Carlo Demichelis/Da la Nassion Piemontèisa

by Carlo Demichelis

←Da Carlo d'Angiò

Cita stòria dël Piemont e 'd soa lenga Carlo Demichelis

Da l'unità→

Cita stòria dël Piemont e 'd soa lenga

Da la Nassion Piemontèisa al Risorgiment

Ancora an guèra contra la Fransa

Vitòrio Amedeo II a riva a l'etrà magior ant ël 1680, ma a l'é obligà da le circostanse dël moment a ciamé a soa mare 'd continué la regensa, mentre chèl a pensa già 'd dëstachsse da la Fransa, che an Piemont a l'é motobin mal soportà për soa greva antromission. Ant ël 1684 a pija sò podèj, e sùbit a neutralisa soa mare, isolandla e licensiand tuti sò consjé. La polìtica 'd Vitòtio Amedeo II a l'é donca cola 'd dëstachésse da la Fransa (che an Piemont a òcupa ancora Pinareul) e passé a la Granda Aleansa, che a l'é formàsse con un but anti-fransèis. A venta ch'a agissa con atension, sempe tnù sota contròl da Luis XIV, che ant ël 1690, con la scura 'd porté guèra ai Valdèis, a manda 'l general Catinat a ocupé quàich teritòri dël Ducà. Ël Duca a atrassa Turin për difèndse e a signa l'aleansa con Spagna e Imperator, e 'dcò con Olanda e Inghiltèra, con ël but d'oten-e 'ndarera Pinareul, che a l'é dventà na potenta fortëssa fransèisa.

An col moment (ann 1690), ij Fransèis a considero 'd pòca amportansa la fòrsa militar piemontèisa. La guèra a l'é nen evitàbil e a pòrta an prinsipi ij Fransèis an vantagi. Ansema a Vitòrio Amedeo II a-i é 'dcò sò cusin Eugenio, che a stà an camp austrìach.. La guèra a va anans sensa solussion da gnun-e part. A la fin dla campàgna dël 1690 ij Fransèis a son piassasse 'dcò a Susa. L'ann dòp ël general Catinat a l'ha 'ncora 'd sucéss, ma a faliss la prèisa 'd Coni, mentre ant ël 1692 a ven obligà an sla difeisa, ma j'aleà a rivo nen a sfruté 'l moment, e dòp n'atach vers la Provensa a venta che a torno 'ndarera. Ël general fransèis Catinat, ant l'invern fra 'l 1692 e 'l 1693 a pòrta soe trupe a buté 'l camp dzora a Fnestrele. Sto pòst ancora adéss a-i diso Prà Catinat. La polìtica sutìla 'd Vitòrio Amedeo II a lo pòrta 'ncora a fé n'aleansa da stërmà con la Fransa, che a l'é 'ncamin ch'a serca 'd divide j'aversari. A seurt da la Granda Aleansa disend, an manera ufissial, d'esse obligà a ciamé na treva për mancansa d'apògg a basta da part dj'aleà e parèj a riva a fé j'interéssi dël Ducà e a oten che Pinareul a torna sabàuda.

Ma la situassion a torna a esse flùida e a dròca cand Carlo II, Rè dë Spagna, a meuir ant ël 1700 sensa ardité. Coma sempe a-i son vàire pretendent al tròno (tuti pì ò manch parent che a diso d'avèj dirit) e pì che tut vàire preocupassion për j'echilibri sucessiv. As forma sùbit na coalission anti-fransèisa e as và torna a la guèra. Ij Piemontèis a son aleà dla Fransa ma l'aleansa dij Savòja con la Fransa a comensa a tramblé për vàire rason. Ij Fransèis, an efét a rispeto nen ij pat, as fido nen ëd Vitòrio Amedeo, e a l'istess moment a acuso 'l Duca 'd fé 'l dobi gieugh. Da soa mira 'l Duca a sà che ij Fransèis a stan toirand quaicòs contra 'd chièl e che a veulo nen rispeté j'acord pijà (an geugh a-i é sempe Milan). An efét ël Duca, sempe pront a cheuje l'aleansa che a rend ëd pì, a fà dabon ël dobi geugh e a manren rapòrt con l'aversari. Torna ël Duca a cambia drapò, con acòrd pijà da stërmà, e torna la guèra a l'é contra la Fransa. As trata donca dla guèra 'd sucession spagneula, e 'l Piemont a l'é ant la coalission anti-fransèisa.

Ant ël 1704 a comensa na guèra che a l'é disastrosa për la coalission e 'l Piemont. Ij Fransèis a invado 'l Piemont e ant ël 1705 a fërmo Eugenio an sël fium Adda mentre cost a serca 'd porté d'agiut, e a ponto drit su Turin, provand a assediéla. Trupe fransèise a son spatarà për tut ël Piemont e a lo ten-o an pràtica, quasi tut sota contròl. A manca mach ch'a dròca Turin.

Ël general fransèis La Feuillade a treuva, macassìa, na resistensa bin pì fòrta 'd lòn che a pensava, e che la sità a peul resiste motobin ëd pì 'd soe prevision. Al general, peui, a manco ij canon d'assedi e donca a ciama e a oten da Luis XIV, d'armandé l'assedi e la conquista dla sità a dòp l'invern.

I soldà fransèis a son acampà ant j'anviron ëd Turin (Montanaro, Chvass), a Ivrèja, ant l'Astisàn, e ant l'invern a l'han ancora 'd sucéss. Ël Duca Vitòrio Amedeo II a sospeta che ij fransèis a conosso la posission e la consistensa dle euvre për la difèisa dla sità (sòn a l'é vèra), e donca a aprofità dl'invern për riorganisé e cambié tut l'impiant divensiv ëd Turin.

L'assedi 'd Turin dël 1706

Ant la prima dël 1706 a le trupe fransèise già an Piemont as na gionto 'd neuve, che a rivo dal Monsniss e dal Monsnéver. Ij Fransèis a rivo an manera fàcil a Turin. l'11 magg a rivo j'avangarde a la Venarìa, ël 13 magg i Fransèis a comenso a rangésse antorna a la sità. Le fòrse fransèise a son motobin bondose, 44'000 soldà apogià da 110 canon, 60 morté e 62 pèss da campàgna. Vitòrio Amedeo a l'ha a-peu-pre 6600 soldà regolar piemontèis, 1500 soldà aleà, 1500 cavajer (ma mach 500 a caval) e meno 'd 4500 òmo dla milissia sitadin-a. L'artijerìa a l'ha 226 canon e 28 morté. Ël Duca a l'ha preparà la sitò për l'assedi e+portand n sità gròsse quantità 'd ròba mangiativa e 'd bestie vive da maslé (portà ant le cort dle cà), ma a l'ha nen na gròssa dotassion ë'd poer da spar.

Ant ij prim dì dl'assedi, ij contadin dla colin-a a riesso ancora, con quàich risigh, a fé rivé an sità ròba mangiativa. La colin-a a l'é ancora controlà dai Piemontèis, e quàich passagi a resta duvert. Ma la situassion a dventa prest bruta e ij soldà piemontèis a ven-o artirà an sità. La sità as pronta al bombardament fransèis con vàire provediment (pr'esempi le strà a son dësternìe për arduve la probabilità dë schëzze danose, e a ven- butà al sicur, për rason psicològiche, ël tòr d'aram simbol dla sità, le ciòche e la mostra dla comun-a). Dal 9 giugn a comensa 'l bombardament an sle difèise a an sl'abità (a la fin un ters dle cà 'd Turin a sara campà giù).

Repart dl'esèrcit piemontèis a son spatarà an guarnigion an Piemont e a son pitòst pòchi. Ël Duca Vitorio Amedeo II a l'ha ciamà agiut a sò cusin Eugenio, che però a toca ch'a riva da l'Austria, duvertandse la strà ant ël Nòrd d'Itàlia, prima che la sità a casca. Vitòrio Amedeo a riva a seurte da Turin, scapand a l'inseguiment dij Fransèis e a serca 'd cheuje pì soldà ch'a peul (pì che d'àutr la cavalarìa e ij volontari valdèis), e maneuvré contra ij Fransèis da fòra. Ël comand dla sità a l'é lassà al Cont Daun, che a dëmostra na granda bravura a gestì la situassion.

Ël Duca a cheuj a Carmagnola 'd repart ëd Cavalarìa, as ëscontra con ij Fransèis che a lo seguo e a-j bat, a treuva volontàri valdèis ant le valade 'd Pélis. La lòta a l'é contra 'l temp, përchè Turin a l'é beleché sensa arforniment, combin che ij sò abitant e coj dël circondari a treuvo tute le astùssie për fé intré quaicòs. A la difèisa dla sità a partéssipo tuti j'abitant e 'dcò le fomne. Coste a arsèivo n'arconossiment fin-a dai fransèis: "voilà des femmes capables de faite la guerre aux diables". Ëdcò ij contadin, fòra dla sità, a organiso na sòrt ëd guerija 'd dësturb a j'assediant. malgré le rapresaje che costi a buto an at.

Ant ij 117 dì d'assedi, an sla sità a casco anviron 150'000 canonà. Le schëzze dij projétij fransèis a son cheuìje da la popolassion e arfondùe për fé projétij da restituì al mitent. L'esèrcit piemontèis, com as costuma an col temp, a l'ha un còrp specialisà ant la guèra 'd min-a. A parte da la sitadela a së spartisso senten-e 'd galerìe sot tèra vers le posission fransèise, su doi livéj ëd profondeur. A peulo serve për osservassion (ò méj, për scoté) ëd lòn che a suced an surfassa, a peulo esse minà e fé sauté instalassion nemise, a përmëtto 'd seurte an osservassion da passagi stërmà. Tute le galerìe a son protegiùe da min-e che a peulo stopé ij ram për asar dëscuvert dal nemis, con sentinele pronte a féje s-ciopé. Na guèra sot-tèra clàssica dël temp. Ëdcò ij Fransèis a serco 'd rivé an galerìa sota le difèise dla sità. An sità, a parte dal prinsipi d'Ost, a comensa a manché la roba mangiativa e a stà për finì 'dcò la poer da spar.

Ël d' 26 agust ij Fransèis a van a n'atach che a pordìa esse arzolutiv, e a riesso a pijé la ansidita "Mesalun-a 'd Socors". Ij Piemontèis a contrataco, a arbuto ij Fransèis e dòp pì ò manch dodes ore 'd combatiment, a arpijo la Mesalun-a con n'atach a la bajonëtta. La Feuillade, ël general comandant fransèis, che a l'avìa già mandà vers Paris l'anunsi dla vitòria, a ventà ch'a retìfica pì lest che ampressa.

Ant la neuit fra 'l 29 e 'l 30 agost, un grup ëd Fransèis a dëscheuvr un-a dle seurtìe dle galerìe, e a intra 'ndrinta. Ël grup a l'é cit e a l'é fàcil che a peussa nen fé un gròss dann, e an pì as trata nen ëd n'assion programà, ma le sentinele, che a sento ij Fransèis rivé, a peulo nen savèjlo. La consigna a l'é 'd bloché la galeria con la min-a. A son ëd guàrdia na récluta giovo e un minator pràtich, che a-j diso Pero Mica (Pietro Micca). Chièl-sì as rend cont che la mecia a l'é curta e a-i é nen temp ëd fé divers. A manda via 'l giovo e as fida 'd soa pràtica për salvésse. A-j pensa gnanca 'd nen eségue l'ordin. As sà nen ëd precis cos a sìa capità. La galerìa a s-ciòpa e Pero a meuir ant l'ës-ciòp. A ven trovà pitòst distant dal fornél. A l'avìa quasi fàila. A peul esse che a sia stàit ferì e che 'l gas dl'esplosion a l'abia antossiàlo. Le galerìe as peulo 'ncora vëdde al dì d'ancheuj e a son part dël museo "Pietro Micca".

Ël 31 d'agost ij Fransèis a deurbo na brécia con canon e min-e e a preuvo a ataché. Ij Piemontèis a-j arbuto e peui, con le min-e e ij canon a rivo a bolversé j'atacant. Ël contratach a fruta la catura d'un canon fransèis.

Vitòrio Amedeo II, antant, cheujì ch'a l'ha avu ij soldà ch'a podìa a convergg su Turin, andova a stà rivand ëdcò sò cusin ël prinsi Eugenio. Da la colin-a 'd Superga, ël 2 dë Stèmber as ëstùdia 'l pian. As decid d'ataché ant un pont asardos, ma che a smija nen contà coma possibilità dai Fransèis, e sòn për sfruté 'l pì possìbil la sorprèisa. Sì a Superga 'l Duca a fa vot ëd costrùe na basìlica an cas ëd vitòria. Ij soldà austro-piemontèis as bogio vers le posission ëd partensa. Ant la neuit fra 'l3 e 'l 4 dë Stèmber ëd feu da Superga a averto 'l Cont Daun che l'atach a l'é pront.

Ij Fransèis a supon-o che la sità a staga për droché dal fàit che le canonà a son fasse ràire, e a l'han decidù na strategìa che a conta an sël nùmer bin pì gròss ëd sò soldà, convint che a peulo nen esse batù e che a peulo arbuté bin fàcil minca atach piemontèis.

