Bartolo Arnolfo/L'aso dël cont
L'aso dël cont
[modifiché]Costa stòria a l’han contamla quand che mi j’era masnà. Mè pare, antlora, a cudìa l’òrt, da masoé, ëd la contëssa Vassallo Castiglione ’nt ël castel ëd Morëtta (TO). La contëssa, a l’era na sgnora ansian-a, ma motobin gentila e quand che mi i-j portava le vërdure cujìe ’nt l’òrt, mincatant, chila am fasìa compagné da soa madamisela, a visité ’l castel. I m’arcòrdo ch’a l’era ’n castel pien ëd misteri e ’d segret, con dë scalon grandios e ’d salon pien dë spa e ’d lìber antich. Na vòlta, Madamisela, ch’a l’era na tòta simpàtica ma pitòst dròla, pentnà con un gròss pocio e dontrè barbis ch’a spontavo dai porèt an sla facia, a l’avìa contame na stòria che chila a l’avìa lesù ’nt un vej lìber ampovrà.
Na stòria vera, capità ’nt ij prim agn dël Sessent, pròpi ant ël castel ëd Morëtta. Na cita scòrta ’d gendarm a tenìa d’euj ’l pont che, traversand ël Pò, a colegava la stra che da Vilafranca Sabàuda a portava a Morёtta. Un pont a tre arcade an pera, costruì ’nt ёl 1580 dal duca Carlo Emanuele prim, ant l’arcorensa dёl tratà ’d sotmission dёl marcheisà ’d Salusse al ducà dij Savòia. An coj temp, a l’era ’n pont motobin amportant, butà sla crosiera ch’a pòrta a Pinareul. Për sfruté ’l comersi ch’a passava da cole part, ël cont Lodovico Solaro, sgnoròt ёd Morёtta, su concession dёl Duca, a l’avìa pensà bin ёd grevé ’l passagi con n’odiosa taja. Un fià ’d nebia a s’aussava dal fium, an cole prime ore matinere. Ansima al pont, na filonghera ’d gent a passava pёr andé al mërcà. A l’era l’ùltim lun-es ёd Caresma, l’ùltim mërcà a Morёtta, prima dla Pasca dёl 1601.
Paulin Airaud a l’avìa ’n cit comèrsi ’d piat, porslan-e, ole, pignate, ma ëdcò na soa cita produssion ëd vas ëd tèra cheuita. Chiel a stasìa an na casòta pen-a fòra ’d Vilafranca e, con sò carèt, chiel a virava tuti ij mërcà dij pais antorn, lovand da bin soa mërcansìa dlicà ansima a ’n pòch ëd paja. A l’é nen che Paulin a fèissa ’d gròss afé, ma chiel as contentava ’d vagné quàich ëscu, pen-a për vivoté, e për lòn a l’avìa mai pensà ’d buté su famija. Cola matin, Paulin a l’era dёsvijasse ’d bonora, ancaminandse pёr andé ’dcò chiel al mërcà. Rivà sёl pont dёl Pò, ij gendarm a l’han fёrmalo pёr ancassé la taja, parèj, con ringret, a l’ha dovù sborsé tre dné. An sacòcia a l’é restaje pen-a doi sòld: un pёr mangé un piat dё mnestra e l’àutr pёr l’artorn. Ma ’l vasé a l’era sicur, o mej a l’avìa fiusa ëd porté a ca ’n bel borsòt ёd sòld: magara ’n pàira ’d lire. Ёl sol a fasìa babòja an mes a la tor merlà dёl castel, mentre ij mёrcandin a prontavo ij prim banchèt.
Ёdcò Airaud a l’avìa lovà da bin soa mërcansìa, butand an mostra ij vas pì pressios ansima a na banchёtta, con la fiusa che quàich fomna, fasend le polissìe ’d Pasca, a l’avèissa campà via ij piat vej, e catà ij vas për buteje le fior sël pogieul. La piassa a l’era ’n furmijé ’d gent ch’a davanava da ’n banch a l’àutr: òmo ampegnà a contraté, antant che le fomne a catavo d’ògni sòrt: euv, formagg e stòfe. Parèj, con le cavagne pien-e, a passavo dë ëdnans a la mërcansìa dël vasé, a tocavo, a vardavo, a ciamavo ’l pressi, ma peui a tiravo drit. A-i mancava pòch a mesdì e nòst mërcant a l’era nen stàit bon a vende tansipòch. Peui, ëd bòt an blan, a l’é sentusse ’n gròss rabel dë ’dnans al castel; con rolament ëd tamborn, ël pont levador a l’é calà e a son surtìe: guardie armà, scudié, eclesiàstich, servidor e dame.
