo 'l Gròss a ven mandà via), l'Impero midem a ven dividù an sinch Regn (almanch nominaj): Fransa, Germània, Itàlia, Provensa e Borgona. A son jë Sgnor locaj che a elegio 'l Rè (ò méj, che a ratìfico l'ocupassion dël pòst da part dël pì fòrt ò 'l pì astut). Coma i vëddroma, sòn a l'é rason për d'àutre guère. Prima 'd traté dle question djë Sgnor dël Piemont, i vardoma ancora le invasion che a càpito ant la region da part dij Sarasin e dj'Ungar, che a carateriso sto perìod.

Ùngaro e Sarasin

Già da vàire ani prima dla fin dël Sacr Roman Impero 'l problema, për l'Euròpa, a l'é dàit da le incursion e le invasion dj'Ùngaro, che a rivo da Est, e dij Sarasin, che da l'Africa dël Nòrd a l'han ocupò 'l Sud dla penìsola ibérica, e a fan léste incursion ant ij pais dël Mediteraneo, roband e dësrtuvend. An Piemont ij prim a rivé a son j'Ùngaro.

J'Ùngaro a son gërgé semi-ramìngher che a vivo ant le pianure dël Danubi. Grup ëd ravaseur ùngaro a comenso soe scorerìe an Italia ant l'ann 899, cand a rivo, al moment, fin-a ai confin orientaj dël Piemont. A son batù e arbutà na prima vira, ma a torno a l'atach, e adéss a treuvo pì nen d'ostàcoj vér, e sòn mersì 'dcò a soa motobin àuta mobilità. L'ann dòp a ravagio Versej e a masso sò Vësco, e peui a rivo fin-a a la val d'Aosta.

A son nen atressà për sosten-e na guèra ò për conquisté 'd teritòri, ma a fan ravagi 'd tut lòn ch'a treuvo, compèise le fomne, a ataco vilagi, cese e monasté isolà, e a rivo fin-a a sachegé Susa e Turin (sevcond quàich cronìsta). Ant la lòta fra ij Prinsi për ampadronìsse dël Regn d'Italia, gnun a l'é ant la possibilità 'd contrastéje, e a manca 'dcò nen chi a pija acòrdi con lor për dé 'd problema a sò aversari.

An sto contést j'Ùngaro a l'han man lìbera e a peulo continué soe scoribande fin-a a l'ùltima, dël 954. Dòp a ven-o batù an manera definitìva da Oton I (che i vëddroma peui).

Già ant l'ann 842 ij Sarasin a riesso a piassésse an Provensa, ant la zòna ciamà Fraxinetum, an sla còsta che adéss a-i diso d'azur. An sòn a son giutà da le dëscòrdie interne dl'Euròpa. Da costa base, durant ël sécol ch'a fà dés, ij Sarasin a comenso le incursion ant la region piemontèisa (vers ël 903) con d'ocupassion che dle vire a duro për d'ani. Ancora al dì d'ancheuj, an sj'Alp Ossidentaj e l'Apenin a-i son un mugg ëe "Tor sarasin-e" e d'àutri topònim che a porto ai Sarasin. An quàich àrea alpin-a, fin-a a nen vàire d'ani fà, as trovavo d'element étnich che a podìo armonté ai Sarasin. A-i son, ant la lenga piemontèisa, paròle che a rivo dirét da la lenga sarasin-a 'd coj temp.

An realità ij predon sarasin a son nen mach tuti Arabo, ma a-i son dë Spagneuj arabisà, Cristian, delinquent e sbandà 'd diferente proveniense e tipo, e 'dcò ij brigant locaj che dle vire as gionto, e 'dcò cotadin ch'as arviro.

Second quàich sors le incursion sarasin-e a comensa, an Piemont, ant ël 903, mentre d'àutre sors a comenso pì tard, ant ël 921. Ij pass alpin a dvento pì nen dovràbij mentre le atività comersiaj e econòmiche an general a van an darera bin fòrt. Ij Sarasin, coma dësgià j'Ùngaro, a son nen atressà për conquisté 'd tère, sò ravagi a serv a procuré sòld e sussistensa, a ròbo 'd tut e fin-a le person-e, an particolar giovo, da vende coma s-ciav. Vilagi e sità a son ravagià con mòrt e dëstrussion. Ma andova as fërmo për un pòch ëd temp, ij Sarasin a introduvo 'dcò neuve técniche 'd travaj, manere d'ambrilé j'aque da bagnura e neuve colture che a vniran peui motobin a taj. A venta macassia ten-e cont che ij cronista dël temp a tiro a angrandì le malfàite dij Sarasin, e donca a l'é nen fàcil arecostruve na stòria che a sia vèra 'd sicur. Dle vire peui ij cronìsta a confondo ij Sarasin con j'Ùngaro, e ant ël perìod a nasso vàire fàule popolar an sël sogét.

Vers ël 980, an fin, l'Euròpa a treuva la manera 'd coalisésse contra ij Sarasin, e la base 'd Fraxinetum a ven dëstruta. Ant la liberassion dla Valsusa a buta tut sò pèis Arduin Glabrion, Marchèis ëd Turin, com i vëddroma. Cand la region a ven liberà da j'incursion, ëd sicur soa situassion econàmica e social, già nen vàire bon-a prima, a l'é pitòst bruta vers Òvest, ma macassìa as peulo già noté ëd segn ëd n'arprèisa già ancaminà.

Svilup portà dai monasté

Sbergiairà via ij Sarasin, la situassion del Piemont a l'é bin bruta. An particolar la situassion dle campagne a l'é 'd na granda desolassion : ël gerbi a l'ha conquistà motobin ëd teren, la popolassion a l'é motobin arduvùsse. La vita média dij contadin a l'é bin curta e la motalità infantil a l'é motobin àuta, ël mangé a l'é pòch e 'd motobin bass podèj nutrissional. L'aliment ëd base a l'é na sòrt ëd pan fàit con farin-a 'd giande, mës-cià con frain-a 'd sèila ò d'òrdi. As mangio castagne, ràire le verdure e bin ràira la carn che a l'é sempe 'd crin.

J'utiss argìcoj a son pì che d'àutr fàit ëd bòsch, perchè 'l fer a l'é ràir e a costa tant, la slòira a l'é 'ncora cola dël temp dij Roman. La drugia a ven dovrà bin pòch e a-i son pòche ò gnun-e técniche 'd bagnura, mentre as fà nen la rotassion dle colture. Dàita 'dcò la dificoltà dij traspòrt e ij pòchi scàmbi possìbij, ant ògni pòst as serca 'd produve tut lòn ch'a serv e sòn a darmagi dël foson.