Le posission ëd partensa a son ocupà ant ij dì 5 e 6 dë Stèmber. Ël dì 5 dë Stèmber a-i é l'episòdi che a anteressa Maria Bricca (che con Pietro Micca a l'ha na via dedicà a Turin). As agiss dla popolan-a Maria Chiaberge, sposà con un tal Bricco, e donca, com a capitàva a coj temp, ciamà Bricca (fomna 'd Bricco). Durant la màrcia për armonté la Dòra, ël Duca a ven anformà che a stà rivand na carovan-a d'arforniment fransèisa. Contut che ij Piemontèis as tnisèiso stërmà, ël Duca a decid për l'avàit e a manda 'l prinsi d'Anhalt a atachéla. Bele che tuta la carovan-a a deuv arfugésse ant ël castél ëd Pianëssa, andova as sara. Ant ël castél Maria Bricca a l'ha fàit la serventa për d'ani, a conoss la manera d'intré da stërmà, e a pòrta là 'l Prinsi d'Anhalt e ij sò soldà, che parèj a dëstrùvo la carovan-a.

Ij Fransèis, sicur ëd lor, a continuo a speté, sensa dé d'amportansa a l'atach. As riva parèj al 7 dë Stèmber 1706, cand a la primalba le trupe austro-piemontèise as bogio ant ël silensi ël pì total fin-a adòss a le lìnie fransèise e peui a part l'atach. Da 'ndrinta la sità a ven prontà e fàita na seurtìa d'apògg dij Turinèis (dë squadron ëd cavalarìa vers la Stura e 2000 òmo dla milissia da la Pòrta 'd Susa, guidà dal Cont Daun e dal Marchèis ëd Caraj). Ij Fransèis a son batù e obligà a artirésse pì che 'mpressa. La sorprèisa a l'é riussìa. Già subit dòp mesdì as artiro ij comandant La Feuillade e 'l Duca d'Orleans, e vers sèira le ùltime retroguàrdie. Pen-a a temp: ant j'arsenaj dla sità as treuvo an tut manch che 200 libre 'd poer da spar, gnanca a basta për le sàlve 'd salut a Vitòrio Amedeo. La Basìlica 'd Superga a dòmina adéss Turin da la colin-a.

Ël Regn ëd Sardegna

Ant j'ani 1706 e 1707 Vitòrio Amedeo, con l'agiut dël cusin Eugénio, as arpija tut ël teritòri, e peui a ataca le tère fransèise dj'àute valade 'd Susa e Chison. Ant j'ani ch'a ven-o a-i é un gran travaj diplomàtich për trové n'assét ch'a sodisfa dòp sta guèra 'd sucession al Tròno dë Spagna (i arciamoma sì la rason dla guèra, che a smija na rason lontan-a rispét a j'aveniment ch'i l'oma vist). Ël Duca Vitòrio Amedeo II a oten, con la pas fàita ant ël 1713, Casal, tut ël Monfrà, Lissàndria, Valensa, la Lomelin-a e la Valsésia, e 'dcò j'àute valade alpin-e che a j'ero dël Delfinà (Susa e Chison). An ségoit ëd costa vitòria, Vitòrio Amedeo II a dventa 'dcò Rè 'd Sicilia. Regn bin curt fra la fòrta ostilità dij Sicilian. Vitòrio Amedeo II as rend cont che a l'ha gnun-e manere për dé unità statal al Ducà e la Sicilia.

Ma antant a-i son tension prima 'd podèj rivé a na pas final e l'Àustria, pì nen vàire aleà dël Piemont, as pronta për arpijésse ij teritòri che a l'ha dovù cedje. Ant ël 1718 na flòta spagneula a sbarca un còrp dë spedission an Sicilia, e ij Sicilian a arsèivo jë Spagneuj coma liberator. Ant l'istéss mentre tuta l'Euròpa (Inghiltèra, Fransa, Olanda, Impero) a decido peui për lë scambi dla Sicilia con la Sardegna. Parèj ij Savòja a dvento 'dcò Rè 'd Sardegna, tìtol che a mantniran fin-a al 1861, cand a dventeran ij Rè d'Italia. Adéss i soma ant ël 1718.

J'arforme 'd Vitòrio Amedeo II

Ël Duca (e peui ël Rè) a buta man a arforme che 'd sicur a son nen rivolussionàrie , ma che a riorganiso le diferente materie e a pòrto lë Stat a esse burocratisà ma eficent, peul esse 'l pì eficent d'Euròpa. Ël Rè a fortiss che gnente (se nen mach Dé) a peul condissioné soa volontà, e parèj a ven-o eliminà tute cole fonsion che an quàich manera a peulo anterferì con sò podèj. Sòn a val ëdcò ant ij confront dla Cesa e le istitussion religiose. A arvendica 'l contròl dlë Stat an sl'istrussion, ma a buta lìmit bin rìgid e sever a j'idèje nen ortodòsse dj'ansignant làich. As trata donca 'd n'assolutism a tut camp. Ël Rè a pianìfica minca còsa e tut a deuv viagé second soe diretive, economìa comprèisa.

Dòp avèj eliminà la figura dël Segretari dë Stat, ël Rè a crea tre segreterìe che a son ëd vér Ministero, dj'Intern, dj' Estero, dla Guèra, organisà fin-a ant ij particolar. A resta na figura ëd Gran Cancelié, ma sensa vàire d'amportansa polìtica.

Ij problema a son coj ëd sempe, e prim fra tuti la poertà. A-i son vòire dësocupà, e prima 'd tut ovrié dla campagna. Ëdcò an sto cas a l'é 'l Rè che a interven a organisé j'Euvre d'assistènsa. A ven-o fondà Ospissi, e an costi sovens ël Clero a pija un ròlo 'd diression, e sòn a pias nen al Rè. Ëdcò j'ospidaj a ven-o miliorà.

La cultura a l'ha da manca 'd chërse. Nobiltà e Borghes'a piemontèise a son, an efét, bastansa grotolù. As travaja për fé pì bon-e le scòle e l'Università. Vitòrio Amedeo II as angagia ant na revision dij sistema fiscaj e ant l'ardussion dij vantagi feudaj për nobiltà e clero, còsa che a pròvoca nen pòche costion fra Turin e Roma. A l'é natural che as trata nenëd problema religios, che al moment a-i son nen, ma d'oten-e 'l contròl dlë Stat antrégh, sensa che a-i sio zòne ò feud con particola privilegi. La pression fiscal a comensa a arduvse, mersì a la progressiva eliminassion dle contribussion straordinàrie, e 'l còrich fiscal a ven ardëstribuì an manera pì eficenta e controlà.

N'àutra riforma fàita da Vitòrio Amedeo II a l'é, an camo legislativ, l'aredriss e la modernisassion e unificassion dij còdes, andova a comensa a essie na tua pì gròssa dl'imputà, ma a-i é nen na ardussion dle pen-e o na soa gradualità an fonsion dla gravità dël crìmen.

Na cura particolar a l'é dedicà al potensiament e a la riorganisassion dl'esèrcit. An sto perìod as forma l'idèja che 'l Piemont a sia l'ùnich Stat italian con n'esèrcit a livél ëd podèj sosten-e soa polìtica, e che ij Piemontèis a l'àbio na particolar vocassion militar. L'esèrcit an servissi, an temp ëd pas, a ven portà a 25000 òmo. Le spèise militar, ëdcò an temp ëd pas, a dvento greve. Adéss l'esèrcit a l'é fàit quasi tut da sudit e nen da mercenari.

Ël completament dël teritòri piemontèis

Ant ël 1730 Vitòrio Amedeo as artira a Chambery e a lassa 'l tròno al fieul Carlo Emanuel III, che a l'é lë scond nà, dal moment che 'l prim nà Vitòrio Amedeo Filip a l'é mòrt. A manten l'anliura con Turin da 'ndova a arsèiv rapòrt e andova a manda consèj. Pì tard a-i saran costion gròsse fra pare e fieul, Vitòrio Amedeo a tentrà d'arpijésse 'l podèj essend nen d'acòrdi an sle polì tiche dël fieul, maa finirà an përzon, andova a meuirirà.

Carlo Emanuel III a riorganisa e a fà chërse l'esèrcit e a ranfòrsa le fortificassion alpin-e. Ant ël 1733 as duverta la costion dla sucession polaca. As và vers la guèra, e Carlo Emanuel III as alea 'ncora con la Fransa, (e la Spagna) ant ël sòlit tentativ dë slarghesse vers Milan. Ël tratà d'aleansa a l'é nen vàire ciàir e a l'é contra l'Àustria. Carlo Emanuel a òcupa bin ampressa la Lombardìa. Ant ij prim mèis dël 1734 ël Rè a pija posséss ëd Milan, diciarandlo nen na conquista ma n'espansion ëd sò teritòri, e a serca 'd dé na neuva organisassion polìtica a la sità, ma as treuva contra l'oposission dij Lombard, e an particolar dla nobiltà. Ma 'dcò ij borzoà a son contra 'd chièl, che për le esigense dla guèra a l'é obligà a impon-e neuve taje e cotis. An pì, an general, ij Piemontèis a son mal vist an Lombardìa. La guèra a l'é vinciùa ma ij geugh diplomàtich e l'abilità dl'aleà a lasso pòch al Rè 'd Sardegna, dal moment che 'l Piemont a riva mach a avèj Noara e Torton-a con ël tratà dël 1738. Carlo Emanuel a venta ch'a lassa Milan, che a torna a l'Àustria, con gròssa sodisfassion dij Milanèis.

Sùbit as deurb un neuv problema 'd sucession an Àustria, e torna 'l Piemont as treuva fra ij doi blòch ch'a ruso.Carlo VI d'Asburgh, sensa fieuj mas-cc, a proclama la "Pramàtica Sansion" che a aboliss la "Lej Sàlica" dla sucession e a rend soa fija Maria Teresa arditera al tròno. A meuir ant ël 1740 e, dàite le sòlite pretèise e ij sòlit echilìbri risigà ch'a preòcupo, a l'é torna guèra. Ël Piemont as alea con l'Àustria, ma a l'é n'acord un pòch dròlo che a supon che 'l Piemont a peussa acordésse 'dcò con ij Fransèis. Carlo Emanuel a contìnua a speré d'oten-e Milan e a capiss nen che macassìa l' Àustria a veul nen lassélo. Da la part aversària a-i son ij Fransèis e jë Spagneuj che adéss a son aleà. La guèra a comensa con la Savòja che a ven perdùa, ocupà dai Fransèis, che peui a òcupo 'dcò Nissa. Ant ël 1743 l'acòrd con l'Àustria a ven perfessionà.

Ij Franch-Ëspagneuj a ataco 'l Piemont meridional e a ponto vers Coni. La difèisa dla sità (i soma ant ël 1744) a l'é afidà al Baron Leutrum che a sà comportésse vreman bin, a dventa n'eròe e a l'é motobin bin vorsù da la gent (a la fin dla guèra a-j ofriran ël govern a vita dla sità e a passrà a la stòria , ant la balade popolar, con ël nòm piemonteisisà ëd Baron Litron). Ant ël 1745 Genoa a intra an guèra contra 'l Piemont. La guèra a continua, prima favorèivola a Fransèis e Spagneuj e poi a Piemontèis e Austrìach. Ant ël 1746 Genoa, che a l'é ocupà da j'Austrìach as arvira (con l'episòdi "Balilla") e j'Austrìach a lasso la sità. Ij Piemontèis as artiro da quàich valada ma a òcupo Savon-a. As riva parèj a l'ann 1747. An cost ann la Fransa che antant a l'ha ocupà la Fiandra, a pronta e a tenta l'ocupassion dl'Olanda e dël Piemont, ma a ven batùa decis an Piemont. Sì sota contoma dla bataja dl'Asiëtta, un dij moment decisiv dla guèra. As riva a la pas d'Aquisgran-a ant ël 1748, che a pòrta 'l confin oriental dël Piemont al fium Ticin. Ël Piemont a l'ha adéss, sota la sovranità dij Savòja, tuta soa integrità teritorial. Ma le tère d'Oltralp a son nen otnùe tute. Ancora na vira 'l Piemont a resta penalisà da j'acòrd fra le gròsse potense, e a svaniss la speransa d'oten-e Milan.

La bataja dl'Assiëtta - Nojàutri i bogioma nen

Com i l'oma vist sì dzora, i soma ant ël contést dla guèra 'd sucession austrìaca. Për lòn ch'a rësguarda nòstra stòria., Fransèis e Spagneuj (da sì anans: Fransèis) a son aleà contra Piemontèis e Austrìach (da sì anans: Piemontèis). Soma ant ël 1747 e Carlo Emanuel III a l'é Duca 'd Savòja e Rè 'd Sardégna. A l'é fieul ëd Vitòrio Amedeo II, Duca ai temp dl'assedi 'd Turin (1706).

Ant la prima dël 1747 ij Piemontèis a assedio Genoa e ij Fransèis a ataco da Sud ël 4 ëd Giugn, pontand su Genoa ma, dòp avèj ocupà Nissa e Villefranche, a son fërmà dai Piemontèis comandà dal Baron Leutrum (che a dësfendìa Coni tre ani prima).