Tut sòn a fasìa pensé ch’a sarìa surtìe ’l padron dël castel, ël cont Lodovico Solaro, sgnoròt ëd Morëtta. «A-i mancava mach pì costa!» a pensava Paulin «Aora tuta costa geneuria a tira l’atension ëd la gent e s-ciao a mie pcite speranse ’d vende quaicòs; magara sarà mej carié tut e torné a Vilafranca». An efet, ël Cont a l’é surtì con sò séguit e tuta cola filonghera a l’é anandiasse a visité ’l mërcà. Dacant al Cont a tapinava ’n përsonagi dròlo, sò consijé favorì: l’aso Bastianòt. D’àutra part, vàire përsonagi famos a l’han avù ’d manìe dròle; se l’imperator Caligola a l’ha fàit senator sò caval, përchè ël Cont Solaro a podìa nen fé consijé sò aso? Ai rich e ai potent tut a l’é lécit e sòn a valìa ’dcò për ël cont Lodovico.
Al nòbil sgnor a j’anteressava pa vàire la mërcansìa esponùa an sij banchèt; chiel a s’anformava mach dij pressi e a curiosava, se për cas, a fussa rivaje na bon-a neuva. Ёl Cont a l’era surtì dal castel tant për fé doi pass, bate la neuja, ma ’dcò për svarié sò scond fieul, Morissi. Sto fiolin, ëd neuv agn, a l’era la spin-a ’nt ёl cheur ёd tuti ij sò: mairolin, dlicà ’d salute e sempre malincònich. Pròpi për sto motiv a l’era ’l pì poponà da sò pare ma dzortut da soa mare, la contëssa Paola De Challant. I savoma nen lòn ch’a l’avrìo pagà për feje fé un soris, un gieugh o pen-a vëdlo un pò meno trist. Ëdcò la servitù, un pòch përchè aj fasìa pen-a, ma ëdcò për feje piasì ai padron, a sercavo dë svarielo e ’d felo divertì.
Ël fieul, a dimostrava pro na discreta inteligensa: quand che as trovava lìber da lë studi dël latin, a vardava, curios ij fré e ij minusié antant ch’a travajavo. Ij brav artigian a sercavo pro dë spiegheje ij segret dij sò mësté, ma chiel a fasìa gnun-e domande e soa facia a cambiava mai espression. Passand an mes ai banchèt, l’atension dël Cont a l’é staita tirà pròpi da la mërcansìa esponùa dal vasé. Nen che Paulin a l’avèissa ’d ròbe ëd valor ch’as conven-o a na nòbil famija dë sgnor, chiel a l’avìa mach tuta ròba ch’a va bin për le ca dij contadin e dij pòver. An efet, ël Cont a l’avìa pijane an man quàich tòch, ma peui a l’avìa posaje con na smòrfia ëd dëspresia; costumà a le siràmiche apressià e piturà. A stasìa giusta për passé anans, quand che Bastianòt, bogiandse con na grassia che mach n’aso a podìa avèj, a l’ha daje ’n càuss a un gròss tupin da neuit, fracassand-lo an tanti tòch. Morissi, un pòch përché l’aso a l’avìa rompù ’l vas e dzortut, un tupin da neuit, a l’é butasse a grigné ’d cheur e a riessìa pì nen a chité. Ël cont Lodovico e tut sò séguit, a l’han tacà ’dcò lor a grigné, e da già che ’l rije a l’é contagios, tuti ij paisan, che fin-a a col moment as tenìo an dëspart, a son butasse a grigné ’dcò lor sensa gnanca savèj ël motiv.
Ël Cont, al corm ëd la gòj, e vist che la masnà as divertìa, con ël baston a l’ha fracassà n’àutr vas. Torna n’àutr ës-cionf ëd rije, mentre ’n ters e ’n quart vas a finìo fracassà. Peui a l’é tocaje ai piat, a le pignate, ai grilèt, e minca bòt a l’era salutà da crij e gòj, mentre Morissi as tenìa la pansa an man e sò pare a continuava, con ël baston, la distrussion total. L’ùnich ch’as divertìa nen a l’era Airaud; ansi, a piorava ’d rabia a vëdde tut col disastr, con l’arzigh ëd nen esse indenisà. An efet, quand che l’ùltim piat a l’é stàit fracassà, ël Cont e tuta l’alegra brigada, a son rientrà al castel, tuti gasà e content coma s’a l’avèisso vinciù na bataja, sensa pensé al dani ch’a l’avìo causà. Quand che ’l pont levador a l’é stàit aussà, la gent ch’a l’avìa assistù a lë spetàcol, a l’é butasse a comenté l’aveniment.
Quajdun a l’é ’ndait a compatì ’l vasé, antant che j’àutri a lo badinavo. Ël pòver Paulin a piorava anrabià e impotent dnans a la crudeltà dij rich vers la povertà dël pòpol. Còsa a l’avìa fàit ëd mal, chiel, përché sò capital a andèissa a tòch sensa esse risarcì? Paulin Airaud, a l’ha comensà a maledì ’l Cont e soa geneuria: «Col fagnan e ’l farinel ëd sò fieul, mach bon a pioré e grigné sensa sust... a col bastard ch’a-j ven-a... ». «Sta ciuto!» a l’ha dije quajdun dël pais. «Fate nen sente a dì ste ròbe; a-i son d’orije daspërtut, e se a van a dijlo al capitani dle guardie, at fà pijé a frustà». Ma Paulin a continuava sò rosari ’d maledission fasand a frise col pòch ch’a l’era restaje.