An sto contést, vers l'ann 1000 ò sùbit dòp, a nasso an Piemont vàire fondassion monàstiche, favorìe ò vorsùe da jë Sgnor locaj. Antorna a coste fondassion a nasso neuv borgh ò as arneuvo e as arpòpolo véj borgh ch'a j'ero bele che abandonà.

Ël travaj dij frà a lé passient e sistemàtich, le tère arseivùe an donassion a son dësgerbìe e coltivà, ij bòsh a son fermà. As fan bialere d'aqua për bagnura, as suvo 'd lagh e mojiss, sfrutand ëdcò le técniche portà dai Sarasin. Ël teritòri a comensa a cambié figura. La vita contadin-a as arpija antorna ai monasté. che prest a dvento 'd vere asiende agrìcole, che a sfruto 'dcò le neuve coltivassion portà dai Sarasin.

Com i l'oma dit, a sto svilup a giuto jë Sgnor del temp, con donassion che sovens a son compagnà da l'imposission d'abà che a ven-o da soa famìja, an manera 'd manten-e 'l contròl dël teritòri. Tut ësto travaj a l'é possìbil mersì a le rigorose régole monàstiche che a impon-o ai frà ëd mai fërmésse dnans a la fatiga.

Ansema a lë svilup argìcol as vëdd ël chërse d'un bel grup d'artisan, costrutor, artìsta nen conossù e architet, che a travajo a la costrussion e decorassion dij monasté, dle cese dle capele che a sponto bondose. Dle vire j'architet a son ij frà midem, che a anandio në stil architetònich particolar e caraterìstich ëd col perìod. A l'é dë sto perìod la Sagra 'd San Michél, dont i diroma anans.

Quàich monasté a finiss për avèj ëd fonsion che a smijo a cole dle banche moderne, ma bin prest a dventa amportanta l'arività ëd vàire órdin ant ël camp dl'assisstensa ai pòver e ai malavi. A nasso j'òrdin ospidalé.

Ant ël sécol XII as ëspantia an Euròpa, ma an particolar an Provensa e an Piemont, na malatia che a ìrita e a dëstruv la pél (adéss i savoma che as tratava d'inquinament dla ròba mangiativa da sèila cornùa). An cola ocasion a nass l'órdin dj'Ospidalé 'd Sant'Antòni, con l'abassìa e l'ospidal ëd Ranvers, sota la protession dël Cont ëd Savòja Umbert III. La malatia a ven ciamà "Feu sacr" opura "Feu 'd Sant'Antòni" (nòm che peui a vnirà dàit an manera popolar a l'Herpes Zoster, che për boneur a l'é n'àutra còsa).

An sto perìod a-i é n'impotrant arnovament ant j'utiss agrìcoj. As antoduv la pala piata, e la slòira 'd tipo modern, con la lama per volté ij vataron. la frura dle béstie da travaj e la rotassion dle colture pr'aumenté 'l foson dij camp e arduve ij teren che a ciamo n'anada d'arpòs. As aumenta la produssion ed cereaj për na popolassion ch'a chërs, e as costruisso ant le campagne vàire mulin a aqua.

Ij prim Sgnor dël Piemont

La stòria dl'Età 'd Més dël Piemont a l'é pròpi complicà. Un sò compendi a peul mach esse aprossimà e sens'àutr nen precis. I l'oma vist com ant l'887 a finissa 'l Sacr Roman Impero e as formo ij sinch Regn ëd Fransa Germània, Itàlia, Provensa e Borgògna. Ij rispetiv Rè a ven-o elét dai Nòbij ma, as capiss, la còsa a l'é nen tranquila, almanch a risguard d'Itàlia e 'd Borgògna, andova ij Rè a l'han nen un podèj efetiv, ch'a sia tal da fé valèj na soa supremassìa an sj'àutri Sgnor. Ant le sità, an mancansa d'àutre autorità, ij Vësco a pijo na notèivol amportansa e un podèj che a l'é 'dcò sivil, e a goerno la cultura, còsa ràira fra ij nòbij. Ij nòbij, peui, ëd sòlit a stan fòra dle sità, an sò castéj e a consòlido sò podèj an sle campagne.

Ij Nobij italian a elegio Rè d'Itàlia 'l nòbil Berengari (prim dla serie), ma a-i son d'àutri pretendent che a serco 'd fé valèj sò pretèis dirit con la fòrsa. Costi a son Guido da Spoléto, Ludvich ëd Provensa e Rodòlf ëd Borgògna.

Guido da Spoléto a òcupa prima Ivrèja e peui Turin, as diciàra Rè d'Italia e a fà la Marca d'Ivrèja, che adéss a comprend an pràtica tut ël Piemont, e a la dà a sò vassal Anscario. Ant l'ann 891 a ven an efét arconossù e ancoronà Rè, mentre Anscàrio a dovrìa garantìje la fedeltà dël Piemont.

Ël Marchèis, adéss, a dovrìa esse un fonsionari dël Rè, ma dàita l'estension dla Marca, a pija sùbit un gròss podèj e a tira a fondé na dinastìa ereditària, pijandse a tìtol përsonal ij dirìt che a son stàje concedù. An efét, Anscari ha l'ha ël fieul Adalbert che a ardìta la Marca d'Ivrèja, e che a soa vira a l'ha un prim fieul Berengari (second) e, da la sconda fomna, në scond fieul Anscari (second). Ël Marchèis as signa "Marchèis an Itàlia", titol che a sarà arvendicà pì tard ëdcò dai Savòja.

Berengari II a dventerà Rè, ma nen sùbit, përchè antërtant a ven fàit Rè Ugo 'd Provensa, che a elìmina Anscari (second) e a òbliga Berengari (second) a scapé an Germània. Ël Rè, an efét, a tira a arduve 'l podèj che a l'era pijàsse 'l Marchèis an dësmembrand la Marca an quat part.

Na prima part a và a fé la Marca 'd Turin, e 'd costa a ven anvestì 'l franch Arduin Glabrion, na sconda part a và a fé la Marca dël Monfrà, e a ven afidà al franch Aleramo, la tersa part a fà la Màrca 'd Ligùria, che an Piemont a comprend ël teritòri 'd Torton-al, afidà al longobard Oberto. La quarta part a l'é 'ncora la Marca d'Ivrèja, che a resta a l'Anscàrich, ma con n'amportansa motobin ardota. Malgré st'operassion, tuti ij titolar ëd coste Marche, dòp avèj sercà dë slarghé sò domini, a fonderan ëd dinastìe ereditàrie.