Ij Fransèis a decido n'ëscond atach su Turin, për arzòlve la situassion, e vers la metà 'd Giugn a comenso a consentré le trupe a Mont Dauphin, che a l'é un pòst da andova as peul rivé ai pass che a podrìo serve al but da la Val dla Stura 'd Demont a la Valsusa. A lé donca nen prevedìbil ël pont dl'atach e ij soldè piemontèis che a son nen angagià a Sud a son donca spatarà su n'arch ëd montagne pitòst longh.

Ij servissi d'anformassion piemontèis a averto, l'11 ëd Luj, che ij Fransèis a son bogiàsse vers Briançon e donca vers ël Monsnéver. Dal Monsnéver a Turin a-i son a-peu-pre 90 km. a-i son doe strà "normaj" dla Monsnéver vers Turin. La prima a l'é cola dla Valsusa për Cesana - Oulx che però, a Exilles a l'é sbarà da un Fòrt potent, apogia da le fortificassion dla Brunëtta, che a peulo bate tuti ij pòst andova as peulo ponté canon an sël Fòrt d'Exilles. La sconda a l'é cola dla Valchison che però, a Fnestrele a l'é sbarà dal Fòrt omònim, ansi, da un sistema 'd fortificassion che as ëslargo për 600 méter ëd dislovél an sël fianch dla montagna.

Com alternativa a-i é cola 'd monté 'n sla crësta fra le doe valade andova, passa 'l còl dl'Assiëtta, la còsta as ëslarga e as peul segoìla caland, pr'esempi, an Valsangon da 'ndova as riva drit a Turin. Ël Belle-Isle, comandant dla spedission fransèisa, a riten ampossìbil, ò almanch motobin asardà, ataché un-a dle fortësse, e donca a decid ëd passé dal còl dl'Assiëtta. A sà che an sl'Assiëtta a-i son soldà piemontèis che a stan comensand a fortifiche 'l còl, ma a sà 'dcò che a son pòchi e che le fortificassion a son aprossimative e nen complete (an efét as agiss d'euvre fàite squasi mach con mur a sech e trincere), e a pensa che a sia bin fàcil féje slogé, sensa che costi a peuso oblighé ij Fransèis a calé fin-a a tir dle fortësse. As fa sota motobin vitman për nen dé temp ai Piemontèis d'ësposté 'd soldà ant ël setor.

An sla crësta che dal Sestrier a và a l'Assiëtta a-i son an tut 7400 soldà piemontèis (9 batajon piemontèis e 4 fra austrìach e svisser al servissi dij Savòja, e quàich senten-a 'd volontari valdèis). Ij péss ëd canon a son 6 e 4 morté legér). Ij difensor a l'han motobin pòche munission e a son comandà dal general Cont ëd Bricheràsio, che fra ij sò comandant a l'ha 'l general Cont ëd San Sebastian e 'l general Alciati (costi i-j artrovroma peuj).

Ij Fransèis che a l'han passa 'l Monsnéver fòrse an 40 - 50'000 (notissia nen sicura për chi a scriv e sicura che nen tuti a l'han pijà part a la bataja), a son dividùsse an tre colòne e a monto da Pragelà, da Souchères Basses, e da Sauze d'Oulx. Doe colòne a dirigio vers l'Assiëtta (un-a vers la Testa dl'Assiëtta e l'àutra vers la pian-a dël Còl, mentre la tersa, con moviment a giré, a ponta a la Testa dël Gran Seren. Costi a son ij tre pivò dla difèisa piemontèisa.

Ël 19 ëd Luj, a 4 ore dla matin, ij Fransèis a bogio vers ël Còl, che as treuva a 2478 méter d'autëssa. L'armà fransèisa ch'a ataca a lé fàita da 40 (nen sicur për chi a scriv) batajon ëd fanterìa, 5 squadron d Cavalarìa e 13 canon, për un total ch'as peul supon-e ëd 24'000 òmo ò pì (second d'àutre sors). Mach a 11 ore dla matin la prima colòna a riva anans a le linie piemontèise dël Còl. Ij Fransèis a capisso sùbit che le munission dij Piemontèis a son pòche, përchè ij Piemontèis a fan nen feu contut che la distansa a sia motobin cita (manch ëd 250 meter). Donca as fërmo e a speto n'àutra colòna për ataché ansema. Dòp un pòch a-i riva la colòna dla Testa dl'Assiëtta, a ven piassà l'artijerìa e a comensa 'l feu contra le postassion piemontèise. Fin-a a dòp 4 ore dël dòpmesdì a-i son nen d'ëscontr violent. Ma antant ëdcò la tersa colòna a riva an posission sota 'l Gran Seren e ij Fransèis as ëslanso anans con la pì gran decision.

Ij difensor dël Còl a lasso avziné ij Fransèis e mach cand a rivo quasi a cintàt, a deurbo 'l feu. Doi batajon a sparo da d'anans e un ters a riva a pijé ij Fransèis an sël fianch. Ij Fransèis as ësbando e a arculo, e a son obligà a artiresse për organisésse torna e riparte a l'assàut. L'atach a la Testa dl'Assiëtta an prinsipi a guadagna un pòch ëd teren, passand dë slans ij prim avampòst, ma a lìé fërmà sùbit dòp. Sì a l'é stàita sbossà na tnaja a difèisa tnùa dai granadié dël Cont ëd San Sebastian.

Ël general Belle-Isle, che a pensa che ij Piemontèis a stan për cede, as pòrta an més dij soldà, ma a ven massà. La lòta a dventa un còrp a còrp; ij Piemontèis, finìe ch'a l'han le munission, a combato con la bajonëtta e le pere. A smija dròlo che as peussa oponse a n'esèrcit con le pere, ma chi a conòss la montagna a sà com a sìo pericolose an montagna le pere che a dròco. L'ùltima riserva piemontèisa, 'l batajon Casal, a ven mandà ant la rusa. Antant a comensa l'atach ëdcò a la Testa dël Gran Seren. Ij difensor as compòrto bin, ma l'atach a l'é 'd na violensa bin fòrta, e a minca n'ondà arbutà a-i na riva n'àutra pì fòrta. Ël general Cont ëd Bricheràsio, che a l'é portàsse an sla ponta, a l'ha por che ij Fransèis a peusso passé an sël Gran Seren, e sòn a provocrìa l'anserciament dle unità an sël Còl. A l'é set ore 'd sèira. Ël Bricheràsio a manda al general Alciati l'ordin d'artirésse a coaté na possibil fala, ma Alciati a fà sposté mach na part dlë trupe e quàich riserva. L'istess ordin a l'é mandà al general Cont ëd San Sebastian che, ansema a Alciati, a stà difendend la Testa dl'Assiëtta a la tnaja. As dis che 'l San Sebastian a l'àbia fàit rësponde "Noiàutri i bogioma nen" (a-i é nen rëscontr stòrich ëd sòn). Sicura che 'l San Sebastian, angagià ant na difèisa furiosa a l'arma bianca, a eseguiss nen l'ordin. Ël Bricheràsio a arpét l'órdin e sta vira 'l Cont a rëspond che a peul difendse ma nen artirésse. Ël Bricheràsio a chërd nen a sòn e për la tersa vira a conferma l'órdin d'arpieghé. Sòn a compòrta na difèisa pì aretrà e un dé spassi ai Fransèis. Quàich comentator a dis che 'l Bricheràsio, pensand che la bataja a fussa perdùa, a stasìa organisand la ritirà. A l'ariv dël ters órdin ël San Sebastian a l'ha pì nen da manca 'd rësponde, përchè ij granadié dël Cont e 'l Cont midem, an pé sij muret, a stan arbutand a la bajonëtta l'ùltim assàut fransèis. Ëdcò an sël Gran Seren l'ùltim atach a l'é arbutà. Antant ëdcò ij volontari valdèis a l'han bolcà ij fransèis an sò setor, arbutand minca infiltrassion. A stà vrisend ëscur, La bataja a l'é vinciùa.

Ij Fransèis a peulo pì nen ataché, sensa ij comandant, squasi tuti mòrt, a stan andand vers la val an manera disordinà, e a l'han avù pèrdite bin greve. Ël Cont ëd Pricheràsio a arfuda l'idèja d' anseguìje përchè a-i son pì nen munission e ij Fransèis, chièl a pensa, a podrìo 'ncora ataché l'indoman. Ma l'indoman ij Fransèis a l'han già lassà 'l camp e a van vers ël Monsnéver.

Da la rispòsta dël San Sebastian al Bricheràsio, dventà legenda fra ij soldà, a ven l'apelativ "Bogia nen" arferì ai Piemontèis.

La vitòria a l'ha un pèis decisiv për la fin dla guèra, dal moment che ij Fransèis a rivo nen a ocupé 'l Piemont. Ant la bataja ij Fransèis a perdo 5300 òmo (6000 an d'àutre sors, comprèis ël genereal Belle-Isle e vàire d'àutri comandant. Ij Piemontèis a perdo mach 192 òmo, j'ausrtìach 27 (d'àutre sors a diso 300 anviron fra tuti). Ël dì dòp j'abitant dla val a monto a cheuje mòrt e ferì e as treuvo anans a quaicòs d'afros: còrp, arme, sangh e dëstrussion da 's për tut.

La bataja a ven comemorà minca 'n ann ël 19 ëd Luj, al Còl dl'Assiëtta, ant la selebrassion dla festa dël Piemont.

Ij comentator a son (bastansa) d'acòrdi a dì che se 'l Cont ëd San Sebastian a l'avèjsa ubidì a l'órdin dël Bricheràsio, la bataja a sarìa stàita përdùa, dal moment che l'órdin midem a fasìa part ëd na lògica, ëdzimpégn e d'artreta. Chi ch'a scriv a l'é nen espert ëd técnica militar dël '700 e donca a peul nen dì la soa. Second quàich ëstòtich a l'é capità che tut ël mérit a l'é andàit al Bricheràsio, mentre 'l San Sebastian a l'é stàit lassà ant l'ombra, e che sòn a l'àbia provocà indignassion fra ij soldà. Ël Cont ëd San Sebastian a l'era fieul ëd prim lét dla Marchèisa dë Spigno. La stòria 'd costa fomna a intra nen con coste pòche nòte, ma da costa as capitìa 'l përchè 'd lòn ch'i l'oma dit (a l'época dla bataja la Marchèisa a l'era ant un convent ëd clausura, andova a l'ers atàita fàita saré dal Rè). Second d'àutri, 'dcò 'l San Sebastian a l'avrìa avù soa part ëd Glòria.

La situassion dël Piemont ant la sconda metà dël 700

A parte da la vitòria 'd Turin dël 1706, otnùa nen mach da l'esèrcit ma 'dcò da l'angagi e 'l coragi dla popolassion, an Piemont a arnass la "veuja 'd nassion piemontèisa", con fòrsa pì granda rispét a lòn che a l'era capitàje con Emanuel Filibert e Carlo Emanuel I. La vitòria dl'Assiëtta e la fin dla guèra a pòrta al Piemont, magara nen largh teritòri, ma almanch la cossiensa dij Piemontèis d'esse dabon na nassion dont esse orgojos. Con j'imprese dl'Assiëtta, ma 'dcò d'Ast, Lissàndria e Coni, l'esèrcit piemontèis as conferma, e nen mach a j'eui dij Piemontèis, n'esèrcit ëd prim órdin, bon a sosten-e con j'arme la polìtica dël Rè. Ma a-i é tut da arcostruve.

Carlo Emanuel III a comensa a pijé provediment a vantagi dl'indùstria. J'indùstrie minerària e metalùrgica a son d'anteresse particolar, ëdcò për la produssion militar. As fà 'dcò quaicòs për l'indùstria dël téssil (prima seda e peui lan-a). L'industria dla seda a l'é tuà da la lèj an manera bin fòrta, e gnente dla tecnolog'a utilisà a peul esse esportà. La seda piemontèisa a manten ël primà dla qualità an Euròpa. L'industria dla lan-a as ësvilupa bin, contut che 'l prodòt a sia nen d'ecelensa, e a comensa a consentrésse ant la zòna 'd Biela. ËËdcò lin e càuna a son spantià, an particolar coma cit travaj doméstich ant le campàgne, che a servo a integré ij guadagn dël travaj ant ij camp. A Chér as arpija l'indùstria dël coton.

Ël comersi as ësvilupa nen vàire a rason dle strà 'd comunicassion che a son mal butà e 'd vàire dassi e cotis da paghé. Cola ch'a contìnua a esse an dificoltà a l'é sempe l'agricoltura. Costa a l'é ancamin ch'as trasforma, ma an manera nen istéssa da 's për tut. A-i son zòne andova l'agricoltura a l'é 'ncora 'd sussistensa e consum an sël pòst, com a càpita ant ij teritòri alpin, e zòne andova a-i é na grandà produssion organisà an sens capitalìstich për l'esportassion. Ël 1734 a pòrta n'afrosa famin-a an càusa dla suitin-a (për pì che dodes mèis ëd filòt an sël piemont a casca nen na stissa d'aqua). Ël foson dij teren a l'é scars e la vita an campàgna a l'é motobin grama, tant che vàire contadin a venta ch'a emìgro.

