Candida Rabbia/Tavo Burat: òm d'arvangia sempre a l'avait

Tavo Burat (1932-2009): òm d'arvangia sempre a l'avait

Për arcordelo ’d si temp sì, a des agn da la dëspartìa (18 dë dzèmber dël 2009), gnente am ven pì a taj che arciapé con Chiel una ëd soe dëriere arserche, ch’a lo trovavo mai strach a gaspé ’nt ël creus ëd nòsta stòria: cola ch’a l’avìa cudì con Corrado Mornese (publicà dël 2006) e antitolà ai «Banditi e ribelli dimenticati. Storie di irriducibili al futuro che viene».

J’autor ch’a l’avìo dèit ij sò contribù a st’arserca, a fortìo da sùbit la dëstinsion ën tra ij bandì (ancheuj, nopà, ël fuorilegge a buta ’nsema tan ij criminaj comun che chi ch’as arvira për motiv religios, polìtich e via fòrt), butand ën cièir che ij bandì ch’as arviravo al podèj a trovavo arfugi e protession ant ël sen ëd le comunità campagnin-e dël mond pì rùstich, col-lì ch’as piega pa a la modernisassion.

«Gli “irriducibili” incarnano,consapevolmente o no, lo spirito di resistenza della comunità stessa contro leggi ritenute ingiuste o modi degenerati di applicare le leggi stesse». Coma Tavo, sempe sla broa dël feu ’nt la difèisa dij drit ëd j’«Identità Minoritarie, ëd le Lenghe Locaj» e dj’Erétich (arcordomse ch’a l’era stèit co-fondator, dal 1974, dël «Centro Studi Dolciniani» ëd Biela e ch’a l’avìa otnù ’l «Premio Giordano Bruno» për l’ euvra «Dal Medioevo alla Modernità» - 2004, realisà con C. Mornese an materia eretical), ël bandì as trasforma, ant l’inmaginari popolar ëd le comunità d’arferiment, ant ël ver difensor ëd la lej e ’d soa aplicassion egalitaria, ant ël campion dël podèj considerà legìtim.

J’arvire ’ndividoaj coma la soa, l’istess coma cole coletive a l’han ën comun lë spìrit pa dominàbil d’un mond antregh ch’a veul nen meuire: un mond ëstrasordinari arciamà ’n manera s-cëtta e foravìa ’dcò dal Grand Barba Tòni Bodrié, n’àut ëspìrit pien d’arvira ch’i l’oma arcordà da pòch a la Comuna ’d Coni ’nt ij vint agn da la dëspartìa (1999-2019). Tavo, arfudand sensa mai chitela ij podèj bòrgno che, da ’n temp a l’àutr, a l’han sërcà d’antrapé la libertà (lenghìstica, polìtica, religiosa e via fòrt), già dal 1961 a fondava, con ël promotor dij Brandé Pinin Pacòt, «L’Escolo dóu Po», për deje un neuv andi al provensal alpin ant nòste valade; pòch apress a l’era torna chiel ël coordinator për l’Italia dl’ «Associazione Internazionale per la Difesa delle Lingue e Culture Minacciate», dont a l’era stèit co-fondator, a Tolosa, ant ël 1964. Pa për nen, dël 2006, a l’avrà la Midaja al Mérit dal Pressident ëd la Repùblica Slava për sò angage a pro dle minoranse lenghìstiche ’n Euròpa (n’angage ch’a lo vëdrà peui ’dcò ’nt la diression ëd vèire arviste ’nt le lenghe regionaj d’Italia e nen mach an cole piemontèise coma Alp, La Slòira e Coumboscuro).

A fianch ëd n’àut ëspìrit indomàbil, Pier Paolo Pasolini, a l’avìa peui colaborà e batajà (sempe an difèisa dj’identità minoritarie) e, ant ël 2005, as publicava soa euvra fiamenga «Lassomse nen tajé la lenga». (N.d.R. Prim volum) ch’a-i venìa dapress a tante dj’èite ’d matris ëstòrica e ’dcò poetica, che Tavo a dësfornava già dal 1959 («Prusse Mulinere»); dël ’77 a-i surtìa «Federalismo e autonomie. Comunità e bioregioni» e ’nt lë ’79 le poesìe «Finagi»; peui «L’an-ca da fé. L’antica cucina biellese» con G. Lozia - 1989 e ’ncora poesìe («Menhir» -1992, «Dal creus dël temp» Bruxelles, 1993, con A. Marquet; për finì con «Ciri vacior» - Bird Watching 2007).