Dòp Ugo 'd Provensa a dventa Rè sò fieul Lotari, mentre Berengari (scond) a dventa consijé dël Rè. Lotari a meuir ant ël 950 e a dventa Rè Berengari second.

La Marca d'Ivrèja a passa al fieul Adalbert, peui a Guido Corado e peui 'ncora, ant ël 989, al cusin dë st'ùltim, Arduin.

Fra ij véj nòbij, le famije che a dvento potente e che a oten-o anvestidure an cambi d'apògg e sòld, e ij Vësco con soe giurisdission, la mapa dël podèj a dventa bin frassionà. J'angavign matrimoniaj che a son capità a rendo bin fàcij le ruse an sij dirit ereditàri, e le lòte a son contìnue. An Italia a anterven ël Rè 'd Germània Oton prim, che a l'é ciamà da la vìdoa 'd Lotari, che as sent sfrosà, e dal Papa. Tut ël podèj ëd Berengari scond a spariss, dl moment che Oton prim a lo bat e as pija chièl midem la coron-a 'd Rè d'Italia. Coron-a italian-a e alman-a a son adéss unìe.

An sto contést a pijo morobin amportansa e podèj ij Vësco dle curie piemontèise, che a l'han giurisdission ansima a motobin largh possediment, che a rivo da le donassion ant ël temp. Ij Vësco peui, a l'han ël contròl ëd vàire atività sitadin-e che a son sempe pì fiorissante, contròl che a deriva da incàrich e costume 'd prima. Fra coste le "imunità" a corispondo al dirit d'aministré le ruse e manten-e l'órdin sensa che 'l podèj sivil a interven-a. An costa manera a-i son gròsse part dël teritòri dle Marche che a ven portà via dal contròl dël Marchèis. L'apògg dël Sovran, che macassìa a serca 'd manten-e ij Vësco sota sò contròl, a giuta l'espansion dël podèj dij Vësco.

Arduin, Marchèis d'Ivrèja dal 989, as treuva a governé na Marca dont na bela part dël teritòri a l'é 'ncamin ch'a passa sota 'l contròl vecovil. Arduin a tira a arpijésse 'l contòl ëd vàire zòne e ij delativ dirit. A sta mira as treuva sùbit an lòta contra 'l Vësco 'd Versèj, e an costa lòta 'l Vësco a ven massà, Arduin a l'é scomunicà e as treuva contra 'dcò l'Imperator Oton ters, ma a contìnua a governé, apogià da na série 'd Vassaj, che a l'han arveivù da chièl ëd teritòri portà via a le Curie.

A la mòrt d'Oton ters Arduin, mersì a l'apògg ëd costi sostenidor, a riva a fésse elege Rè d'Italia ant ël 1002. Ma 'l neuv Sovran tedesch, Enrico scond, a interven e a lo bat. Arduin as arfugia an montagna, ma a contìnua a fé 'l Rè, emanand lej, batend moneda e antervenend con ij militar an vàire situassion. Sò pì gròss nemis a l'é 'l Vësco 'd Versèj, Leon, ma 'dcò ij Vësco 'd Novara e Ivrèja a son sò nemis.

Ant ël 1014 a serca 'dcò 'd fërmé Enrico scond, che a và a Roma a fésse ancoroné Imperator dël Sacr Roman Impero Germànich, Impero che a comprend Itàlia e Germània. Arduin a riva nen a bate ij Tedesch, e donca a regna, an efét, mach dal 1004 al 1013. A meuir ant ël 1015.

La Marca d'Ivrèja a ven pijà da Olderico Manfredi (ant ël 1034) che a l'é un dissendent d'Arduin Glabrion. Parèj la Marca 'd Turin a comprend adéss ëdcò cola ch'a l'era la Marca d'Ivrèja. La fija d'Olderico Manfredi, Adelaide, as treuva a eredité la Marca dël pare, peui a resta vidoa tre vire, ma l'ùltim dij sò marì a l'é Odon, fieul d'Umbert Biancaman (dont i parleroma), che a l'é Cont dla Savòja, dla Morian-a e dla Tarantaise. I vëddroma sì dapréss lòn che sòn a veul dì për ël Piemont.

Antant, ant ël Piemont meridional, a stà nassend cola ch'a sarà la Marca dël Monfrà, che a l'avrà na grandà amportansa ant la stòria dël Piemont.La prima cà titolar dël Marchèisà a l'é cola dj'Aleràmich, nòm pijà dal Marchèis Aleramo, ël fondator, dont j'orìgin a son pitòst sombre, da 'd là dle fàule. Lòn c'as conòss dai document a l'é ch'as trata d'un fieul d'un nen méj conossù Guglielm, vnù an Italia dapréss a Guido dë Spoleto. Aleramo as fà noté ant la difèisa d'Aqui dai Sarasin ant ël 939 e a ven anvestì Cont ëd vàire teritòri. Dventà Marchèis, a meuir ant ël 991, lassand doi fieuj, Anselm e Odon. La Marca a ven gestìa ansema da la famija, ëdcò dai fieuj dij doi fieuj, fin-a ai prim ani dël sécol XI, cand a ven dividùa. Dai fieuj d'Odon a vniran ij Marchèis ëd Monfrà, mentre da coj d'Anselm a dëssendo ij Marchèis ëd Savon-a.

Un dij fieuj d'Anselm, Bonifassi, as costruiss na bon-a posission ant la zòna pì ravagià dai Sarasin e donca ciamà "ël Vast". I trovroma pì tard sto Bonifassi dël Vast.

Un dij fieuj ëd Bonifassi, Manfredi, a darà orìgin a la Marca 'd Salussi, n'àutr ëstat motobin amportant ant la stòria dël Piemont, mentre d'àutri fieuj a continueran a porté 'l tìtol ëd Marchèis, ma a saran mach titolar ëd dirit su teritòri sensa amportansa.

An efét, ël tìtol ëd Marchèis, un pòch a la vira a chita d'arpresenté un fonsionari imperial che a ten n'incàrich pùblich an nòm e për cont dl'Imperator, ma a dventa sempe 'd pì un tìtol ereditari sostnù mach dai possediment përsonaj, magara portà via a la proprietà demanial, con n'acetassion pì ò manch formal dl'autorità imperial.