Ancora vers la fin dël '700 a-i son forme 'd "servitù dla gleba", e a basto nen a arzolve 'l problema le lej che a ven-o fàite contra sòn. Le técniche agrìcole a son veje e ij sistema 'd bagnura a son nen adeguà. A-i é 'dcò na migrassion vers le sità, andova però nen sempe as treuva travaj, e as forma na clàsse d'emarginà, confinà ant ij quarté degradà dla periferìa e dle bariere.

An cost sécol a comensa, an Piemont, a formésse na clàsse ovriera, che a pròvoca quàich preocupassion an cole zòne andova la pëlrsentual d'ovrié a comensa a esse àuta. Ant ògni manera la società a dimostra na notèivol vitalità, e as ëlstà pijand la strà dl'arprèisa. L'esèrcit a contìnua a esse angrandì e pëlrfessionà pëlr un pòch dòp la guèra.

Già a parte dal '600, ma an particolar ant ël '700, Turin a së slarga e as archinca con monument, palass e cese. A-i travajo d'architét bin avosà, coma Guarini, Juvarra (che Vitòrio Amedeo II a l'é portasse dapréss da la Sicilia), e peui Benedét Alfieri. A nasso ij teatro Regio, Carignan e d'àutri. A-i é nen un grand interesse për la literatura, ma la clàsse nòbil e cola borghèisa ëd Turin a son bin afessionà a la mùsica e al teatro. Le idèje iluministiche a son proibìe e tnùe leugn da na censura severa. L'ilumunism piemontèis a-i é quasi mach an camp sientìfich, andova però a oten d'arzultà vreman amportant. A la fin dël sécol la sità 'd Turin a va vers ij 100'000 abitant.

Ant ël '700 a Turin a nasso 'd sircoj leterari, ma sensa na granda vitalità, a rason dla censura sempe present vers le neuve idèje e l'Iluminism. Quàich dissident a preferiss emigré, mentre chi a resta a l'é pitòst përsegoità. Vitòrio Alfieri a preferiss emigré a Firense. An camp sientìfich, anvece a-i é motobin ëd vita. As ëstudia Matemàtica, Fìsica, Chìmica con ëd gròss sucéss, e peui 'dcò Art Militar e tute le dissiplin-e d'angignerìa colegà. Un nòm për tuti : Lagrange. As fonda ant ël 1757 na società filosòfica e matemàtica dont a fan part Lagrange, Cigna, etc., che ant ël 1780 a ven arconossùa da Vitòrio Amedeo III coma " Societé Royale des Sciences de Turin", e che ant ël 1783 a dventa la "Real Académia dle Siense".

Antërtant cos a l'ha fàit la lenga piemontèisa?

Arcapitoland: I l'oma vist che un piemontèis primitiv a l'era già parlà antorna a l'ann 1000. Ël prim document scrit an cost piemontéis an formassion a l'é a-peu-pre dël 1150. I l'oma 'dcò vist che 'l Piemontèis a riva a esse na lenga madura ant ij prim ani dël '300. Ant ij sécoj, ch'a ven-o dòp la produssion literària piemontèisa a l'é nen bondosa ma costanta. Oltra a la pròsa, a-i son poesìe, teatro, sagìstica, at aministrativ e fin-a sentense 'd giùdes. Ant ël '600 ël piemontèis a l'é col che ancora al dì d'ancheuj a l'é parlà e scrivù. La lenga a l'é stabilisà, foravìa 'd coj cambiament e evolussion e con tute le sfumadure locaj, che a l'han tute le lenghe. Con j'aveniment dël sécol ch'a fà disdeut i l'oma na vera esplosion literària an piemontèis.

Vers la fin dël sécol a pija còrp, da part ëd quaidun, l'idèja d'adoté 'l piemontèis coma lenga ufissial dl'ëstat. An efét ël piemontèis a l'é parlà da tuti, dai nòbij ai contadin, mentre l'italian e l'fransèis, lenghe dovrà për j'at ufissiaj, a son conossùe da bin pòche person-e. Ant ël 1783 a ven publicà la prima gramàtica dla lenga piemontèisa (vëdde literatura). Ij Piemontèis a l'han cossiensa d'esse na nassion, e a son orgojos d'esslo.

L'invasion napoleònica (che i vëddroma), che a pòrta për quàich ani l'ocupassion fransèisa an Piemont e l'Piemont midem a esse part dla Fransa (un dipartiment fransèis), a ampediss che 'l progét a peussa andé pì anans e esse discutù. As preuva pitòst a fé dventé 'l Fransèis coma lenga ufissial, ma sòn i lo vëddroma sì sota.

An efét ël Piemontèis, coma notà da Morìssi Pipin, autor dla prima gramàtica piemontèisa, a l'é la lenga che as deuvra a Cort për discute 'd qualonque còsa, mentre ij Vësco a cisso ij prèive a prediché an Piemontèis (për esse capì da tuti). Carlo Denina, abà e literà, a scriv ant ël 1804 che 'l Piemontèis a sarìa dventà na "lenga ilustr" se mach a l'avèissa avù pì d'atension e se j'event ëstòrich a fusso nen stàit contrari. Su sòn a concòrda Louis Capello, Cont ëd Sanfranch (e autor d'un dissionari Piemontèis - Fransèis). Ant j'ani ch'a ven-o a son publicà vàire vocabolari piemontèis (ëdcò Pipin a sòcia un vocabolari a soa gramàtica) coma Zalli che a fà un vocabolari Fransèis - Piemontèis - Italian - Latin, 'l Cont ëd Sant'Albin, e d'àutri. Rousseau, vnisend a Turin, a nòta coma a sia stàit fàcil trové sùbit n'oberge, dal moment che a conossìa già bin ël piemontèis, mentre un consijé dël parlament ëd Borgògna a nòta che a Turin as parla a l'istessa manera Fransèis e Italian, ma che gnuna dle doe a l'é la lenga dël pòst, che anvece a l'é 'l Piemontèis, che a peul nen capìsse savend mach Italian e Fransèis.

L'influensa dla Rivolussion Fransèisa - Ij giacobin piemontèis

Vitòrio Amedeo III a riva al tròno ant ël 1773. As trata d'un Sovran sota la média, cha as sirconda 'd përson-e nen vàire an piòta, cortigian pì che statista. Bin prèst l'aministrassion a scad, e le spèise a chërso. Ëdcò lë spìrit militar a l'é ancamin ch'a scad, contit che a sio spendù vreman tanti sòld për l'esèrcit. J'idèje neuve, fin-a le pì moderà, a son vëddùe con sospét e arfudà. Parèj jë spìrit pì bon ò as na van opura as buto a cospiré. L'Iluminism a l'é motobin sot-stimà an soe implicassion e tnù lontan da la censura.

Ëdcò 'l Piemont a l'é ampacià e bolvërsà da la Rivolussion Fransèisa e da le conquistè 'd Napoleon. Le idèje rivolussionàrie a treuvo spassi an vàire inteletuaj piemontèis, ma manch ant la popolassion, che a resta sempe motobin anlià a la monarchìa. La Savòja as treuva ant un teritòri fransèis da na mira geogràfica, an Piemont a treuvo arfugi vàire nòbij fransèis, e donca lëscontr con la Fransa a l'é nen evitàbil. A lë s-ciòp dla rivolussion a l'é Rè Vitòrio Amedeo III, che a l'é nen un gran statìsta. An Piemont le idèje dl'Iluminism a son rivà pòch e da stërmà, e la rivolussion a l'é nen capìa an tuta soa portà, ansi, a Cort a l'é considerà na facenda trascuràbil, giusta 'n pòch ëd rabél.

Ël Piemont, com i l'oma vist a acheuj vàire nòbij arfugià, e da lòn ch'a conto as capiss méj la portà dla rivolussion. Ma mentre ij nòbij fransèis a spantio 'l ghignon contra j'arvolussionari, ij servitor che as portasse dapréss a spantio fra la gent j'idèje rivolussionarie. Vitòrio Amedeo III, sensa capacità ò intuission diplomàtiche, as organisa da na mira militar an fonsion anti-fransèisa, ma l'esèrcit a l'é pì nen a l'autëssa dla situassion. Dòp le vitòrie 'd sinquant'ani prima, contu ch'a sio stàit ëspèis tanti sòld, a son nen stàite fàite 'd gròsse inovassion, tant coma sostansa che coma mentalità. As capìss nen che la neutralità, an costa situassion, a podrìa esse na bon-a sernùa. Ëdcò an càusa 'd costa pòca ciairëssa 'l Règn ëd Sardegna a ven nen apogià com as deuv da le potense europenghe. che an realtà a son ancora nen an camin che a penso a la guèra. A ven-o fàit d'eror che a pòrto 'l Piemont a perde sùbit la Savòja e Nissa (ann 1792). A sta mira 'l Regn ëd Sardegna a intra ant la prima coalission anti-fransèisa.

La guèra a arpija, ma a-i é nen colaborassion fra j'aleà. Vitòrio Amedeo III a tira a arpiésse la Savòja e Nissa, mentre a l'Àustria a anteressa mach difende Milan. Dòp d'àut e bass, ij Fransèis a vincio. Vitòrio Amedeo III a signa na pas separà, andova as riva a na prima parsial ocupassion fransèisa dël Piemont. Ij Piemontèis a sperimento che ij Fransèis a son grotolù e violent.

Tut sòn a cissa ij rivolussionari giacobin, che an Piemont a comenso na guerija dësordinà ant le campagne, che a spera d'avèj d'apògg dai soldà fransèis an sel teritòri. Ij giacobin d'Alba a diciaro la Republica (1 ëd Magg 1796) e a ciamo la protession fransèisa. La Republica d'Alba a l'é nen vàire ant la régola giacobin-a, dla moment che j'Albèis a son motobin anlià a soe tradission, a la monarchìa e al clero. La vita dla Republica d'Alba a l'é motobin curta, përchè con la pas fàita subit dòp fra Piemont e Fransa, ij Fransèis a serco ëd ten-e fòra 'l Piemont da la lòta e donca a propon-o na sòrt ëd colaborassion. L'esperiment republican nen mach as ëslarga nen, ma a spariss, dal moment che ant la neuva situassion a darìa fastidi 'dcò ai Fransèis midem.

An col period (Otober 1796) a và al tròno Carlo Emanuel IV che, 'dcò chièl, a l'é nen a l'autëssa dla situassion. Ij Fransèis adéss as compòrto da ocupant, dal moment che 'l Rè a deuv cedje la sitadela 'd Turin, mentre 'l Piemont a l'é, da na mira formal, "aleà" dij Fransèis La miséria ant le campagne a chërs e ij giacobin a tento d'ësfruté la situassion për otèn-e la solevassion dël pòpol. Vàire prinsipi d'ansuression a son sùbit crasà da le trupe dël Rè. L'ansuressiuùon che ij giacobin a suponìo, an costa prima fase as realisa nen. Ëdcò un tentativ d'invasion giacobin-a dal lagh Magior a faliss. Ij Fransèis a l'han d'àutri problema për ël moment, e la popolassion a dëmostra 'd nen esse giacobin-a.

An coste lòte ij giacobin a pòrto na cocarda rossa, bleu e groson. Ël color groson (che a l'é 'dcò col dla Republica d'Alba) a-i é an sël drapò piemontèis coma gala gropà a l'asta. Sòn për arcordé tuta la stòria dël Piemont.

L'ocupassion fransèisa

A la fin dël 1798 la monarchìa piemontèisa, almanch an Piemont, a dròca. An Euròpa, con Napoleon an Egit, as ëstà prontand la sconda coalission contra la Fransa. Ij Fransèis a decido d'ocupé 'l Piemont prima che cost a passa a la coalission, e a cisso 'd moviment d'arvira për fé droché la monarchìa dij Savòja. Ël Rè Carlo Emanuel IV, a la fin dël 1798 a lassa Turin e as artira an Sardégna. Ël Piemont a ven torna ocupà dai Fransèis, e a nass la Republica rivolussionària, con an govern amponù e controlà an manera direta da la Fransa. A sta mira a comensa un neuv perìod ëd disordin e arvire ant le campagne, ma sta vira contra ij Fransèis e ij republican. La situassion dla gent, an efét, a và sempe pés. Ij Fransèis, ant ël 1799, a ravagio ij palass piemontèis e a dëstrùo ò disperdo vàire document dl'archivi dë stat. Ant le sità as serca 'd rende tut fransèis e republican, ant le campagne as produv na fòrta oposission.

A-i son ëd sircoj culturaj che as ësfòrso 'd dëmostré che 'l Piemont a l'é fransèis. A Turin a l'é restàje 'l prinsi Carlo Emanuel ëd Savòja - Carignan con sò fieul Carl Albert. Carlo Emanuel a dis d'avèj idèje rivolussionàrie e a intra ant la guardia nassional. As vòta an sël destin dël Piemont, e 'l 9 ëd Magg 1799, con na votassion forsà e scontà fin-a da prima, 'l Piemont a ven gionzù a la Fransa an manera formal, ma an col moment la còsa a va nen anans.