Ma i tornoma a l’arserca ansidita sij bandì dësmentià. A-i na j’é un ch’a merita, për noi piemontèis, d’essi arcordà dabin (pa për nen che chiel a l’é intrà ’nt l’arserca ’d Tavo, ch’a l’ha leteralment arsussitalo da la tampa dla dësmentia, sapand bin bin ancreus...).

St’arviròiro magara, coma tanti giovo dla companìa dël sërgent Pasquale Romano ’d Gioia del Colle (ch’a l’era conossù col nòm ëd bataja d’Enrico la Morte) a l’avìa chërdù e sperà ’n Garibaldi... As trata ’d Carlo Antonio Gastaldi, ovrié bielèis (scardassin) «dësmentià» për l’onta ch’a l’avìa fèit robaté sla famija e su soa borgà alpin-a ’d Vagliumina, frassion ëd Graja, da già che gnun a l’ha vorsù tramandeje ai novod la memòria ’d soa stòria, tutun bin foravìa (sganfand-lo parèj ëdcò da la memòria gropà al «brigantage»).

Ël Gastaldi però a l’é na testimoniansa pressiosa ’d col Risorgiment Italian alternativ, «senza eroi», dël qual as parla tant malvolënté, ma che «soens, se nen sempe» a l’ha vist la partessipassion popolar (cand ch’a-i era) pì «contra» che «con» coj-lì ch’a l’han falo ’l Risorgiment ufissial.

«Nella storia del cosiddetto brigantaggio meridionale, ciò che Gastaldi ha fatto, scritto e detto ha un valore eccezionale, perché egli era piemontese e, infischiandosene di re vittoriosi o francescani, si schierò al fianco del più idealista dei briganti del Mezzogiorno». Sensa vorèjne fé na «glòria bielèisa», Tavo a l’ha chërdù coma ’n dovèj l’arcordelo, riabilitand-ne la memòria «ora che il brigantaggio delle province meridionali è visto da una più disincantata prospettiva»; donca, soa storia a dovìa esse, almen, conossùa!

Pa da dì che «qualcuno rimarrà di stucco, sapendo che uno dei migliori briganti borbonici fu un operaio di Vagliulmina..». Ma, mé car Tavo, i chërdo che ’d giss noi adess i-j rëstoma për bin d’àutr, ora che, a des agn da toa dëspartìa, l’Italia (che tanti fieuj a l’ha vist a seufri e a s-ciopé tant ant ël Risorgiment ufissial che ’n col alternativ) a l’é torna stèita tajà a tòch da l’ancuria e da la svèndita a j’american, ai cinèis, ai sarasin, ai fransèis, ai russi... e via fòrt!

Fin-a l’eresia, ancheuj, a l’é ribaltasse e la Cesa, che con tanta perissia a pretendìa da l’erétich e da la masca nen la vrità, ma la confession, forsand-la a seurti con la tortura (ch’a moltiplicava ’n tala manera dj’èiti erétich e strìe), ancheuj a tron-a dal pùlpit ëd ròbe ch’i m’ancalo gnanca d’arpeti, istigand ij fidej contra ij sò neuv diav e diavleri... Al ritm ëd melodìe tut àutr che divòte... E adess i saro ’nt tò arcòrd, Magìster e Òm Grand ch’i ringreteroma mai a basta për tut lòn ch’it ses riussì a salvene dal ravage dël progress, sporsand a tuti cost tò «haiku», gavà da «Ciri Vacior», për tan ch’an giuta ’dcò noi a s-ceiré ’n costa boschin-a afrosa ëd nòst mond cabëstorn.

Dedicatòria
A ’l faje e ai duso
a j’euj ch’a s-ciairo ’nt ël top
dël bòsch anmascà.

Candida Rabia