Beppe Burzio/Piemont e piemontèis

PIEMONT & PIEMONTÈIS

(Da "Assion Piemontèisa" Stember 2001)

An costi meis che 'l caud a cheus pere, godron e servej e ch'a-i é gnente 'd tant neuv o 'd tant anteressant sota 'l sol, fòravìa che coj ch'a l'han vagnà j'elession ëd lë stat a seguito soa campagna eletoral coma se gnente a fussa an ansultand j'aversari e an anventand ëd "përtus" ch'a son endemich, giusta mach për ëstermé 'l fàit che ij novanta di da j'elession, termo ch'a l'ero pijasse për cangé 'l pais, a son passà e 'l pais a l'é sempe lì con tuti sò dësgust, e fòravìa che coj che j'elession ëd lë stat a l'han përduje ma, an compens, a l'han vagnà cole 'd Turin, as dedico con soen, e second programa, a la promossion ëd la neuva rassa 'd turinèis genit: j'estracomunitari colorà.

Ël sindich an përson-a a l'é dëscomodasse, con sò bel bindel tricolor an sle fërse, për selebré 'l matrimòni fra doi turinèis ëd l'avnì: na turinèisa bianca, che dal nòm as dirìa 'd reis ariose, e 'n mòro african, con tut ël contorn ëd diciarassion sël vàire ch'a l'é giusta e vajanta la sossietà multietnica, tant che nòst prim resior, pijà da l'entusiasm, a l'ha diciarà che cola (la sossietà multietnica) a l'é sò seugn da tuta la vita. E pensé che Ciamparin a l'é 'n turinèis genit!

Vàire ch'a l'ha cangialo an pès la politica! Gnente 'd neuv donca.

E antlora, convnù ch'a-i é gnente 'd neuv o 'd tant anportant për ampinì ste pagine, i arpijo ancor na vira n'argoment ch'a më sta a cheur e an sël qual i l'hai già scrivù milanta vire, an garantend, contut, che dòp i taserai. A l'é na promëssa.

Parloma donca 'd Piemont, ëd piemontèis, dij sò rapòrt e dle liure ch'a gropo tera e gent e pùblica ministrassion.

La "coperativa Pro Piemont", dont i foma part e ch'a l'é la promotris ëd tute j'inissiative realisà an costi ani, a l'é stàita fondà ant la prima dël 1989 con un but precis.

But ch'a l'é 'l midem ëd l'associassion coltural "Confrerìa dël Lambel", butà an tren ant ël luj dël 2000 quand che, 'n pòch për ëstrachità e 'n pòch për le cite malandre dl'età, i l'oma pensà ch'a fussa giust deleghé a d'àutri quaidun ëd j'angagg ch'i l'avìo sostnù fin-a a col moment. Tuti ij sòcio dla coperativa e dl'associassion a son d'autonomista genit ch'a susto n'organisassion federal ëd lë stat andoa che, coma tuti a san (o nò?), për ëstat federal a s'antend l'union parsial dë svarià "nassion sovran-e" ch'a l'han decidù 'd gestì ansema na part ëd soe atività politiche e sossiaj.

Piemont nassion "sovran-a" donca.

E për esse nassion sovran-a, 'l prim travaj a l'é col ëd tenté d'arcuperé, për ël Piemont, soa autonomìa sossial e ministrativa. Pì nen esse italian an tut e për tut, ma esse "piemontèis", sitadin dël Piemont, federà, ant la mzura decidùa dai piemontèis ant lë stat italian o padan, ch'a fa franch l'istess.

Cost'idéja a l'é nen nì baravantan-a nì neuva, convnù ch'a l'era nassùa a Turin ant l'otober dël 1864, sùbit dòp dël ravagi 'd Piassa San Carl, e a l'era concretisasse ant la fondassion, për euvra 'd Pier Carl Bòggio, ëd la "Comission Permanent" për la tùa e la dësfèisa ant la neuva Italia meridionalista, dij dirit ël le "antiche provinse", cole piemontèise.

A l'é ciàir che dòp dë squasi 'n secol e mes ëd propaganda meprisanta contra ij piemontèis realisà da tuti (tuti!) ij govern italian fin-a a rivé a la mira che tanti piemontèis a l'avìo onta d'esslo, a vantava fé quaicòs përchè che ij piemontèis a arcuperèisso soa dignità e a tornèisso a sentse pòpol. E për fé 's quaicòs i l'oma pensà 'd parte da le doe ròbe positive e sigure ch'i l'oma: drapò e lenga.

Nòst drapò a l'é, tut somà, un drapò onorà.

Onorà për ij tanti mòrt ch'a l'ha quatà e ch'a son ëstàit dësmentià o meprisà, coma për esempi la prima midaja d'òr dij carabinié, Gioann Batista Scapassin d'Ansisa, massà da j'arvirà italian ëd Mazzini për ess-se arfudà 'd rendje onor a la biòcia tricolor a tut pro dël drapò piemontèis.