A arpijo le arvire contadin-e e a comensa a essie la guerija, che adéss a-i diso "brigantagi". An vàire cas, an efét, la guerija anti-fransèisa a l'é an man a venturié. As trata 'd na guerija feroisa, che as ësvilùpa an particolar ant l'Astisan, Langhe e Cuneèis. Ël nùmer dij combatent dl'arvira a l'é bin àut. Antant l'esèrcit Austo-Russo a oten ëd sucéss an dij Fransèis, e an Piemont a riva a arpijé Turin. I soma a la fin dël 1799. Adéss ëll Piemont a l'é an man a Cosach e Ausrtìach. Ij Cosach a son grotolù e violent, e j'Austrìach a son nen da manch.

Ël lést intervent ëd Napoleon (sconda campagna d'Italia, bataja 'd Marengh, ann 1800) a arbuta J'Austro-Russo da 'd là dël Ticin. A sta mira 'l Piemont a dventa, an efét, teritòri fransèis. L'operassion a comensa ant ël 1801 e a finiss l'11 dë stèmber 1802 con l'aprovassion dë l Senat. Ël decret a ven publicà 'l 22 dl'istéss mèis. L'esèrcit piemontèis a ven anquadrà an col fransèis, e ij militar ëd léva a son spatarà ant ij repart fransèis. La provinsa 'd Noara a ven anvece anglobà ant la Tepublica Cisalpin-a.

La fransèisisassion dël Piemont a và avanti bin ampressa (për un pluch a ven nen abatù 'l Palass Madama, considerà "reassionari"), e as tira a rende 'l Fransèis la lenga ufissial dël Piemont. Le lej che a reso 'l Piemont a son nen però j'istesse che a l'han j'àutri dipartiment fransèis. La situassion econòmica a và nen méj ma ansi, a và sempe pés. Università e Académia dle Siense a son riorganisà, e sòn a pòrta quàich vantagi. Cand Napoleon as diciara Imperator ël Piemont a dventa part dl'Impero fransèis.

Antant Carlo Emanuel IV, an esili, a àbdica an favor dël fratel Vitòrio Emanuel Duca d'Aosta, che parèj a dventa 'dcò Vitòrio Emanuel I, Rè 'd Sardégna (ant ël Giugn 1802). An Piemont a chita nen la guerija anti - fransèisa, fin-a al gené 1801 con n'ùltima arvira an Val d'Aosta. A contìnua peui na sòrt ëd brigantagi, soantià an tut ël Piemont.

An col perìod ij servissi d'anformassion fransèis a arlevo n'anti-franseisìsm bin spantià an Piemont, ëdcò andrinta a j'istitussion. Oltra a l'oposission monàrchica a-i na j'é 'dcò un-a repoblican-a ma contrària a l'anession. Ël govern sentral ëd Paris as compòrta coma an tèra d'ocupassion, e a buta an pé un servissi dë spionagi apòsta për controlé 'l Piemont.

Le neuve idèje a pòrto svilup, che però as arzolv mach a vantagi dla Fransa e dij Fransèis. Bele che tuti ij Piemontèis a conosso e a parlo 'l Piemontèis, la lenga ufissial a dventa 'l Fransèis e për fòrsa a ven ancora dovrà 'dcò l'Italian. Nasce anche una opposizione "culturale" ai francesi, e la letteratura in piemontese si presenta come opposizione alla francesizzazione. La parentesi francese apporta nuovi elementi al piemontese, ma la sua durata è breve, e questo apporto non è determinante. Il periodo vede nascere alcuni poeti giacobini, di cui diremo parlando di letteratura. Viene anche scritto un vocabolario Piemontese-Francese.

Vitòrio Emanuel I a ven arconossù coma Rè 'd Sardegna da le potense che a combato contra la Fransa. A comensa donca sò regn an esili l'8 giugn 1802. A Turin a nasso sircoj inteletuaj anti-fransèis, contut ch'a sio nen monàrchich. La Fransa a veul isolé 'l Rè e a órdina a chi a l'ha segoilo, 'd torné an Piemont sota pen-a 'd confìsca dij ben. Quaidun a torna ma sòn a và mach a fé chërse le zòne d'oposission stërmà. A parte peui da la proclamassion dl'Impero, l'oposission as fà pì consistenta, dal moment che a includ coj Gacobin che a vëllo crasésse j'idèje rivolussionarie con l'assolutism napoleònich.

Fra j'aspét positiv dël perìod, oltra a l'ardriss e 'l miorament dle strà, a-i son intervent për fé pì bon j'aquagi an agricoltura e preven-e ij dann dj'inondassion, la fondassion al Valentin ëd na scòla 'd veterinària për combate le malatìe dle béstie. La trasformassion dl'agricoltura a và però sovens a vantagi dij borzoà e djë Sgnor che as caparo ij ben dj'eclesiàstich che a son butà an vèndita. Ël comersi piemontèis a ven ambarassà da ostàcoj vers l'Italia e un sistema dassiari favorèivol a la Fransa a spèise dël Piemont. La Fransa, peui, a l'ha nen anterésse che l'industria piemontèisa as ësvilupa an manera andipendenta, ma a ven apogià mach lòn ch'a l'é d'anteresse fransèis. Ël blòch continental dël 1806 (adéss as dis "embargo" paròla che l'italian a l'é fasse prësté, fòrse pëe mancansa 'd soe paròle). butà da l'Euròpa contra la Fransa a rend ancora pì brute le condission dël Piemont, contut che quàich atività a n-n àbia un vantagi (coma la coltivassion dël ris).

Macassìa Napoleon a stà formand an Piemont n'aristocrassìa leal e na borghesìa che a comensa a sté da soa part, essenda pì arconossùa che ant ël sistema monàrchich ëd prima. L'oposission a l'é përsegoità an manera decisa e a venta ch'as ëstërma, mentre a van méj l'aministrassion dla giustìssia e la sicurëssa. La scòla, ant l'época dl'anession, se da na mira a tend a dé na pì spantià istrussion elementar, da l'àutra a tira a rende pì esclusiva l'istrussion a parte da la scòla média inferior.

Ij soldà piemontèis a son motobin apressà da Napoleon. A l'é n'esempi 'l cas ëd Federico Campan-a che con ij sò fratej a l'é dventà simbol dël valor militar piemontèis. Cand Federico a meuir an bataja, Napoleon an përson-a a veul che la contrà 'd Turin andova a vivo ij genitor, ch'a pija sò nòm.

Lë Stat sabaud vers ël Risorgiment

Batù ch'a l'é Napoleon e l'Impero fransèis, l'Euròpa a preuva a ristabilì la situassion ëd prima dla Rivolussion. Ij Savòja, con Vitòrio Emanuel I, a arpijo posséss ëd sò Stat. Ël Rè a intra a Turin ël 20 ëd Magg 1814. An consegoensa dël Congréss ëd Viena ij teritòri dël Regn ëd Sardégna a ven-o slargà con la Liguria, che d'àutra part a l'é pròpi gnente contenta dla còsa, dal moment che a l'é sempe stàita contrària ai Savòja e a l'ha pì 'd na vira combatù contra ij Piemontèis. Lë Stat a comprend tut ël Piemont, La Liguria, la Sardégna, la Savòja e 'l teritòri 'd Nissa con la valada dël Roya. Ël Piemont as treuva a esse l'ëstat cussinet fra Fransa e Àustria. L'Àustria a tira a ranforsé soa posission an Itàlia, mentre Inghiltèra e Russia a vëddo bin n'ëstat sabaud bastansa fòrt e nen sota l'influènsa dl'Àustria. La polìtica strangera 'd Vitòrio Emanuel I a và për fòrsa an costa diression, e donca, com as peul supon-e, a nass d'artit con l'Àustria che a contròla an manera direta Lombardìa e Véneto.

An polìtica interna Vitòrio Emanuel I a tira a na restaurassion greva, canceland tute le lej fransèise. A pensa che Rivolussion e Napoleon a peusso esse scancelà con un colp dë sponga. Assolutìsta convint, a l'é nen tolerant ëd qualonque element ëd liberalism. Lë Stat as treuva sùbit andarera, con na clàsse dirigenta fàita 'd nòbij "tirà fòra da la naftalin-a". Nòbij che a l'avìo segoì 'l Rè opura che a j'ero isolàsse da la vita social, pà compromëttù con ij Fransèis, ma fòra dai progréss fàit an tuti ij camp. Coste a son le credensiaj e l'ùnich merit considerà për oten-e d'incàrich ant le gerarchìe dlë Stat. Parèj ai cò as treuvi element nen bon sovens nen mach a avèj neuve idèje, ma pròpi d'idèje. As riva nen a rendse cont che la Rivolussion a l'é stàita prodòta da tension sociaj che a l'han rësguardè e a rësgoardo 'ncora 'dcò 'l Piemont. La burocrassìa e le limitassion dla lej a ralento lë svilup, mentre l'epurassion dij personagi filo - fransèis a pròvoca 'd gròss dann, lassand ëd veuid an particolàr ant ël camp dla cultura e dle siense. Ij regolament dla polissìa a son vreman opriment.

Le idèje liberaj a ancamin-o a giré fra inteletuàj, àut gré dl'esèrcit e famije borghèise. An Spàgna a l'é stàita otnùa la Costitussion e as tira a oten-e l'istéss an Piemont. A smija en bon a avèj nen mach idèje neuve ma gianca idèje e basta. La burocrassìa e le limitassion dla lej a ralento lë svilup, mentre l'epurassion dij personagi filo - fransèis a pròvoca 'd gròss dann, an particolàr ant ël camp dla cultura e dle siense. Ij regolament dla polissìa a son vreman opriment.

La legislassion e j'ordinament piemontèis a finisso prest për dventé ij pì aretrà d'Euròpa. Sa riva a saré la neuva strà dël Monsnéver përchè a l'é stàita fàita dai Fransèis, e as arpija a dovré cola veja e malandàita che a passa da la Novalèisa.

Quàich concession a venta ch'a sia fàita cand as trata d'arcostrùve l'esèrcit. Ij fidéj ch'a l'han segoì 'l Ré a l'han mai comandà 'd soldà, e oltra a nen avèj d'esperiensa a son ëd sòlit già tròp véj pëe col travaj. J'ufissiaj che a l'han servì sota Napoleon, oltra a esse guardà con sospét, a son acetà con gré motobin inferior a coj ch'a l'avìo prima.

Le idèje liberaj a ancamin-o a giré fra inteletuàj, àut gré dl'esèrcit e famije borghèise. An efét as sent la dificoltà d'operé ant në Stat "opriment, savard e sospetos", ma sicoma j'associassion polìtiche a son proibìe, a comenso a formésse j'organisassion segrete che, a sconda ij cas, a son massòniche ò carbonere. Fra ij dissident a-i son përson-e 'dcò nòbij, amis përsonaj dël Prinsi 'd Savòja-Carignan Carl' Albert. As progéta n'arvira che a òbliga 'l Rè a concede la Costitussion e a andé an guèra contra l'Àustria e liberé la Lombardìa. A smija ciàir, an efét, che qualonque progét che a pòrta a un sistema liberal ò democràtich a venta ch'a antivëdda n'union ò na federassion italian-a a parte da na Monarchìa costitussional. Ant la situassion italian-a sta monarchìa a peul mach esse cola dij Savòja, che a l'ha un dàit pèis internassional e che a peul afronté l' Àustria an Italia 'dcò da na mira militar.

L'Àustria a contòla an manera direta l'Italia Nord-Oriental e a anterferìss con bon-a part dij govern dj'àutri Stat italian. Ël prim pass dij liberaj a l'é donca col d'oten-e na Costitussion an Piemont. A l'é për sòn che ij liberaj a fan cont an sël Prinsi 'd Savòja -Carignan (branch cadét che a l'era 'dcò col dël Prinsi Eugenio, dont i loma parlà a propòsit dl'assedi 'd Turin) che, dàita la mancansa d'ardité mas-cc ëd Vitòrio Emanuel I e 'd sò fratel Carlo Felice, a l'é chièl l'ardité al tròno. Pëe j'aveniment an soa famija e për educassion, Carl'Albert a l'é d'idèje pitòst liberaj, e për sòn a l'é mal vist dal Ré.