La Sagra 'd San Michél

I doma quàich notìssia 'd costa Abassìa, che 'ncora al dì d'ancheuj a dòmina l'intrada dla Valsusa da la ponta dël Pirchiran. I l'oma vist coma Arduin Glabrion a sia stàit amportant ant l'eliminassion dij Sarasin da la Valsusa. An costa operassion ël Marchèis a và a ampossessésse 'd vàire tère che a son ëdcò arvendicà da l'Abassìa dla Novalesa, second véj decrét, contut che l'Abassìa a sia nen an condission ëd gestì ste arzorse, che an efét a son abandonà. Ma, bele che con àut e bass, l'Abassìa a stà perdend soa potensa. Liberà ch'a l'é stàita la val dai Sarasin, a resto pòchi frà che a serco d'animé l'dësvij religios ant la valada. Fra costi, doi a son pì avosà: Leon e Gioan Vincens. A-i son nen neuve sicure su 'd lor, ma as atribuiss a l'ëscond almanch la volontà e l'ampégn ëd porté an sël Mont Pirchiran, ij monio che a vivìo an sël Mont Cavrasi da armita, an balme naturaj.

Na neuva che a no riva da n'antìca crònaca dl'Abassìa, a buta la fondassion ant l'ani 966. Coma però i l'oma già vist për la crònaca dla Novalesa, coste sors sovens a arpòrto d'eror gròss coma datassion. Sta dàta a l'é bin pòch probàbil, ëdcò përchè an col ann ij Sarasin a-i ero ancora na gròssa mnassa. La fondassion a peul esse piassà cand Silvestr III a l'é Papa, Aminson a l'é Vësco e Oton III a l'é Imperator, vis-a-dì fra 'l 999 e 'l 1002. Ij teren andova a-i é l'Abassìa a son con bon-a probabilità regalà da un dj'Arduìnich. La fondassion efetiva e la prima costrussion a l'é probàbil ch'a sio dovùe a Ugo 'd Montbossier, ch'a ven d'Oltralp, e che a dà la guida dël prim grup ëd frà a Avert, che a l'é stàit Abà ant un monasté dla diòcesi 'd Tolosa, anlià a la comunità monàstica 'd Cluny. J'element d'Oltralp a son donca ij pì amportant a l'origin ëd costa Abassìa.

Ant ël gir ëd pòche desen-e d'ani la Sagra a dventa avosà. Sò mandà prinsipal a l'é col d'Ospissi e Ricòver. L'abà a ven elegiù dai monio, e a viv nen ant ël monasté, ma ant na residensa a Sant'Ambreus, un borgh ai pé dël Pirchiran, an Valsusa. L'abà a l'é, an pràtica, un feudatari, e l'organisassion dël monasté a arcòrda na sòrt ëd "Monarchìa monàstica". A-i é na gerarchìa rèida, che da l'abà a riva fin-a ai servent. La régola a l'e sempe cola benedetin-a d'orassion e travaj (ora et labora). Ant ël temp j'incàrich as definisso méj, a nass la bibliotéca dël convent, le tère ant l'anviron a ven-o desgerbìe e coltivà. A ven nen trascurà la difèisa, e 'l monasté echipagià con tor e rampar, a dventa na potenta fortëssa. Ël monasté a ven anrichì con d'euvre d'art. Ël podèj an sël teritòri a continua a rinforsésse e l'influensa dël monasté as ëspàntia n'Itàlia e ant la Fransa meridional. A son tante, an efét le donassion an sò favor, fàite da Sgnor e da pelegrin ëd diferent livéj sociaj.

Ël monasté a l'é feudatari an Valsusa dij borgh ëd Sant Ambreus, Ciusa, Vaje, Sant Antonin, Cele, Caprie, Valgiòje, Giaven, Coasse. Fina a cand ij dirit an sle tère a son efetiv e fin-a a cand as peul tové 'd mandeuvra contadin-a serventa, 'l monasté a và anans bin. Cand a rason dle guère e dij cambiament dle condission sociaj coste còse a-i son pì nen, antlora a ancamin-a la decadensa dël monasté.

Piemont e Savòja

As parla d'un teritòri ciamà "Sapaudia" dësgià ant ël IV sécol d. C., comprèis fra j'Alp e 'l Ròdan, ël lagh ëd Ginevra e ël Delfinà. Sto teritòri, ant ël temp, a ven invadù dai Borgund e peui dai Franch. Durant l'Impero Carolingg ëdcò sto teritòri a ven dividù an Contée dont una as ës-ciama "Sabòia".

Cand l'Impero Carolingg a spariss, ëdcò an cost'area a-i son ij problema che a-i son an Itàlia. A ven elegiù Ré 'l nòbil Rodòlf (dont chi a scriv a l'ha nen d'àutre neuve), ma a-i càpito d'arvire e d'usurpassion, an manera che Rodòlf a peul nen regné.

Ël Cont Umbert I (ëd Savòja), erede 'd Rodolf, al servissi dl'Imperator Conrad II, a comanda na lega 'd Vassaj e a arpija 'l teritòri an nòm dl'Imperator, e a n'arsèiv l'investidura. Umbert I (che peui a sarà ciamà "Biancaman") a l'é 'l prim member dla Casà 'd Savòja dont i l'oma neuve sicure. A l'é Cont dla Savòja, dla Morian-a, dla Tarantes ant l'ann 1034.

Fieul d'Umbert I Biancaman, e erede dij titoj comitaj (ant ël sens ch'i l'oma vist prima), a l'é Odon, che a mària Adelàide, la fija dël Marchèis ëd Turin Olderich Manfredi, che a l'ha nen fieuj mas-cc. Odon a oten ij dirit su Savòja, Morian-a, Tarantes, Marchesà 'd Turin e Ivrèja, la Contea d'Osta, che a l'era stàita pijà dësgià prima. An efét Umbert a l'avìa avù n'àutr fieul, Amedeo, che a l'era erede ma che però a meuir sensa eredi mas-cc, mentre d'àutri doi fratéj a dvento Vësco. An costa manera a nass ël prim ëstat dij Savòja, che as ëspantia an sij doi versant dj'Alp, contut che la part pì gròssa a staga da 'd là dj'Alp.

Ël prim fieul d'Odon e Adelàide, che a-j disìo Pero I, a meuir sensa fieuj, l'ëscond Amedeo II, a l'ha 'n fieul che as ës-ciama Umbert II. Adelàide a resta torna vidoa, e peuj a meuir ëdcò Amedeo II. Dal moment che Umbert II a l'é 'ncora cit, Adelàide, coma resiòira, as treuva a aministré n'ëstat pitòst gròss, e sòn fin-a che a meuir ant ël 1091.

