Beppe Burzio/La paròla a j'italian
dòp ëd tant piemontèis:
LA PARÒLA A J'ITALIAN[modifiché]
Da: "l’Assion piemontèisa" ëd Dzember 2002
Tuti coj che, an quaich manera, a s'òcupo dla stòria genita dël risorgiment, e nen ëd cola faussa ch'a l'han fane travonde le scòle 'd regim, a l'han bin ciàir che ij rapòrt fra ij piemontèis e j'italian, spece coj meridionaj, a son nen rapòrt d'amitié.
A l'é na ruso veja, pì veja dël risorgiment.
Tuti i savoma che la gent ëmnùa, la gent ëd la stra, 'l "risorgiment" a savìa gnanca lòn ch'a fussa e dl'unità d'Italia a j' n'anfasìa meno che gnente. Dëdlà 'd Ca Savòja ij soj anteressà a l'unità d'Italia a j'ero në strop d'anteletuaj fanatich, quaich grup ëd podèj finansiari, dzortut toscan e emilian, e le mafie dël sud.
Ij piemontèis, peui, a col risorgiment a j'ero pì che contrari, convnù ch'a l'era 'l responsal ëd taje da gavé la pel, che 'l govern a l'avìa butaje për finansielo, e dla fërma militar portà a neuv ani për avèj ëd soldà a pro da mandé a fesse massé an sij camp ëd bataja.
Ant j'ani ch'a l'avìo precedù 'l risorgiment, Turin e le pì gròsse sità piemontèise a j'ero satìe d'arfugià politich ch'a vivìo an sle spale dla gent. A l'é an col'época ch'a l'é nassùje, an Piemont, la costuma 'd ciamé "fratelli d'italia" ij poj, pròpi përchè tant costi che coj a vivìo an ciuciand ël sangh ëd la gent.
Ma lassoma la paròla a j'italian.
E, për prim, i scotoma lòn ch'a dis Gustav Mòdena, grand ator dramatich venessian, an merit ai sò colega anmigrà a Turin ant na letera mandà a soa famija: "Il Piemonte, pur così ospitale verso i fuoriusciti, non raccoglie nel paese la simpatia della gente. Eppure i piemontesi accolgono tutti con larghezza. Per avere la cittadinanza basta presentarsi al ministero degli interni e pronunciare qualche formula di rito ...qui stiamo bene; si vive liberi, si parla, si legge Purchè la duri".
(Ël Piemont, bele s'a l'é bin generos ant ij confront ëd j'anmigrà polìtich, a gòd nen dël grinor ëd la gent italian-a. Pura ij piemontèis a 'rseivo tuti con largheur. Për avèj la sitadinansa a basta presentesse al ministeri dl'interior e pronunsié quaich fòrmola 'd rit ... ambelessì i stoma bin, as viv liber, as parla, as les. Mach ch'a dura).
E i seguitoma 'l dëscors sël Piemont prerisorgimental an ëscotand lòn ch'a dis l'avosà scritor italian (bele s'a l'é 'd reis dalmassian-e, essend nassù a Sebenich) Niccolò Tommaseo: "Ne ho visti parecchi a cui l'amor patrio si digeriva in desinari e sfumava in sigari raccattati con sussidi e collette. A chieder loro quale mestiere facessero avrebbero risposto "io fo la professione dell'emigrato e del martire"".
(I l'hai vëddune tanti ch'a digerìo l'amor ëd patria ansema ai disné e as lo fumavo ansema a le sigale cujùe con agiut e colete. A ciameje che mesté ch'a feisso a l'avrìo rëspondù " mi i fas la profession ëd l'anmigrà e dël martir").
Sòn anans dël risorgiment. Peuj ël risorgiment a l'é compisse e a son nassùje ij prim govern formà da d'italian e pì nen da 'd piemontèis.
E antlora i lesoma lòn ch'a scriv, dël 1861, l'òm polìtich sicilian Giusep La Farina a 'n sò amis, ël professor Bosellini: "Ella mi permetterà che le dica che vive in errore se crede che nelle cose governative prevalga l'elemento piemontese. No, signor professore.
Questo povero Piemonte, che tanto ha fatto per l'Italia, che continua a pagare i maggiori dazi e che continua a tenere sotto le armi undici classi delle sue milizie; questo povero Piemonte a cui tutti tirano un sasso perchè ha la virtù del tacere, è il più calpestato e malmenato dall'attuale amministrazione. Il portafoglio dell'interno è forse in mano ad un piemontese? Le leggi presentate dal Minghetti sono forse redatte da piemontesi? Osservi, d'altra parte, come sono trattati i piemontesi: molti uomini ragguardevolissimi, dopo dieci o venti anni di servizio, sono ancora vice governatori, mentre altri, incapacissimi, sono governatori e senatori del regno. Creda a me, signor professore, creda a me che conosco le persone: volesse Iddio che s'impiemontizzasse l'Italia e che l'elemento piemontese prevalesse nei consigli di governo! Noi non vedremmo compiersi tanti atti di follia, di favoritismo, di fiacchezza e di disonestà politica".