Ant ël 1820 l'arvira 'd Nàpoli a l'à sucéss (al moment) e 'dcò an ëSpàgna as se rivàsse a na Costitussion, Carl'Albert a smija che a apògia coj che an Piemont as ëstan organisand (Santor 'd Santaròsa) për oten-e la Costitussion, contut che a-i sio 'd divergense fra chi a pensa a un sistéma pitòst democràtich (na Càmera elegiùa dal pòpol) e chi a un sistema con democrassìa motobin pì limità (doe Camere dont un-a elegiùa a sufragi strëit e un-a a nòmina dël Rè). Ëdcò ai liberaj un sistema d'orientament democràtich ciàir a fà paura. An ségoit a incident fra polissìa e student, ant ël 1821 as anandia un moviment d'arvira che a và a anteressé 'dcò na part dl'esèrcit, e che a ciama la Costitussion. Vitòrio Emanuel I a l'é nen ël Rè bon a fé sto passagi an sens liberal. A l'é nen preparà a sta neuva manera 'd pensé che a anteressa 'dcò d'òmo influent, quàich nòbil e, pì che tut, l'istéss esèrcit. An sta situassion a àbdica an favor dël fratel Carlo Felice, che a l'é 'ncora pì reassionari 'd chèl. Dal moment che Carlo Felice a l'é nen a Turin, resior dël Regn second la costuma a l'é Carl'Albert, che a l'ha giusta vint ani. Carl'Albert as bogia an sens liberal, ma nen ciàir, a eman-a na Costitussion, ma Carlo Felice a lo esònera da la regensa e a pija chièl ël podèj. A aboliss sùbit tut lòn ch'a l'ha fàit Carl'Albert, che a manda a Firense, e as fà giuté da j'Austrìach pëe eliminé l'insuression.

Për des ani 'Regn ëd Sardegna a l'avrà un govern otus e sarà a qualonque arnovament an camp politich-istitussional, e che as anlierà sempe 'd pì a l'Àustria. La còsa ch'a preòcupa 'd pì 'l Rè a l'é 'd nen podèise fidé dl'esèrcit, e donca a na arduv l'orgànich e a buta sota contòl j'ufissiaj. P5) - Il capitolato deve pervenirci il più presto possibile (non dopo mesi) per poter far fare dei preventivi da parte nostra.e l'istrussion as apògia sempe 'd pì a l'eclesiastich, dal moment che as fida pì nen dj'inteletuaj làich, e a dà ai V5) - Il capitolato deve pervenirci il più presto possibile (non dopo mesi) per poter far fare dei preventivi da parte nostra.sco la supervision dl'istrussion elementar e media.

Se da na mira istitussional Carlo Felice a l'é la negassion d'ògni acénn liberal, macassìa an d'àutri camp a fà 'd bon-e arforme. A istituiss ant ògni Comun-a na scòla a gratis andova a peulo andé 'dcò le fumele. Sota sò Regn a nass a Turin 5) - Il capitolato deve pervenirci il più presto possibile (non dopo mesi) per poter far fare dei preventivi da parte nostra.l Museo Egìssi. A realis d'euvre an sità (coma piassa Carlo felice). A ven eliminà 'l Ministero 'd Polissìa, e soe competense a passo al Ministero dj'Intern. A fà quàich arforma an camp giudissiari, a ardefinìss e a lìmita j'incàrich dij Carabigné. A ambreuja nen l'arprèisa econàmica e industrial che a caraterisa sto perìod.

Carl'Albert

A la mòrt ëd Carlo Felice, ant ël 1831, Carl'Albert a comensa an efét sò regn, macassia sempe fàit ëd vàire còse pòch ciàire e tanti dubiësse. A l'é nen portà a aceté l'idèja 'd società segrete, e a pensa a na monarchìa assoluta ma nen spòtica. A l'ha nen simpatìe për l'Àustria. A reprim con decision ij moviment d'arvira che, con Mazzini, a stan piand un carater republican (ani 1831 e 1833). Ël poeta an lenga piemontèisa, l'avocat Angelo Broffério (dont i diroma an literatura) a pùblica 'd sàtire contra ij nòbij e a ven arestà. An col perìod Cesae Balbo a fortiss che 'l Piemontèis a l'é ël "dialet" manch italian ëd tuti, mentre quaidun a ossèrva che giumai vàire comersiant e artisan a son bon a parlé e scrive an italian, contut che st'italian a sia nen vàire corét da na mira gramatical, ma macassìa comprensìbil, e quàich patriòta a fortiss che "prima ò peui 'dcò ij Piemontèis a ventrà ch'as convincio che a son Italian e nen Fransèis". Sòn a dimostra coma a fussa bin pòch dovrà e conossù l'italian. Da part soa ij Piemontèis, an soa pì grandà magioransa, as sento nì Italian e nì Fransèis, ma giusta Piemontèis. Ij nòbij, pëe armarché sò livél àut, a parlo mach fransèis ò piemontèis, ma nen l'italian.

Un pòch a la vira Carl'Albert a considera torna j'idèje liberaj, e l'idèja 'd n'Italia sota la guida dij Savòja e dël Piemont. A l'é 'n camin ch'as disfa l'ideal rivolussionari republican ëd Mazzini, sostituì da un moviment pì moderà che a fà cont an sij Savòja për lë stabilìsse ëd në Stat liberal, an espansion vers l'Italia ai dann ëd l'Àustria. An efét j'idèje d'unificassion dl'Italia a son nen part dle preocupassion dla gròssa magioransa dla gent comun-a, che a conòss nen le rason dij ferment rivolussionari che a àgita j'inteletuaj ò j'interésse che a preòcupo imprenditor e finansié. Fin-a sì la gent as òcupa nen ëd coste còse. An teorìa, la gent sempia a podrìa suporté l'idèja 'd na Repùblica, ma an Piemont la gent comun-a, an particolar ant le campagne, a l'é pitòst anlià a la monarchìa e ai Savòja, mentre un moviment ovrié organisà a esist ancora nen, contut che a comenso a essij-ne le premësse.

Quàicos a cambia con l'elession, a Roma, dël Papa Pio IX, ant ël 1846. Sto Papa a fà quàich arforma an sens liberal, e a fà nasse anviron ëd bele speranse. Tut sùbit Carl Albert a l'é preocupà, dal moment che a ven cissà con sempe pì d'insistensa a segoe l'esempi dël Papa. Cand a nass na rusa fra Papa e Àustria relativa a la sità 'd Ferara, Carl Albert a apògia 'l Papa (l' Àustria a l'é sempe un problema për ël Piemont, an manera andipendenta da l'idèje liberaj ò manch). Ant j'ani 1847 e 1848 a comensa n'uvertura liberal, ëdcò possà da Massim D'Aselio e Cesare Balbo.

Ël 4 ëd Mars a ven proclamà lë Statuto. Carl'Albert a pensa che a sia méj che costa a peussa smijé na concession, prima che a dventa na còsa imponùa dai disórdin dla piassa. An costa manera a spera 'd rivé a ten-e an man la situassion.

Con l'emanassion dlë Statut a càpita, na ògni manera, 'l passagi a na monarchìa costitussional, contut che la democrassìa a sia motobin limità (ël dirit ëd vot për ël Parlament as arferiss a manch dël 2% dla popolassion, e a riva a-peu-pré al 5% për j'aministrassion locaj). Cost a l'é 'l prim scalin dël progét d'arcostruve l'Italia. La sconda fase a antevëdd la gradual ardussion dl'ocupassion austrìaca dl'Italia.

Ant ël 1848 a càpito vàire arvire (Viena, Milan Venesia, Palermo). Carl Albert a l'é pijà 'd sorprèisa. A-i é nen na lìnia guida ùnica, dal moment che a-i é chi a pensa n'intervent a vantagi dl'Italia e chi anvece a supon mach n'eslargament dël Piemont. Carl Albert a l'ha an ment pì che tut la sconda ipòtesi, che a l'é slarghé 'l Piemont giusta fin-a a Milan. La guèra a ven decidùa tròp ampressa, ma l'esèrcit a l'é nen pront. Ij Lombard a preferisso continué discussion e dëmostrassion, ma as anròlo nen. Ij sucéss dj'arvirà a Milan a son nen sùbit ësfrutà. La campagna a ven portà anans con motobin d'andecision an càusa 'd problema polìtich, ëd pau 'd possà republican-e che a podrìo vnì tròp fòrte, e 'dcò dël cambiament d'ategiament dël Papa, che a smijava che a apogèisa na federassion dë Stat italian, ma peuj as gava da l'assion che a na vnirìa. Ël sucéss militar, che a sarìa a portà 'd man, e che a l'avrìa butà la base për arzòlve ij problema polìtich (da vincitor a l'é pì fàcil fé valèj soe rason che nen da batù), a ven lassà scapé da la dubiëssa e da la mancansa 'd pian militar precis e d'obietiv ciàir. Carl Albert a fà na crìa che a diciara che la guèra a và a porté agiut a j'arvirà, ma a j'ambassador, an manera ufissial, a ven comunicà che la guèra a serv a nen lassé slarghé l'arvira an Itàlia. Ma antant a son nen pòchi coj che, a Milan e a Venéssia, a veulo nen savèine 'd fondse con ël Regn ëd Sardégna e donca a veulo nen apogé le intension ëd Carl Albert, che a l'é vist nen coma liberator ma coma invasor.

La prima fase dla guèra a l'é favorèivol ai Piemontèis e as riva a n'anession fàita ampressa, dla Lombardìa. A-i é già sùbit chi a pensa (ij Lombard, che Carl Albert a manda a col pais) a trasferì la capital da Turin a Milan. Ma dòp ij prim sucéss a-i riva ma greva dërota militar. Dòp un pòch ëd gran confusion polìtica la guèra a arpija, ma a finiss ancora pés, con na dësfàita. Dòp sto faliment Carl'Albert a àbdica e a pàrt për l'esili. Ël Regn ëd Sardégna as treuva a porté 'l pèis ëd na bruta dërota. Mentre ant ël rést d'Itàlia mach na cita minoransa 'd përson-e as òcupa d'idèje risorgimentàj e a l'ha sentù parlé d'Itàlia, an Piemont le còse a son diferente. Na guèra a anvést tuta la popolassion, dai soldà 'd leva che a venta ch'a la faso a le limitassion amponùe an tuti ij setor da n'economia 'd guèra. Na dërota peui a ven pagà da tuti, e pròpi ij pì déboj a finisso për avèjne 'l pèis pì grev. An Piemont, donca, la situassion e soe rason a son discutùe da tuti, dal Parlament fin-a a le osterìe andova la dumìnica 'd sèira as treuvo j'ovrié ëd Turin a fésse un bicér ëd barbera e na partìa a taròch. L'umor dla gent, gnanca da dìlo, a l'é nen favorèivol a la guèra

Arnovament ant ël regn ëd Carl'Albert

Ant ël 1835 ant ël Regn ëd Sardegna a s-ciòpa n'epidemìa 'd vairòle che a fà vàire mòrt. An costa ocasion a-i é na bon-a possà ant j'atività d'asistensa e 'd beneficensa da part dlë Stat e dla nobiltà. As peul ancora nen parlé 'd polìtica social, ma a nasso istitussion d'assistensa coma cola dla Marchèisa Giulia Falletti 'd Bareul, e la Cita Cà dla Divin-a Providensa, dël Canònich Giusep Cotolengo. Ant ij quarté dla periferìa, a Valdòch, a comensa a operé Don Bòsch, che a ponta nen mach a l'istrussion religiosa dij giovo dij quarté bass, ma 'dcò a soa promossion social.

Carl'Albert a comensa a adoté na polìtica econòmica manch protessionìstica e pì orientà al comersi lìber, arduvend le tarife dij dassi e dle dogan-e. A ven-o scancelà le corporassion relative ai diferent mesté e as liberalisa la mobilità dla man d'euvra. J'associassion dj'ovrié a peulo mach operé con but religios opura assistensiaj, e parèj a nasso le Socetà 'd Socors Ressìproch.

An sto perìod lë svilup econòmich a l'é bin fòrt an tuti ij setor. As arpija l'industria dla seda, che a l'era calà durant l'ocupassion fransèisa, mentre l'ass portant a resta l'agricoltura, sempe 'd pì orientà al comersi. La cita proprietà contadin-a a resta macassìa vital e spantià pì che an d'àutre zòne d'Itàlia e d'Euròpa, e as comenso a introduve le màchine agrìcole, fertilisant chìmich e j'inseticida, mentre a dventa pì bon ël sistema 'd bagnura, la produssion ëd fen e l'anlevament.

A ven-o fàite la Cort d'Apél e la Cort ëd Cassassion, ij dibatiment dij procéss a son rendù pùblich. La censura a ven man man arduvùa e as formo doi partì polìtich, na drita moderà e na snistra moderà. A ven fàit ël Ministéro dla Publica Istrussion, la Facoltà universitària ëd Litre e Filosofìa, e cola ëd Siense Fìsiche e Matemàtiche. La scola statal a pròvoca la reassion dij Gesuita, che a vëddo mnassà le scòle catòliche dont a son ij depositari, e cola dël Vësco Fransoni.

Con la promulgassion dlë Statut ij Valdèis e j'Ebreo a ven-o a la fin emancipà e a oten-o parità 'd dirit. An teritòri valdèis a la Tor ëd Pelis, fòrse coma ùnich esempi ant la Stòria, a ven fàit un monument "cadò dl Rè a la popolassion" (as treuva dnans a la cesa 'd San Martin). Tut sòn a pròvoca na violenta reassion dël Vësco 'd Turin Fransoni, che a l'é motobin reassionari. Ël prim Parlament elét (as l'é eletor an base al cens, e 'dcò la partecipassion dij pòchi ch'a n-n han dirit a l'é pitòst bassa), a l'é fàit da 208 deputà dont mach 32 nòbij.