Adelàide a l'é na figura motobin amportanta an col perìod. Morobin an piòta an polìtica, a riess a manten-e sò stat ant j'ani difìcij, e a avèj n'amportansa europenga. Cand l'Imperator Rico IV a ven scomunicà dal Papa Gregòri VII, Adelàide a l'ha na part ativa, ansema a la cusin-a Matilde 'd Canòssa, a arzolve la question: Adelàide a l'é garanta për l'Imperator e Matilde a l'é consijera dël Papa.

Ël Piemont dël dòp Adelàide

A la mòrt d'Adelàide a-i son vàire nòbij che a l'han pretèise an sij teritòri dlë stat. Fra costi a-i é Bonifassi dël Vast, fieul ëd Berta, sorela pì cita d'Adelàide e con ël pare che a ven dai Marchèis ëd Savon-a, a soa vira ram cadét dij Marchèis dël Monfrà (com i l'oma vist), a òcupa vàire teritòri dla Marca 'd Turin an disend ch'a j'ëspeto coma novod d'Adelaide. Bonifassi a riva a ocupé més Piemont.

L'Imperator, antant, a stà toirand na polìtica 'd dësgregassion dle Marche piemontèise e a dà cola 'd Turin a sò fieul Corado. Ij tentativ d'Umbert II ëd fé valèj sò dirit a pòrto a gnente e chièl a venta che as artira an Savòja, mentre che an Piemont a-j resto mach pì Susa e Osta con soe valade..

Da un fieul ëd Bonifassi, Manfredi, a comensa 'l Marchesà 'd Salussi, che dventerà ufissial con sò fieul Manfredi II ant ël 1173. J'àutri fieuj 'd Bonifassi, dividend l'eredità dël pare, a produvo vàire cite Sgnorìe.

Ant j'ani dòp ël 1000, antant, an sj'Alp a nass la cita signorìa djë Sgnor ëd Bardonécia che a òcupa, ant l'àuta val Susa, la valada lateral che da Oulx a monta giusta a Bardonecia. As sà nen vàire dl'orìgin ëd costa famija, che a sija ch'a l'àbia coma grand un tal Witbald, mòrt ant ël 1050.

Da 'd là dj'Alp, anvece, as impon la famija dij Cont d'Albon, che a pija na dàita amportansa e che a anterferirà con la polìtica dij Savòja, oltra a dominé për motobin ëd temp an 's na part dël teritòri alpin piemontèis. Jë Sgnor d'Albon a tniran sota soa influensa 'dcò jë Sgnor ëd Bardonécia, che macassia a restran andipendent. Ij Cont d'Albon a l'han orìgin con bon-a probabilità da un tal Guigo che a lassa un sò segn ant ël 932, ann andova a fà na donassion al monasté 'd Cluny. ant ël sécol ch'a fà ondes as sà d'un Cont Guigo 'l Véj, che a pija coma tìtol ël nòm "Delfin", che a l'era 'l nòm d'un barba 'd soa fomna. La Contea a pija donca 'l nòm ëd Delfinà, e sò titolar a ven ciamà ël Delfin. An sto perìod, ël Delfin a profita dla situassion dij Savòja për ocupé j'àute valade 'd Susa e Chison, che për un bel péss a saran dël Delfinà.

La mòrt d'Adelàide a përmëtt ëdcò ai Vësco 'd Turin e Ast ëd miré a oten-e l'investidura dij rispetiv Comità, com a l'era già capità ai Vësco 'd Versèj, Ivrèja e Noara. An efét ë l Vësco d'Ast a oten linvestidura dël comità da l'imperator Rico IV, ma a stà chërsend lë scontr fra la Cesa, che a serca d'arformésse liberand-se dal podèj sivil, e l'Impero che a tira a buté 'd sò òmo a cap dle Cùrie vescovij. La rusa a l'é già comensà motobin prima dla mòrt d'Adelàide, fra l'Imperator Rico IV e 'l Papa Gregori VII. Vàire vësco piemontèis as buto da la part dl'imperator, ma fra la gent a-i é n'arvira pì ò manch stërmà contra la corussion dël clero. La gent a stà da la part dj'arformator dël Papa.

Për tentativ d'ëslarghésse ò giusta për sté a gala, coste Marche e coste Sgnorìe a saran anteressà da guère squasi contìnue, e an coste a-i saran ëdcò ij Viscont ëd Milan, che a sërcran d'ëslarghé sò Ducà vers ël Piemont. Ij confin a saran pitòst pòch stàbij e sempe an moviment. Sòn i lo vëddroma peui. Antant as riva a l'epoca dle Comun-e. A sarà pròpi l'oposission a le Comun-e che a sarà rason d'àutre guère, che as giontran a cole fra le Comun-e mideme.

Ij cambiament dla società antorna a l'ann 1000

A parte dai prim ani dòp ël 1000 ëdcò prima, l'agricoltura as ësvilupa motobin e a-i é na velòce chërsùa demogràfica. A càmbia l' rapòrt fra ij contadin e jë sgnor dle tère, e man man a spariss la categorìa dij serv dla gléba an condission dë s-ciavitù pràtica, sostituìa da contadin che a pijo an afit le tère e a-j fan rende. Da part soa jë sgnor a s'òcupo pì nen, an manera direta, dl'agricoltura ma a dan an afit le tère, che dle vire a son soe e dle vire a son demaniaj e dont lor a son usufrutuari (ma che lor a tiro sempe a consideré coma proprietà privà). Jë sgnor a fan afé con ij fit, le concession coma pasture, aque, bòsch, mulin, e peui con ij dirit ëd buté taje e gabele e dé 'd multe.

Jë sgnor a costruisso castéj, che a son sìmbol e manera d'esercité 'l podèj, e ij contadin a tiro a costruve soa cà davzin al castél. Con lë sgnor a trato l'usagi dj'arzorse comun-e e parèj a amparo 'l valor dla cooperassion, e a nass un sens cìvich d'apartenensa. I l'oma vist che 'dcò ij monasté a pròvoco sto fenòmeno, e parèj a nasso tuti ij borgh e ij pais, dle vire 'dcò gròss, che a-i son ancura adéss an Piemont. An sta manera a-i nasso ij diferent Castelneuv, Vilaneuva, e via fòrt, mentre a sparisso 'd cit agregà ruraj.