(Chiel am përmëttrà ch'i j' disa ch'a viv an eror s'a cherd che, ant le ròbe dël govern, a sia privilegià l'element piemonteis. Nò, monsù 'l professor. Cost pòr Piemont, ch'a l'ha fàit tant për l'Italia, ch'a seguita a paghé ij dassi pì àut, e ch'a seguita a ten-e an arm bin undes class ëd soe milissie; cost pòr Piemont che tuti a pijo a peirassà përchè ch'a l'ha la vërtù dlë sté ciuto, a l'é 'l pì scarpisà e maltratà da costa ministrassion. Ël ministeri dl'interior a l'é-lo forse an man a 'n piemontèis? Le lege presentà da Minghetti a son-ne forse euvra 'd piemontèis? Ch'a varda, d'àutra part, coma ch'a son tratà ij piemontèis: tanti piemontèis con në stat ëd servissi noteivol e vej ëd des o vint ani a son ancor vice governador, antramentre che d'àutri, italian e bon a nen, a son governador e senator dël regn. Ch'am chërda, monsù 'l professor, ch'am chërda a mi ch'i conòsso le përson-e: a voreissa Dé che l'Italia as piemontiseissa e che l'element piemontèis a fussa an magioransa ant ij consej ëd govern! I vëddrìo pì nen compisse tanti at ëd matarìa, ëd favoritism, ëd fagnanarìa e dë dzonestà polìtica).
Peuj a-i é staje l'ontosa congiura governativa dël tramud ëd la capital da Turin a Firense con la pì che vergognosa organisassion, da part dël ministeri dl'interior, ëd la festa antipiemontèisa për selebré 'l trasferiment ëd la capital e sbefié 'l Piemont, a la qual a l'han partessipà con entusiasm tute le neuve provinse italian-e, fòra 'd Bressia dont ël prefet Zino Zini a l'ha scrivù: "In parola d'onore mi sento soffocare dal dispetto, non tanto per la vertigine che da un capo all'altro dell'Italia sembra aver pigliato a cottimo i politicanti, ma più di tutto mi macero dal vedere così maldifesa la causa di Torino e del Piemonte, o, piuttosto, la causa della verità. La questione è che la Convenzione non è che l'accessorio, il veicolo, l'ostia della pillola, il miele sul vaso per fare ingoiare il principio ostico del trasferimento della capitale che è l'obiettivo di una lunga e coperta campagna concepita contro il piemontesismo e intrapresa, ruminata e compiuta in società dallo Spaventa e dal Peruzzi, complice insciente l'insipido Minghetti".
(An paròla d'onor im sento manché 'l fià dal fot, nen tant për ël lordison che, da 'n cò a l'àutr ëd l'Italia, a smija avèj pijà a bòta ij politicant, ma pì che tut im naivo ant ël vëdde tan mal dësfendùa la causa 'd Turin e dël Piemont, o pitòst cola dla vrità. La question a l'é che la Convension a l'é mach ël mojen, ël veicol, l'òstia dla pilola, l'amel an sël bicer për fé angorzé 'l prinsipi tòssi dël tramud ëd la capital ch'a l'é l'obietiv ëd na longa e fongà campagna, pensà contra 'l piemonteisism, rumià, anandià e compìa an sossietà da lë Spaventa e dal Peruzzi an avend coma sòcio 'l Minghetti sensa sust).
Còs dì? Che j'italian a j' devo ai piemonteis, e mach a lor, la creassion ëd sò stat e che, coma tuta ricompensa, a l'han anandià bele da sùbit a derobeje e a sbefieje.
Istess coma che, bele da sùbit, a l'han anandià a "italianisé" ij govern ëd lë stat italian an rendendje, minca un e semper ëd pì, un dij pì vajant e fonsionaj senter ëd corussion ëd tut ël mond.
I veuj saré 's tòch con le paròle che në stòrich prusssian, Wilhelm Rüstow, che da pì giovo a l'era stàit cap dë stat magior ëd Garibaldi, a l'avìa adressà a j'italian: "Tut sòn a riva dal vòst dësgrassià sistema d'anvodism, an tuta la pùblica ministrassion, ch'a piassa, a dosen-e, 'd fagnan bon a nen ant n'ufissi ant ël qual a basterìa n'òm sol travajeur e vajant. Tut sòn a 'ncapita përchè tut ël vòst angign governativ a l'é nen studià për avèj d'anpiegà ch'a peusso sodisfé jë bzògn dël pòpol, ma për creé d'anpiegh për ij vòsti amis e për j'amis dij vòsti amis, e cost sistema a s'angorgion-a tuti ij sòld ëd lë stat an lassand-ne pì gnun për sodisfé jë bzògn dël pais".
Paròle sante, scrivùe ant ij primi ani sessanta (ëd l'800, bin antendù).
Paròle sante che noi piemontèis i conossoma pì che bin, istess coma ch'a jë conòsso pì che bin ij pòchi italian onest; e cost'articol a l'ha dimostralo 'dcò chiel pì che bin. Mach che j'italian, coma ch'a l'han mostane a scòla, a son un pòpol "ëd poeta, "ëd sant e 'd navigator".
Ëd përson-e oneste nò, cole a stan da n'àutra part.
Ardì Piemontèis.
Beppe Burzio