La sità 'd Turin a së slarga ampréssa e as riva, ant ël 1848, a 137'000 përson-e. Ma a dëspét dla chërsùa, a anrichìsse a son sicura nen j'ovrié, dont la paga a serv pen-a a survive. Già prima, ël Ré Carlo Felice a l'avìa osservà che a l'era scandalos che j'imprenditor a mugèisso gròsse richësse mentre j'ovrié a l'avìo paghe da fam. Sòn a l'é osservà 'dcò dal Cavour da giovo, ant ël 1834. Macassìa an col ann a-i é la prima lòta ovriera contra na supòsta ardussion dla paga, che as fà nen për la pression e le mnasse ovriere. An cola ocasion as vëdd che lë Stat a l'é nen, al moment, anteressà a combate coste lòte. La polissìa as assicura giusta che a-i sio nen motiv polìtich e a lìbera ij fërmà.

Ij sant sociaj piemontèis

A metà dla stòria dl'eutsent i butoma sto "insert" an sij grand Sant che a travajo a Turin an sto perìod. I l'oma vist che 'dcò lë Stat a comensa a anteressesse 'd costion d'asistensa e 'd beneficensa, ma lë spìrit che a cissa ste përson-e, dle vire d'orìgin bin pòvra, a l'é tal da atiré le përson-e che a ancontro, che antorna a lor e con lor a anandio d'euvre che 'ncora al dì d'ancheuj a son vive e grande, e a son ancora sostnùe da col ëspìrit d'amor ant ël Crist, che a l'ha fondàje e che a jë distingu da j'euvre dlë Stat.

Fra costi, ij doi Sant pì an arlev, e sens'àutr ij pì avosà për lòn ch'a l'han realisà e a l'han lassàne, a son ël Cotolengo e Don Bòsch.

Ël Cotolengo (Giusep Benedét Cotolengo) a nass ant ël 1786 da na sgnora famija 'd Bra, e a chërs ant ël temp dla Rivolussion e dl'ocupassion fransèise an Piemont. A studia da prèive, dàit ëlperìod, coma clandestin (ël seminari andova a stùdia a ven sarà ant ël 1805), e a dventa prèive ant ël 1811. As rend sùbit cont che soa preparassion teològica a l'é nen compléta, e antlora a ciama 'd podèj antegré sò studi a Turin, andova as làurea an Teologìa ant ël 1816. Da lì a pòch a dventa Canònich dla basìlica turinèisa dël Corpus Dòmini.

As angagia ant la predicassion, ant la Confession, a l'é davzin ai pòver e ai malavi, ma a jë smìja nen che a sia cola-lì soa ciamà. Ant ël 1827 a-j càpita l'episòdi che a-j fà capì soa vera vocassion. A-j càpita, an efét, ëd dovèj assiste na fomna fransèisa ansinta che a passa da Turin an sò viagi, malavia 'd tisi, che a meuir dòp d'esse stàita mandà via da l'ospidal dij tìsich përchè a l'é ansinta e non pià da l'ospissi 'd maternità përchè a l'é malàvia. Ël Cotolengo antlora a decid ëd fondé un pòst andova gnun, an qualonque condission ch'a sia, a peussa esse arfudà e mandà via. Ant ël 1828 a fita quàichëstansia ant na cò 'd Turin e a comensa sò travaj an més a l'oposission dij parent e dij confratéj. Sùbit as unisso a chièl un dotor, në spessiari e dodes dame dla carità (fomne che a van a trové ij malavi). Na rica vidoa a dirigg le dame. Durant ël coléra dël 1831 la cà a ven sarà për pao ch'a peussa dventé n'adoss ëd contagg, e antlora 'l Cotolengo as tramuda fòra sità (almanch a coj temp a l'é fòra sità) con doe seur, un malavi e 'n caret tirà da n'aso.

A ven-o sù le prime costrussion, sempe mersì a benefator, e a l'anfinìa fiusa ant la Dvin-a Providensa dël Cotolengo. J'agiut a rivo sensa che mai ël Cotolengo a l'àbia ciamà quaicòs a quaidun. Ant ël 1833 l'Euvra dël Cotolengo a ven promovùa Ent Moral dal Rè Carlalbert. A fonda d'ordin ëd seur e 'd religios, dividù an famije second ij diferent incàrich, e n'ordin ëd prèive. Soe cà as moltìplico fòra dla sità, e adéss a son spatarà për tut ël mond. Ël Cotolengo, parèj ij Turinèis a ciamo la "Cita Cà dla Dvin-a Providensa", che adéss a l'é na sità ant la sità, ancora al dì d'ancheuj a tira un bel nùmer ëd volontari, turinèis che a dédico un pòch ëd sò temp ant ij repart a sté davzin a j'òspit. Ël Cotolengo a l'é stàit fàit Sant ant Ël Cotolengol 1934

Don Bòsch (Dombòsch coma soens as dis, a l'é l'ùnich nòm dovrà a Turin për indiché sto Sant. A l'é mai sentùsse dì "San Gioan Bòsch") a l'é 'l fondador, fra l'àutr, ëd coj Oratòri salesian andova almanch na metà dij turinèis ëd na dàita età (e tanti bele che pì giovo) a son &ëstait da cit, da fieuj e da giovonòt, magara da ràir e magara sovens. Gian Bòsch a nass ant ël 1815 a la frassion Becchi ëd Castelneuv d'Ast (adéss Castelneuv Don Bòsch) ant na pòvra famija 'd contadin, e bin prest a resta sensa pare. An soa formassion cristian-a a geuga na part bin amportanta soa mare Margrita. D dventa prèive fra mila dificoltà e mila aventure, sempe con an testa 'l but d'avziné ij giovo e le masnà dij quarté pòver, andova lë sfrutament dël travaj dij minor a l'é feros e la miséria material e moral, a l'é vreman tanta.

A l'ha un particolar podèj an sij giovo, a sà fé an manera che ognidun ëd costi a senta che Don Bòsch an anteressa 'd përson-a 'd chièl e dij sò problema, e sòn Don Bòsch a lo fà dabon. A Turin a son vàire coj ch'a son rivà da la campagna a serché na manera nen ëd fé fortun-a, ma giusta 'd rivé a vive, e che adéss a vivo da sbandà ai bòrd dla società, sensa gnanca savèi lese e capì un contrat ëd travaj, ant le grinfe dij pì gram profitador. Ansema a la promossion moral e a la conossensa dël Crist e sò amor da part dë sti fieuj, Don Bòsch as preòcupa 'dcò dla promossion material e social atravers l'istrussion e l'amprendiment d'un mesté. A Valdòch, davzin ai quarté pòver e ovrié 'd Turin (adéss a l'é ant la sità) a treuva na sede fissa për sò prim Oratòri.

Chièl an përson-a a treuva la manera d'ocupésse dle condission ëd travaj dij sò fieuj e anterven-e për oten-je 'd contrad ëds travaj pì "uman". Për ël temp a l'é un prèive sens'àutr rivolussionari, scòmod pëer vaire e sostét, bon a scandalisé la gent pëe bin. A serco fin-a 'd felo passé për mat (a coj temp un ch'as comportava coma chièl a l'era dabon giudicà 'n mat). Soa fiusa sensa lìmit ant la Providensa, (as diria fin-a a l'ancossiensa) a-j përmëtt d passè anans a ògni ostàcol. Ij sò Oratòri e ij sò Istituto as moltìplico. A fonda l'órdin dij Salesian, preive, religios e religiose, che adéss a son spatarà an tut ël mond. Chiston a la pòrta dij rich pëer ij sò fieuj, a finiss sempe për trové chi a sosten soe Euvre. A meuir ant ël 1888. Don Bòsch a l'é stàit proclamà Sant ant ël 1935. Dal 1958 a l'é "protetor d'amprendiss italian". Coma ant l'800 a l'Oratòri a trovavo n'arfugi, fra j'àutri, ij fieuj che a rivavo da la campagna a Turin, ancor ancheuj a treuvo l'istéss arfugi fieuj ch'a rivo da motobin pì lontan.

Fra j'àutri Sant e përson-e che a son angagiàsse ant ël bin dël pròssim an Turin i arcordoma San Giusep Cafasso (1811 - 1860) che as dédica a l'assistensa dij përzoné, e an particolar dij condanà a mòrt (a ven ciamà 'l prèive dla forca). San Leonard Murialdo (1828 - 1900), colaborador ëd Don Bòsch, che a travaja a l'Oratòri San Luis, lë scond fondà da Don Bòsch (e mè Oratòri da giovo), a dirigg l'Istituto dj'Artigianéj e a fonda la Compania 'd San Giusep. Beà Giusep Alaman (1851 - 1926) retor dël santuari dla Consolà, a fonda la Congregassion dij Missionari dla Consolà. Beà Fransesch Faà 'd Burno (1825 - 1888) ufissial dl'esèrcit piemontèis, a fonda, ant ël 1858, l'&Euvra Santa Zita, che a l'ha coma but la promossion social e l'asistensa dle doméstiche. Giulia Colbert Marchèisa 'd Bareul (1785 - 1864), conossùa coma Giulia 'd Bareul, che a përven dal Colbert ministr fransèis e che a sposa lë strarich Tancré Falletti 'd Bareul. A deuvra sò morobin gròss patrimòni e lòn che cost a rend, për sosten-e soe Euvre, andova a-i son d'inissiative che a antìcipo cole ch'a saran j'arforme dle përzon, e a son andirissà a le fomne an sël bòrd ò scartà da la società. A arzèiv na midaja d'òr ëd benemerensa për soa assion durant ël coléra dël 1835 a Turin. A turin a deurb sò prim asilo për l'infànsia.

Vitòrio Emanuel II

A Carl Albert a suced Vitòrio Emanuel II ant ël 1849, ëd sicur pì decis, e che a l'ha 'l gran mérit ëd savèj dovré le teste polìtiche le pì bon-e dël moment, e primi fra tuti Massim D'Azelio e Camilo Benso, Cont ëd Cavour, sernù, l'un dòp l'àutr, coma Prim Ministr (a càpita, macassìa, dle vire che Rè e Ministr a sio nen d'acòrdi). Pima 'd tut a venta porté d'ordin andrinta a lë Stat, e Vitòrio Emanuel, Con Massim d'Aselio, a arnunsia nen a quàich assion spregiudicà. Macassìa lë Statut a resta an vigor, ùnica Costitussion che a-i resta an Itàlia. Ant ël 1852 Cavour a dventa Prim Ministr. La situassion intèrna a l'é nen dle pì bon-e e ij rapòrt fra Stat e Cesa a son motobin tèis, prima për ël disegn ëd lèj an sël martimòni sivil e la sopression dij tribunaj eclesiàstich, e dòp për la sopression dj'òrdin religios che a l'abio nen but social. Sta lèj a l'é varà dal Cavour për oten-e peui da la snistra l'apògg a la guèra 'd Crimea (ch'i vëddroma). A vòlo scomuniche.

Na lession dla guèra perdùa a l'é che a-i é da manca dl'apògg dle potense europenghe, che a peul esse otnù pontand almanch su n'anterésso comun. N'assion diplomàtica motobin fòrta fàita dal Cont a prepàra la futura guèra contra l'Àustria, con l'apògg ëd Fransa e Inghiltèra. Për sto but ël Piemont a pija part a la guèra 'd Criméa a randa 'd Fransa e Inghiltèra. An sto cas ël Cavour a signa n'acòrd con la Fransa sensa consulté 'l Parlament. L'idèja 'd na guèra contra la Russia a l'é për gnente popolar an Piemont. Coma consegoensa 'd costa guèra 'l Piemont a ven considerà fra le grande potense europenghe e a ven arconossùa soa fonsion anti-austrìaca e liberal nen rivolussionaria an Italia. Parèj ël Piemont a dventa l'arferiment dij moviment liberaj italian, che a sùpero ij regionalism. Ij contat fra Cavour e Napoleon III a resto segrét. Ël gené 1859 a l'é l'ocasion për provoché l'Àustria (discors dël "crij ëd dolor" dël Rè, che a pròvoca la disposission dle trupe austrìache an sël Ticin).

La preparassion dla guèra a l'é complicà tant da na mira diplomàtica coma da na mira logìstica. A venta provoché n'agression për giustifiché n'intervent fransèis, e an pì le agitassion programà an Toscana as buto nen an moviment, pròpi coma se ij Toscan a verèisso pì nen fésse liberé. Ij volontari a son motobin manch ëd coj antivist. Macassìa 'l geugh a riéss.

Con la sconda guèra a l'Àustria, ant ël 1859, e la vitòria sucessìva, l'influensa austrìaca an Itàlia a l'é arduvùa a basta da përmëtte l'ocupassion dla Lombardìa. Napoleon III adéss a l'ha por che as peussa formé na potensa tròp granda a sò confin, al pòst ëd cit ëStat sota l'influensa fransèisa, e donca a pòrta nen la guèra fin-a an fond.