Jë sgnor, e fra costi nen tuti a l'han tìtoj ëd nobiltà, ma a l'han butà ansema 'd sòld a basta da podèjse fé un castél, a esercito sò podèj an manera sempe pì indipendent, e a oten-o dirit e concession, dai livéj superior, su proprietà demaniaj, che sovens a son usurpà, sempe an cambi d'apògg. Su ste proprietà, un pòch a la vira le Marche e ij Sovran a perdo sò podèj. D'àutra part jë sgnor, spece coj làich a ruso motobin fra 'd lor e a-i buto gnente a dovré j'arme an soe ruse.

Ëdcò ant le sità a-i é un bon increment demogràfich, e a-i é chi as fà ij sòld con soa atività. Lorsì a comenso a fé d'afé për cont ò con ël Vësco, che da soa mira a l'ha da manca 'd përson-e d'apògg, che magara a l'àbio 'dcò a sò servissi 'd soldà për ògni eveniensa. Parèj ël Vësco as treuva obligà a fé concession, magara 'd fèud fòra sità, che a resto episcopaj, ma che a assicuro 'd bon-e rèndite a chi a j'arsev. A comenso a nasse parèj ëd famije potente.

Dzora a sta mapa fragmentà dël podèj a resto, coma vere dinastìe prevalente, ij Marchèis ëd Monfrà, ij Marchèis ëd Salussi, ij Cont ëd Savòja, ij Cont ëd Biandrate. A l'han bin gròss possediment e fòrsa militar e a son ant la posission ëd condissioné la polìtica dl'Imperator an Itàlia. Anliure matrimoniaj a colego costi sgnor con ij sovran d'Euròpa, e le famije a son apressià a livél internassional. An sto perìod ij Marchèis dël Monfrà a smijo ant la posission la pì bela për slarghé sò podèj su tuta la region, còsa che anvece a capitrà bin pì tard ai Savòja, mentre ij Cont ëd Biandrate a rivran nen a superé l'época dle comun-e, e sò possediment ant ël Piemont oriental as disbleran.

L'orìgin dla lenga Piemontèisa

La lenga piemontèisa, ò almanch na forma arcàica dël Piemontèis, a l'é parlà dai piemontèis (probàbil) già antorna a l'ann 1000. A son, e an quàich cas dij primi ani dòp ël mila, d'inscrission su mosàich che a porto paròle piemontèise. Ant la sconda metà dël sécol XII (quàich desen-a d'ani dòp ël 1150) a-i é la prima euvra scrita an lenga piemontèisa, che adéss i-j disoma "Sermon Subalpengh". As agiss ëd coment a le Sacre Scriture, scrite për un publich che a conoss pì nen ël Latin (a smija pitòst na guida pastoral për ij prèive). Ël document a l'é pitòst gròss: a son 22 longhe prédiche che a comento ël Vangelo dle duminiche dla liturgìa dl'ann. Fòrse a l'é stàit ëscrivù da 'n frà dël convent ëd San Solutor, opura da 'frà dla Curia, ò ancora, tnisend cont dël léssich dovrà, a podrìa 'dcò esse stàit ëscrivù da quàich autor dla prevostura d'Oulx, ma comsëssìa a l'é piemontèis arcàich e nen provensal. Sò but a l'é sicura col ëd dé në strument pastoral scrit ant la lenga che a parla la gent. Ël Latin a l'é giumai pì nen conossù da la gent, e a lé nen conossù 'gnanca l'Italian. Lë stil dla scritura, e la facilità d'usagi dël lengagi a fà pensé che l'autor a l'avèissa già scrivù an Piemontèis ò a l'avèissa a disposission d'àutri scrit an Piemontèis che peui a son andàit perdù. An col perìod, an Piemont, la cultura a l'era pitòst socià al Provensal, e as pensava nen amportant goerné j'ëscrit an Piemontèis. I document ch'a no resto a servo an ògni meud a osservé l'evolussion dla lenga piemontèisa, coma ant l'euvra "Dita dël Rè e dl'Argin-a", scrita da un frà predicador pòch temp dòp.

An prinsipi dël '300 as treuva la prima euvra scrita ant un Piemontèis bin caraterisà, contut che a sia ancora arcàich. A son jë "Statù dla socetà 'd San Giòrs" ëd Cher. Dante Alighieri, ant ël sò "De vulgari eloquentia", a parla ampressa dël Piemontèis, an disend che 'l volgar parlà da Lissandria vers Òvest a lé un volgar che a fà sgiàj, che pura se a fussa bin parlà a podrìa nen esse considerà Italian a rason dle tròpe influense dij lengagi d'Oltralp. An efét, fin-a a cola época e peui anans ancora, la cultura piemontèisa a l'ha sempe avù rapòrt con cola provensal. Le Cort piemontèise a l'han sempe dàit na larga ospitalità ai trovador provensaj (sensa consideré l'orìgin fransèisa dij Savòja midem, con un teritòri che a stasìa a caval dj'Alp). An conseguensa dla crosià contra j'Albigèis an Provensa, e peui con le persecussion dij Valdèis, na bon-a quantità 'd costi perseguità a l'han trovà n'arfugi an Piemont, andova a j'ero un pòch manch perseguità, e sòn a l'ha aumentà sto apòrt cultural fransèis. Ma adéss tornoma a nòstra stòria.

L'época dle Comun-e

Già al temp dij Roman quàich sità italian-a a l'avìa provà 'd forme 'd partecipassion popolar al govern, su question d'anteresse comun. A parte dal sécol XII, ant l'Italia setentrional e sentral a nass l'esperiensa dle lìbere Comun-e. Ant le sità a l'é ancamin ch'as forma un livél medi 'd popolassion ëd mercant, artigian e professionista che a dventa rich con ël comersi, 'l travaj e la profession. Ant l'istéss temp a-i é na situassion ëd mancansa d'un podèj polìtich vér, dal moment che jë Sgnor a son sempe an rusa fra 'd lor, e gnun a l'ha la possibilità 'd prevale an sj'àutri. Jë Sgnor a son sempe an serca 'd sòld, e con dassi e taje a fërmo l'ësvilup. A deuvo peui serché d'apògg da le famije riche e potente. Le sità, peui, an ingeandisso a rason dij contadin che a serco, 'd gavésse da j'òbligh vers lë sgnor dla campàgna.

La part pì rica, ativa e istruìa dë sto livél medi a comensa a ciamé la libertà d'àuto governésse, conossend soa fòrsa, e parèj a ancamin-a cola esperiensa pì o manch democràtica (për lòn che a podìa esse l'idèja 'd democrassìa dij temp), che a pija nòm ëd "Lìbere Comun-e". Natural che ij Nòbij a son nen d'acòrdi con sòn, ma a l'han nen la fòrsa për fermélo.