E la lenga.

Già, përchè nojàutri piemontèis, al contrari d'àutri pòpoj, i l'oma 'dcò na lenga ch'a fa da arferiment ai tanti lengagi 'd cioché e ch'a n'arpresenta tuti. Na lenga onorà 'dcò chila coma nòst drapò. Na lenga codificà dal Pipin dël 1783 e giustà ant j'ani apress da 'd përsonagi coma Belfadel, Pacòt, Viglongh, Griva e Bré.

Na lenga ch'a l'é nen ël turinèis përchè, dòp ëd dosent ani bondos che la burocrassìa turinèisa a scrivìa an italian, Pipin a l'ha coretament pensà che la lenga dla capital a fussa tròp antëmnà da na lenga strangera e, për codifiché la lenga piemontèisa, a l'ha vorsù parte dai lengagi dij pais ch'a 'nviron-o Turin. A lòn ch'as sa, almen.

Na lenga che 'l Consèj d'Euròpa a l'ha classificà coma lenga minoritaria europenga e che, fin ch'a l'avran nen vagnà coj ch'a la combato, a l'é comprendùa an tut ël Piemont, Valdosta compreisa.

Mi i peuss dì d'avèj virolà an longh e an largh për ël Piemont për pì che quarant'ani. Un pòch për travaj, un pòch për parlé 'd Piemont an nòsti banchet e 'n pòch a fé 'l turista.

E, daspërtut andoa ch'i son andàit, i l'hai sempe parlà piemontèis e, daspërtut andoa ch'i son andàit mè piemontèis a l'é sempe stàit comprendù e a l'ha sempe avù rëspòsta ant l'istess lengagi.

Istess a l'é 'ncapitaje a 'n nòst sòcio, veterinari, che për tanti ani a l'ha esercità a Bièla Ma la testimoniansa pì determinant a l'ha portanla na nòsta sòcia e amisa che, quaich ann andarera, pòchi, a l'era andàita an ferie ant la locanda d'un paisòt ant na val minor ëd la Valdosta. Për feje 'n piasì a l'obergista, ant un-a 'd soe spassigiade, a l'era 'ndàita ant na baita-garavon-a sperdùa an mes a le sime për comandé, a nòm ëd l'obergi, butir, tome e sairass.

A l'ha provà a parlé an fransèis (lenga ufissial ëd la region) e gnun a l'ha capila; istess a l'é 'ncapitaje con l'italian (lenga ufissial ëd lë stat); a la finitiva a l'ha provà a parlé an piemontèis e nen mach a l'é stàita capìa, ma a l'ha 'dcò avù 'd rëspòste ant l'istess piemontèis.

Ant na paròla, ant un canton sperdù 'd na val ësperdùa dla Valdosta as parlava mach ël patuà dël pòst e 'l piemontèis. Sòn a ciairiss tante ròbe.

A l'é bon da capì che n'assion coltural butà an tren con ël but ëd rivé a oten-e l'arconossiment ufissial ëd lë stat (con lòn ch'a compòrta!) për argionze, a la finitiva, n'autonomìa ministrativa për ël Piemont, a peul nen trové d'acòrdi ij govern sentralista ch'a l'han ministrane ier e ch'an ministro ancheuj.

Ël dëscors a l'é sempi.

Coj ch'an governo a veulo seguité a felo e, për seguité a felo, a devo guerné ij vot dle tante region italian-e ch'a vivo, con soe mafie, an slë spale dlë stat, visadì ëd j'àutre region che, coma 'l Piemont, a produvo 'd redit.

E, 'd conseguensa, gnun federalism genit.

Tut al pì un sentralism real, mascrà da 'n federalism baravantan ëd faciada. E coma lògica conseguensa a l'é anandiasse la guera contra 'l Piemont.

Na guera che, an quaich situassion, lë stat a l'ha combatù an prima përson-a, coma quand che 'l parlament italian a l'ha negaje a la lenga piemontèisa l'apartenensa a la nòta dle lenghe da tué e protege.

Com'élo che quand che 'l parlament a l'ha votà sta lege tanti deputà piemontèis a l'han votà contra 'l Piemont o a son surtì për nen voté?

La dësfèisa dla grupia a conterà bin quaicòs! Si, an Piemont, për contra, për combate la guera ch'a dovrìa crasé la lenga piemontèisa lë stat a l'ha delegà soa emanassion natural, la ministrassion regional, ch'a l'ha butà an camp ij sò batajon d'assaut: le tante associassion colturaj ch'a vivo 'd soe sovension.

Da part ëd la Region, sta guera a l'é combatùa con tanta anteligensa e autertanta cafardarìa: a-i é adritura 'd gent convinta che la Region a travaja a pro dla lenga piemontèisa e nen contra.

Dël '90 la Region a l'ha emanà na lege për la tùa e la promossion nen ëd la lenga, mai pì, ma dij lengagi stòrich dël Piemont, visadì dij lengagi 'd cioché.