Ma a sta mira, a guèra finìa, Emilia e Toscan-a a elìmino sò govern e a oten-o l'anession al Piemont, còsa che a ven giustificà da la necessità 'd dé na sistemassion a coste region pëer nen core d'àutri e pì grav risigh. Ël Regn ëd Sardegna a céd a la Fransa la Savòja e Nissa, second j'acòrd. Ma adéss a ven-o fòra 'd problema an Sicilia, che as arvira con fòrte possà republican-e. A part la spedission dij mila (6 magg 1860) ëd Garibaldi, che a pròvoca 'l cròl dël Regn dle doe Sicilie. Ij Piemontèis a contròlo che la situassion a scapa nen da le man, e a decido na spedission contra ij volontari papalin andàit a difende lë Stat Pontifìssi, che a l'istéss temp a l'ha 'l but (primari) d'impedì a Garibaldi un colp ëd man su Roma e la nàssita 'd na repùblica ant ël Sud d'Itàlia.

La situassion internassional a l'é motobin tèisa, la Fransa a ciama che Garibaldi a sia fërmà. L'intervent dl'esèrcit ëd Vitòrio Emanuel II (11 stember 1860) a përmëtt ai Piemontèis d'arpijé 'l contròl dla situassion. Ël meridion a ven giontà al Regn ëd Sardegna. Ant ël 1861 a nass ël Regn d'Italia sota ij Savòja e an soa stòria a confluiss cola dël Piemont. Ël prim Rè a l'é Vitòrio Emanuel II (che a contìnua a ciamésse con ël nùmer d'órdin dij Rè 'd Sardegna e a veul nen pijé 'l prim nùmer d' órdin dij Rè d'Italia - A l'avrìa dovù ciamesse Vitorio Emanuel I Ré d'Itàlia). I notoma che a la consultassion popolar ("plebiscito" an italian) a coj temp a j'ero ciamà manch ël 2% dla popolassion e 'd costi metà a andasìo nen a voté.

La situassion econòmica e social ant lë scond '800

Le codission econòmiche a comenso a 'ndé bin méj con le polìtiche dj'ani '50 dël sécol, con la riorganisassion dl'agricoltura e con la realisassion ëd vàire ferovìe. Prest ël Piemont a l'é la region italian-a che a passa tute j'àutre d'un bél pòch për chilometer ëd ferovia an esercissi. L'indùstria a ven favorìa e as ësvilupa (téssil, dle miniere, siderurgica e metalurgica) e parèj ëdcò 'l comersi, che adéss a l'ha motobin manch ëd vìncoj. Cavour, an efét, a l'é un decis sostenidor dla libertà 'd comersi.

La modernisassion dlë Stat a marcia motobin ampressa, e a chërs motobin la pëersentual ëd chi a và ò a l'é andàit a scòla. Ant ël 1859 a ven varà la lèj che a istiruiss l'istrussion elementar obligatòria. As ëstà creand un neuv proletarià con lë svilup dl'indùstria. La discussion as ëspòsta da coma trové un rimedi a l'aument dij dij chiston, a tema coma 'l salari dj'ovrié, la tùa dla salute dle fomne e dij cit ch'a travajo an fàbrica, sle condission igéniche an sël pòst ëd travaj, e via fòrt. Ij contrat ëd travaj che j'ovrié a venta ch'a aceto a son pés che le pràtiche dla caserma e a antivddo greve sansion për ògni gavà. A comensa a chërse la cossiensa dla clàsse ovriera e la lòta për arduve lë sfrutament.

A metà dël sécol, mersì a la libertà d'associassion garantìa da lë Statut, a nasso le prime Società Ovriere, che as organiso peui an confederassion. A nasso le prime cooperative 'd consum e le organisassion ovriere a sostegn dij perìod ëd malatia, e a sostegn dij disocupà, con na sòrt d'ufìssi 'd colocament. Padron e govern a ambreujo nen ste associassion, bastamach ch'a l'àbio nen but polìtich ò sindacaj. La possà a l'arvendicassion dij dirit fondamentaj a l'é fòrta, mentre an Euròpa a comenso a spantiésse j'idèje socialiste e comuniste. Cavour midem a venta ch'a amëtta che l'ùnica manera për evité lë scontr social e le lòte 'd clàsse a l'é col ëd rende pì bon-e le condission dij travajeur. Lë svilup industrial, part' ant ël '700 da l'Inghiltèra, a càpita an tuta Euròpa, e 'dcò a Turin, con në sfrutament servaj dël travaj minoril e dle fomne. A bàsto pòchi valor andicativ për mostré la situassion. Fin-a al 1844 a-i son ëd nòrme 'd lèj che a tùo (an quàich manera) ij giovo amprendiss, ma peui, ant ël nòm dël progréss e dla libertà, ste nòrme a son scancelà dai liberaj. Da sta mira anans a-i son cit d'eut ò neuv ani che a deuvo travajé da 12 a 15 ore al dì, an situassion dle vire vreman afrose e ant d'ambient danos. Fin-a 'l Cavour a sotlìnia che an Inghiltera fomne e masnà a venta ch'a travajo motobin manch, ma la situassion a càmbia nen, përchè as peul nen toché un dàit tipo 'd libertà a sens ùnich. Ij cit, contut che a travajo e a produvo d'ùtij për ël padron, për ij prim tre ani a son nen pagà, con la scusa che a "amparo mach". Ant ël 1886 a ven varà na lèj "ëd tùa" për ij minor, che a stabiliss che për ël travaj ëd neuit a peulo esse dovrà mach fieuj dai 12 ani an sù, ant le minere a peulo nen esse ampiegà cit sota ij 10 ani, e ant le usin-e 'l lìmit d'età për travajé a l'é 9 ani. La giornà 'd travaj a và da 12 a 14 ore.

La delusion dl'unità - Crisi e arnàssita

Ancora ant ël 1861, an particolar fra ij nòbij piemontèis, a-i son tante crìtiche a l'unità italian-a. La Contëssa 'd Sambuy a dis che l'Itàlia a peul sté a soa cà, mentre 'dcò D'Azelio a l'é dëspiasù che "ij piemontèis a sio gavasse la pél a profit dë sta rassa bugeron-a". Con ël trasferiment dla capital prima a Firense e peui a Roma, ij Piemontèis as n'ancòrzo che cola unità d'Itàlia che a l'avìo sercà da teston, con tanti sacrifissi e tant eroism, a antusiasma pròpi nen j'Italian, che a agradisso nen vàire ij Piemontèis, sò stil, soe régole, la naja e via fòrt. A son vist pì coma invasor che coma liberator (a Roma a son ciamà "buzzurri" e a l'é nen un compliment). A-i nass fin-a na guerija anti-piemontèisa, che a ven dità "brigantagi", ma che an realità a angagia 60 batajon dl'esercit piemontèis, e che a ven contrastà an manera violenta tant che ant ij combatiment che a na ven-o fin-a quàich pais a ven crasà. D'Azelio a lassa scrit che "... a venta che ij napolitan a no fasò savèj se a no veulo opura nò ...", che a l'avrìa nen sens ste ant l'Italia meridional da indesiderà.

Turin a perd bon-a part ëd soe arzorse econòmiche, e la sità, ansema a tuta la region, a patiss na fòrta crisi econòmica, e a tira a sarésse ant un dàit isolament. Son ëdcò përchè a ven a trovésse ant na posission periférica andrinta lë Stat.

Ij nòbij piemontèis a seurto con dignità da la sena, ma a manten-o sempe na fidelità completa a la cà regnant. Lë Stat midem, sota l'ispirassion dij Savòja, che a soa vira as ispiro al modél fransèis, a pija sùbit un carater motobin acentrà.

An Italia l'anti pemonteisìsm a l'é spantià da 's për tut. Gia prima dl'unità d'Italia fra ij patriòta italian (p Turin a perd bon-a part ëd soe arzorse econòmiche, e la sità, ansema a tuta la region, a patiss na fòrta crisi econòmica, e a tira a sarésse ant un dàit isolament. Son ëdcò përchè a ven a trovésse ant na posission periférica andrinta lë Stat.

Ij nòbij piemontèis a seurto con dignità da la sena, ma a manten-o sempe na fidelità completa a la cà regnant. Lë Stat midem, sota l'ispirassion dij Savòja, che a soa vira as ispiro al modél fransèis, a pija sùbit un carater motobin acentrà.

An Italia l'anti-piemonteisism a l'é motobin spantià. Già prima dl'unità, fra ij patriòta italian (motobin cita përsentual dla popolassion) a-i son sentiment anti-piemontèis, che a ven-o atribuì a l'arogansa dij nòbij e dij militar, ma che a arbato 'dcò na difidensa ant la cultura sientìfica e técnica andova 'l Piemont a l'é motobin dnans a j'àutre region italian-e. An realità, an sto perìod, a esist na bin nutrìa literatura piemontèisa, sovens d'ispirassion social, ma a l'é scrita an piemontèis, e donca completament sombra a j'inteletuaj italian.

As dis che a venta difend-se dal piemontèisism, e che la region a l'é governà a la manera dle caserme e dij convent. Dòp l'unità ij motiv d'intoleransa a chërso. As dis che ij Piemontèis a penso d'avéj conquistà l'Italia (còsa che da na mira "técnica" a sarìa fin-a vèra). e che l'istrussion obligatòria, fàita con ij métod piemontèis, as adata nen a l'Italia.

L'esèrcit che a reprim la guerija a l'é pro dirét da ufissiaj an magioransa piemontèis (a-i na son bin pòchi d'àutri), ma a tuti j'efé*t a dovrìa esse considerà l'esèrcit italian. La repression a l'é bin dura, la gent a capiss nen e a atribuiss ai Piemontèis la còsa. Parèj la coscrission obligatòria e le tasse a son atribuìe a l'euvra dij Piemontèis (an efét a son le lèj che a resìo e a reso 'l Piemont) e ij Piemontèis, ansema a lë Stat, a dvento ij nemis. An particolar an Sicilia a-i é l'a costuma 'd ciamé Piemontèis ij militar e ij funsionari dël neuv Stat. A Turin a resta, comsëssìa, un teren drù për l'ësvilup dla siensa e dla tecnologìa, còse già comensà prima dl'unità. Studi e sperimentassion a pronto 'l teren a l'ariv dla grand indùstria, che a arscrivrà la stòria 'd Turin e d'Itàlia. Le arceste sociaj as fan fòrte, la clàsse ovriera as organisa an sindacà, e su sto teren as pronta na neuva chërsùa che a slansa fòrt ël ròl dla sità e dla region.

E la lenga?

Na prima nòta: a diso jë stòrich che 'l Piemontèis a fussa l'ùnica lenga che Vitòrio Emanuel II a conossèisa bin, bele che le lenghe ufissiaj dla Cort a fusso 'l Fransèis e l'Italian, e për j'at da publiché a fusso dovrà l'Italian (un pòch ambreujà). Con l'Italian ël Rè as la gavava nen vàire bin tant coma gramàtica che coma sintassi, mentre sò léssich a l'era pitòst limità.

Për tut l '800 a continua la produssion literària an Piemontèis, compagnà da studi an sla lenga e atività 'd vocabolarista. A ven-o fondà vàire arviste literàrie an Piemontèis. A seurto neuve Gramàtiche. L'800 a l'é 'dcò la gran stagion dël teatro piemontèis. An sto perìod a l'é ciàir che 'l Piemontèis a riva là 'ndova l'Italian a fà fatiga a rivé, e sòn, an particolar, për ël teatro, andova a peul esprime lòn che, an italian, la magioransa dij Piemontèis a sà nen esprime ò capì. Ël teatro an Piemontèis a l'é an condission d'arpresenté la dëscussion polìtica dël moment, oltra che tuti j'àutri sogét teatraj, e a l'ha un gran sucéss (a l'é un vér mojen ëd comunicassion ëd massa). An prinsipi dël '900 as consòlida la grafìa piemontèisa, che a ven unificà e portà a cola dovrà ant la prima gramàtica (che a l'é peui cola pì dovrà da j'autor).

Al dì d'ancheuj oltra 2'500'000 ëd përson-e a parlo Piemontèis coma soa lenga prinsipal, e 'l Piemontèis a l'é parlà ò almanch conossù da a-peu-pre 3'500'000 ëd përson-e. La literatura, 'dcò cola d'adéss, a l'é viva, e vàire scòle piemontèise a l'han la lenga piemotèisa coma matéria facoltativa. Për chi a lo savèissa nen, ël Piemontèis a l'é 'dcò la lenga dij zìngher Sinti Piemontèis, che a la mostro 'dcò ai sò cit. (Ij Sinti Piemontéis a son con noi da 500 ani anviron, e a son fra ij pì piemontèis abitant dël Piemont. La lenga piemontèisa, che a l'ha gnente da vëdde con ij dialet italian (a son doi grup lenghìstich diferent) e che a l'é andipendenta tant dal Fransèis coma da l'Ossitan, coma dal Franch-Provensal, a l'é stàita arconossùa da la Comunità Europenga coma lenga minoritària da tué, la region Piemont a la arconòss (për adéss) coma soa lenga regional, l'Itàlia no (la democrassìa a l'é sempe un pòch scrussìa). A smija quasi che 'l Piemontèis (ò la cultura che a supòrta) a fasa 'ncora paura a quaidun, ò che quaidun a l'abia 'ncora nen përdonà ai Piemontèis d'avèj fàit l'Itàlia.