Ai temp d'Adelàide, la sità d'Ast a j'era dësgià ribelàsse a sò Vësco che a la governava. ma Adelàide a l'avìa ristabilì "l'ordin". A torna a ribelésse mentre jë Sgnor a son ancamin che a ruso për dividse l'eredità d'Adelàide, a elegg ij sò cònsoj, che a pijo 'l podèj. Sòn a càpita an vàire sità piemontèise, ma con forme e aspét diferent e an manera pì ò manch democràtica a seconda dij cas.

A venta nen pensé che tuta la gent a concorèissa a costa esperiensa, e che la magiornsa dla gent a podèissa decide su costion polìtiche. A son le famije potente, na cita oligarchìa, che a pija 'l pdèj gavandlo al Vësco. Macassia però a-i é sempe quàich forma 'd legitimassion popolar.

La sità d'Ast, già ant ëël 1095 a l'ha des "cònsoj" che a dëscuto con ël Vësco, e peui , ant l'órdin, Torton-a, Noara, Versèj, Turin, che a l'ha n'organisassion comunal ant ël 1147. A l'é nen bin ciàir, an sto perìod, coj ch'a sio ij podèj efetiv dle Comun-e, e sens'àutr ël podèj dël Vësco a contìnua a essie, ma almanch la sità a dëscut con ël podèj. Anche l'Imperator, an costa fase, a l'é dispòst a arconòsse le Comun-e coma interlocutor, sempe pensand a le Comun-e mideme coma organisassion sota 'l podèj imperial. Antant a nasso le Comun-e ëd Pinareul, Chér, Mondvì, Ivrèja, Aosta, Susa.

Lë svilup dle Comun-e, macassìa, a l'é ni sempi, nì pacìfich, e a-i son lòte 'dcò violente contra 'l Vësco, l'Imperator e ij Prinsi. Mòrt l'imperator Rico V, e a rason dl'ëslarghésse 'd costa esperiensa, l'Imperator Barbarossa, andàit al tròno ant ël 1152, a cala an Itàlia con sò esercit, decis a arstabilì 'l podèj dij Vësco, che a deuvo resté j'ùnich intërlocutor dl'Imperator.

Ël Barbarossa a venta ch'as renda cont che la fòrsa dle Comun-e a l'é 'd pì 'd cola che a suponìa, e fin-a 'dova 'l Vësco a l'ha 'ncora 'd podèj, a venta macassìa che a fasa d'acòrdi con la Comun-a. Sòn a l'é nen possìbil ant na sità coma Ast, andova le libertà comunaj a son svilupasse motobin. Ast a ven crasà da l'imperator Barbarossa ant ël 1155, ma già ant ël 1159 l'imperator a l'é obligà a arconòss-ne l'autonomìa. La stessa Comun-a d'Ast a arsèiv tère e privilegi da jë sgnor davzin, che parèj a serco d'opon-se al Marchèis ëd Monfrà, cha a stà vnisend tròp potent, e che a l'é 'l prim nemis dla sità.

An Piemont, l'opositor ël pì decìs a l'é 'l Marchèis dël Monfrà Gujelm V, che a preuva vàire vire a bate Ast, che a l'é ancamin che as ranfòrsa a soe spèise. A dispét ëd sòn fra tuti ij sogét implicà a-i na j'é gnun che a l'àbia da sol ël podèj d'arzolve an quàich manera la situassion, gnanca l'Imperator. As formo d'aleanse che a càmbio ampréssa. As formo d'aleanse pitòst balarin-e. An general le Comun-e as opon-o a l'Imperator, ma dle vire quaidun-a a preferìss aprofité dj'ofèrte dl'Imperator e avèj quàich vantagi. Ij cambiament ëd front a càpito sovens e ij cambiament dij confin dij teritori controlà dai diferent ësgnor ancora pì sovens. D'àutra part le Comun-e a l'han bon geugh a serché l'apògg ëd coj sgnor che a tiro a alegerìsse da dòss ël podèj dl'Imperator. A-i son Comun-e che a ven-o arconossùe dal Feudatari, che as impegna a rispeté lë statuto, mentre la Comun-a a arconòss ij dirit dël Feudatari.

Ëdcò le Comun-e lombarde a fan part dël gieugh, e as coaliso ant na Lega contra l'Imperator. Da part soa l'Imperator a stà sercand d'impon-e soa autorità an sle Comun-e dël Piemont, butand resior ëd soa fiusa, limitand j'autonomìe e butand ëd taje. La Lega lombarda a ven arconossùa e benedìa dal neuv Papa Alessandro III, sempe an lòta contra l'Imperator. Ant ël 1168 ël Barbarossa a lassa l'Italia, mentre ch'as chërpa 'l front imperial an Piemont. An pràtica da soa part a resta mach ël Marchèis ëd Monfrà.

A nass la sità 'd Lissàndria, e a-i son doe version diferente për costa fondassion. Un-a a dis che as trata dj'abitant ëd vilagi che as unisso për gavésse al podèj dlë sgnor, e a fan na Comun-a sota la protession dla Lega lombarda. L'àutra a dis che già prima 'l Marchèis dël Monfrà a l'avìa portà ant la zòna 'd soldà e fàit d'euvre difensive, e dzora a coste a nass la sità. Na còsa sicura a l'é che sta Comun-a a và a gavé vàire dirit e privilégi feudaj antich an sla zòna. Ant na posission motobin stratégica, Lissàndria a sarà sempe na rocafòrt militar.

Ant ël 1174 a torna 'l Barbarossa e a treuva n'anviron motobin pì con trari ëd cand a l'é partì. A serca d'arstabilì l'autorità imperial, a arpija 'l contròl d'Ast e a assédia Lissandria. La sità a resist, e ant ël 1176 l'Imperator as ëspòsta ancontra a soe trupe 'd rinfòrs. An costa situassion a l'é atacà e batù a Legnan da la Lega lombarda. Sta vitòria, motobin selebrà, a arzolv pòch e a ralenta mach l'assion dël Barbarossa. An efét, an Piemont da la part dla Lega a resto mach pì Versèj, Noara e Lissàndria, che però ant ël 1183 a aceta la protession dl'Imperator.