Lòn a l'ha dàje ij mojen legaj për deje eutsent milion apopré a l'Università 'd Turin con ël but ëd realisé l' "Atlant Lenghistich ëd le parlade piemontèise" che gnun a l'ha mai vëddù e dont a l'é mai parlasse fòra dij boletin dë speisa dla Region.

Ani andarera i l'avìa faje ij cont an sacòcia a la Region an sla base dla nòta dle sovension, ch'a l'é pùblica.

Ebin, a l'era arzultà che, a paragon ëd le senten-e 'd milion dàite a j'associassion ch'a trato lenga e coltura locaj, mach des milion a j'ero andàit a pro dla lenga piemontèisa, l'istessa gifra dàita a doe associassion ëd la Liguria ch'a parlo 'n lengagi con quaich atinensa a 'n dialet piemontèis. An pì a ven-o promovùe e giutà tute cole manifestassion ch'a fongo sempe 'd pì la coltura piemontèisa ant na dimension paisan-a, fàita 'd tradission campagnin-e con quintalà 'd costin-e a la brasa e 'd balet an costum sensa sust.

Dël '97 n'àutra lege regional, la 37, a l'ha dàit ël via al mostragi ant le scòle, con frequensa facoltativa, dël "piemontèis" (e torna nen ëd la "lenga piemontèisa").

Na federassion d'associassion, "la Consulta dla Lenga Piemontèisa" a l'ha "anventà" le "variant locaj ëd la lenga piemontèisa" (an pratica ël dialet ëd Carianet a l'é pì nen ël Carianetèis, ma 'l "piemontèis ëd Carianet").

Parèj la lenga piemontèisa a l'é trovasse, unica al mond, a esse componùa da tante variant locaj. Topa! Si la cafardarìa a l'ha argionzù 'l massim. An ësquasi tuti ij cors organisà da la Region as mostra nen la lenga piemontèisa, ma 'l dialet dël pòst, batià për l'ocasion "variant local dël piemontèis".

Ëdcò si 'l përchè a l'é sempi. Ancheuj le përson-e ch'a conòsso da bin la lenga piemontèisa, tant da podèjla mostré con profit, as peulo contesse an sij dij ëd na man sola.

J'àutri nopà 'd përfessioné soa coltura an merit a l'han preferì ardùe 'l livel dël mostragi për adatelo a soe possibilità. Adess i soma rivà a l'ùltim espluà: col dë scrive d'articoj an sij boletin ëd le associassion për ësbefié la lenga piemontèisa a paragon ëd le "magnifiche lenghe locaj": "an tute ij bande dël Piemont a-i son dij paròle ch'a merito d'esse considerà richësse colturaj ch'a venta guerneje con cognission e feje cognòsse an tuta la Region. A sarìa un delit col ëd ridùe ël piemontèis na lengua reida, centralista angabià al servisse dla polìtica coma 'l turinèis".

Antlora vëddoma.

Prim, ël piemontèis a nass pròpi da na media calcolà dij lengagi dë svarià pais.

Second, tuti ij lengagi ëd tuti ij cioché a son sigurament na richëssa ch'a va tuà e guernà, ma për angagg ëd la ministrssion comunal ëd sò pais e nen ëd la Region. Angagg ëd la Region a dovrìa esse col ëd tué, guerné e spantié la "lenga piemontèisa".

Ters, an ësquasi dosentani la lenga piemontèisa (e nen ël turinèis ch'a l'é n'àutra ròba) a l'é spantiasse an tuti ij canton dël Piemont an manera natural e, a lòn ch'a smija, adess as vorerìa sostituila. Già, ma con còsa?

Quart, la polìtica. Considerand che quand che un a agiss për un but ch'a rësguarda la comunità a fa 'd polìtica, a l'é ciàir che noi i foma 'd polìtica.

A l'é scrivù su nòst ëstatuto e su cost giornal. Noi i sercoma ëd dësvijé ant ij piemontèis la dignità e l'orgheuj d'esse piemontèis përchè ch'a torno a sentse pòpol.

Partend la da lenga.

Ëdcò coj ch'as bato për crasé la lenga piemontèisa a pro dij sò lengagi 'd cioché, a fan ëd polìtica. La polìtica dle sovension, mascrà con ëd prinsipi che mach a n'esam superfissial a smijo etich. Ant la realità dla pratica a son ëd traditor dël Piemont, bele 'dcò quand ch'a van a arpresentelo an gir për ël mond.

Ma sòn, forse, a lo san nen. O forse a lo san pì che bin e a fan finta 'd nen savèjlo.

Quint e pro. An costa guera a pro e contra la lenga piemontèisa ij rapòrt ëd le fòrse an camp a son pì o meno coj ch'i l'oma avù contra ij fransèis a l'Assieta.

Ma gnanca noi i l'oma ancor nen përdù. I soma pòchi, ma i soma 'ncamin a chërse...

Ardì Piemontèis...

Beppe Burzio