Demoralisà coma ’n can bastonà, a l’ha comensà a carié le ciapele sël carèt, për torné con le pive ’nt ël sach a Vilafranca. A sta mira, però, tuti a l’han notà che ’l pont levador a l’era torna calà e n’alabardé a l’era surtì con doe guardie, ancaminandse pròpi vers ël banch dël vasé. «Òh pòvr òm, it ses bele panà!» a l’ha dije na fomna. La gent, curiosa, a l’é avzinasse për vëdde che intension a l’avìa l’alabardé. «Ch’a ven-a sùbit con noi al castel!» a l’ha ordinaje la guardia con n’aria d’autorità. Ël bonòm a l’é sentusse manché la tèra da sota ij pé. Costa a l’era pròpi na giornà ’d Caresma: a l’avìa vendù gnente, tuti ij vas an frise e ora a-j tocava pura la frusta o la përzon. «Bin sicur quaidun dal murajèt dël castel, sentù tuti ij mè improperi, a l’avrà ciamà le guardie». A pensava Airaud. «I son pròpi panà. Ora, sti farinej, am ciapo, am frusto, peui am buto an caponera, e magara am tajo ’dcò la testa».
Con sti brut pensé ’nt la biòca e con le gambe ch’a tramolavo, Paulin a l’é ’ndaje darera a soa scòrta, con tuta la gent dël pais ch’a lo vardavo con aria ’d compassion. Passà ’l pont levador, l’alabardé a l’ha compagnalo fin-a al prim pian e a l’ha falo intré ’nt un gròss salon con tanti tapiss ch’a pendìo da le muraje e a l’ha dije dë speté ’mbelelì. Paulin a tërmolava parèj ’d na feuja, pensand a soa imprudensa, fasendse ciapé ’nt le grinfe dla giustissia, che peui a l’era tut d’àutr che giustissia, e aora soa vita a valìa pì nen na cica. A l’han falo intré drinta a un salon grandios andoa a-i era na gròssa tàula ’d nosera, arlongh a le muraje na longa fila ’d cadreghe ambotìe e, ansima la muraja sentral, tute j’arme dla casà: spa, alabarde e via fòrt. Tuta ròba che ’l vasé a vëddìa për la prima vòlta e magara, a pensava, për l’ùltima.
Apress pòche minute dë spetativa, na pòrta a l’é durbisse a soe spale e a l’é intraje na bela sgnora eleganta, che con bel deuit a l’ha dije: «Ch’as seta, bravòm!» A l’é setasse ’dcò chila a la tàula ’d nosera e guardand ël vasé a l’ha dije: «Mia creada a l’ha contame tut: voi ancheuj i l’eve dame na strasordinaria gòj, përchè sensa savèjlo i l’eve restituì ’l soris a mè fieul Morissi e mi iv na sarai eternament arconossenta. Avèj la bontà ’d dime la vòstra arcesta ’d dani». Paulin Airaud a savìa nen còsa rëspondje e a stasìa ambajà a vardé cola bela dama ch’a parlava tant bin, ma chiel a l’avìa capì pòch ël sens dël dëscors ëd la contëssa De Challant, pёrchè a l’avìa n’acsan forësté. A la fissava ambabolà; chiel a l’avìa mai avù l’onor ëd parlé con un përsonagi dla nobiltà. La contëssa a l’é rendusse cont ëd la confusion ëd col pòvr diav e a l’ha sercà ‘d parlé ’nt na manera pì sempia. «I l’hai savù che soa mërcansìa a l’é andàita a tòch, a càusa che mè fieul as divertìa tant. Ëd sicur i l’avreve avù ’n dani econòmich; se i l’avèisse vendù cola mërcansìa, vàire i l’avrìe ricavà?». Sta vòlta, Paulin a l’ha capì l’antìfona e sò cheur a l’é butasse a bate ëd gòj.
A l’ha fàit sùbit un cit càlcol e peui ariondand la gifra vers l’àut, a l’ha asardà: «Madama contëssa, ch’am chërda, ël dani a l’é apopré ëd quatr o sinch ëscu». Verament ël valor ëd la mërcansìa a rivava pen-a a në scu, al màssim un e mes, ma l’ocasion a l’era tròp galupa për nen aprofitene. La castlan-a, soridend, a l’é gavasse la borsa ’d pel da la sentura e a l’ha smonuje al vasé, des ëscu d’òr. Paulin a l’era content coma na Pasqua, përchè chiel a l’avìa mai vist tanti dné. Ëdcò la contëssa a l’era contenta përchè sò fieul a l’avìa passà ’n moment ëd gòj. Paulin Airaud, con le lerme a j’euj, a l’ha ringrassià la sgnora e a l’ha dije ’d ringrassié ’dcò Bastianòt, che grassie al càuss ch’a l’ha daje al tupin, a l’ha creà un moment ëd gòj e un pò ’d boneur. La Caresma a l’era finìa.
Bartolo Arnolfo Da«L’albero delle mele» - Edission «Tripla E», 2019