Sùbit dòp el Cont Umbert III ëd Savòja a risiga 'd perde d'autut sò stat. Fòrt dël fòit che l'Imperator a l'ha da manca d'avèj l'bertà 'd passagi an Val Susa, ël Cont a l'ha nen pijà posission an costa lòta, mentre 'l Vësco 'd Turin a l'ha paura che 'l Cont a mira a pijésse la sità. Adéss l'ària a tira an favor dl'Imperator, e 'l Vësco a acusa 'l Cont ëd vàire usurpassion.Ant ël 1185 l'Imperator, a Turin , a cònvoca 'l Cont, che però a veul nen fé 'd pat e as presenta nen. A ven condanà, butà al bando e privà dij sò feud. A sarà peui sò fieul Tomà I che as avzin-a torna a l'Imperator e a buta torna ansema ij feud. Toma I a l'é parent ëd Bonifassi I, Marchèis ëd Monfrà, e as apògia a chièl për arcuperé soa importansa. Tomà I a concéd statuto comunaj, pr'esempi a Aosta, a resta lë sgnor ma as impegna a fé rispeté le régole stabilìe. A serca 'dcò 'd ranforsésse an Piemont, con concession dë statuto, con pòch sucéss. Antant ël Delfinà a l'ha slargà soa ocupassion dla val Susa fin-a a ocupé Gravére.

Jë Sgnor, macassìa, a son obligà për un bel pòch ëd temp a smon-e statuto (ò méj a acetéje e ratifichéje) ò arconòsse statuto dàit prima da d'àutri. Le Sgnorìe 'd Savòja, Salussi, Monfrà a falisso contra le Comun-e e a venta ch'a-j acéto, mentre la Sgnorìa Biandrate a finiss për disfésse.

Antant la Comun-a a comensa a avèj n'organ giudissiari, ant ël 1161 a Ast, e peui a Torton-a e Versèj. An costa manera l'autorità sivil dël Vësco (che a Versèj a l'é 'dcò Cont) a ven motobin ardimensionà. Ant ij prim ani dël 1200 le Comun-e a finisso për esse acetà dai Vësco coma un fàit compì nen eliminàbil, fin-a a rivé a arsèive dal Vësco an feudo quàich dirit. Costa a l'é na fòrmula che a përmëtt a la Comun-a 'd governé e al Vësco 'd resté titolar da na mira formal dij sò podèj sivìj. Vers metà dël sécol ch'a fà tërdes, le sità a arvendico 'l dirit ëd giurisdission sensa da manca d'àutre legitimassion.

Ant ël 1228 as forma na lega contra Alba e Lissandria, e a costa a partécipo 'dcò ij Cont ëd Savòja, Ast e 'l Marchèis ëd Monfrà. Ij doi nemis aleà a mostro com a sio fàcij ij cambiament ëd front. A costa guèra as sovrapon n'atach dla Lega lombarda contra a Ast e ij monfrin. Ë Marchèis ëd Monfrà a l'é obligà a aderì a la Lega, mentre Ast as salva mersì a l'intervent dij Genovèis. Facende coma costa a son contìnue e bele mach na lista a sarìa tròp longa për coste curte nòte.

A la mòrt ëd Tomà I ëd Savòja, ant ël 1233, sò stat a l'é rinforsàsse vers la pianura, a l'é an bon rapòrt con ël Marchèis ëd Monfrà e con col ës Salussi, e a l'é an acòrdi con l'Imperator.

L'Imperator Feder'co II a bat la Lega lombarda ant ël 1237, e 'l Piemont a l'é tut ghibelin. Ëdcò la rivoltosa Lissàndria a dventa ghibelin-a ant ël 1240. Amedeo IV ëd Savòja e sò frél Tomà a cato quàich feud e a combato për pijé Pinareul, che a l'é apogià dai turinèis. A riesso a félo ant ël 1243. Ma le còse a càmbio ampréssa, e già an col annn ij Guelf as arpìjo Noara e Versèj, e tut a arcomensa dla prinsìpi. La situassion a l'é complicà dal fàit che Federico II a ven scomunicà dla Papa Inocens II, che a órdina l'elession d'un neuv Inperator. Ant ël 1250 ij Savòja a intro a Turin, ma già ant ël 1253 a nass na lega anti -sabauda. Dòp àut e bass Tomà, che antant a rés la Contea 'd Savòja dòp la mòrt dël frel Amedeo IV, a ven fàit përzoné, liberà a condission pesante, e a perd Turin. Peui a meuir ant ël 1259.

La Comun-a d'Ast, ant ël 1258, a òcupa 'dcò Alba, ma 'l podèj che a stà pijand a comensa a preocupé. I vëddroma peui coma sòm a favorìssa l'espansion an Piemont ëd Carlo d'Angiò, dont i diroma dòp.

Fra le Comun-e piemontèise, Ast a pija bin ampréssa na gròssa amportansa, a rason ëd soa anchietëssa e soe mire d'espansion prima, e peui për le lòte interne fra doi grup ëd famije : ij Solaro e ij De Castél, che an alternansa as apògio a jë sgnor davzin, ant ël tentativ d'oten-e 'l contòl an sla sità e an sij teritòri che la sità a contòla. Teritòri che man man a stan chërsend. Da part soa j'avzin (che a son ij Marchèis ëd Monfrà, ëd Salussi e ij Cont ëd Savòja), a speto nèn d'àutr che pijé part a la rusa për avèj ëd vantagi.

A son vàire le Comun-e piemontèise a esse frustà da lòte interne fra famije potente, che sovens as divido fra Guelf e Ghibelin (i na parlroma 'dcò dòp). ma con la tendensa a cambié partì se la conveniensa a lo ciama.

Antant le sità a esprimo 'd famije potente, d'orìgin tut'àutr che nòbij, che a catyo sgnorìe e tìtoj, as amparento con la nobiltà rural, e che pì tard a andran a fé la nobiltà piemontèisa.

Oltra a Lissàndria, an col perìod a son fondà Coni e Monvì. As trata 'd sità spontà dal gnente, da j'abitant dij vilagi che as unisso për gavésse dal domini dlë sgnor e che a costituìsso 'd Comun-e. Ël fàit che coste Comun-e a vado an conflit con ij dirit djë sgnor, e che macassìa a nasso giusta l'istéss, a mostra coma framentà e déboj a sio le fòrse an camp.

Le libertà comunaj an sto perìod a favorìsso l'usagi dël volgar piemontèis ëdcò ant j'at aministrativ. A son ëd cost perìod dë scrit an Piemontèis che a son rivane, e che a arpòrto regolament e statuto 'd Companìe e Confratèrnite (pì che d'àutr ëd cooperassion e agiut) che a nasso ant le lìbere Comun-e. An sti tést ël Piemontèis a l'é già bin pì evolù vers la lenga d'adéss e a n-n ha dësgià tuti ij caràter.