Adriano Cavallo/Com ch'a j'ero bon ij tubo dij soldà
Com ch'a j'ero bon ij tubo dij soldà[modifiché]
Premëssa: Costi s-cianchèt d’arcòrd dël temp masnà, a son torname an ment l’àutërdi mentre ch’i vardavo dle veje fotografìe, un pò sbiajìe, ëd mia casòta butà ’nt col canton ëd l’antica via Roncaja, che a corìa e a cor arlongh ëd la scarpà dla ferovìa Coni-Turin. An cola inquadradura a s’antërved, fra le ghërsìe, na sòrt ëd na baraca butà oltra ’l trinceron ëd la ferovìa... Ëd còsa ’s tratava? Se i l’eve ’l temp, la veuja e... un pò ’d passiensa a lese lòn ch’i vad a scrive i lo capireve.
... A corìa l’ann 1942, mi i l’avìa mach sèt agn e i fasìa la sconda mignin. Da mia casòta për rivé a le scòle butà aranda a lë stòrich Santuari dla Madòna dl’Orm, i j’era sòlit pijé la scurcia ch’a traversava ël trinceron ëd la ferovìa, s’na passerela ch’a servìa sia për ël passage a pé che për l’eva dla bialera, ch’a andasìa a serve ij ciabòt e ij camp butà ’nt j’anviron dël dzordit Santuari. Sta scurcia, specialment ant la bela stagion, a l’era un seugn... A corìa sla trassà dl’antica via Roncaja (batià an italian: via Roncata), stërmà sota a na sòrt ëd galarìa formà da: verne, sàles, gorin, arbre grise e ghërsìe garbanùe. Lë stërnì a l’era tut un tapiss verd e còti com s’a fussa quatà dë vlu.
Pròpi lì, onda la strajòla a forma ’n cuni con la ferovìa, un bel di i l’avìa vist un bel ëstrop ’d soldà dël «Regio Esercito Italiano» angagià a dzerbé e a dësronsolé, scarvé e spiané tuta cola porsion ëd teren. Mi, pitòst timid, i l’avìa fina tëmma ’d passé daspërlì... tant che un dë sti soldà, che sle manie dla giaca a l’avìa ’mplacà na sòrt ëd lasagne andorà, as n’antajava e con fé compassionévol a l’era avsinasse con un mes soris an sij làver, peui chinasse lì dë ’dnans am disìa ’n italian: «Ehi giovanotto, non avrai mica paura di noi soldati... d’ora in poi diventeremo amici... e, dimmi un pò, dove si trova la tua casa?». Mi a sente lòn i j’era stàit coma ambalsamà... Un pò për cola mia timidëssa naturala (specialment për coj temp-là) e un pò për ël fàit che, sensa deme ’d sagna... i l’avìa pa capì vàire lòn ch’a vorèissa dime con sò lengage, che për mi a l’era pa tant bel fé da antërpreté coma masnà, vist che da pòch i j’era stàit obligà a dovèj amprende ’n neuv lengage...
Apress ch’i l’avìa tacà a frequenté la scòla, fina antlora a nòsta ca ’s parlava mach an piemontèis, gavand mè pare che dle vire, con ëd lagent ch’a vnìa a sërchelo per motiv ëd sò travaj a parlava da festa, dësnò sia ’n ca che con jë vzin i parlavo mach an piemontèis... tant che cambié lengage a l’era stàit pa tant bel fé. Mi i-j rëspondìa un pò genà: «La mia “ca” è quella là...» e i-j la mostravo fasandje segn con ël dil e chiel: «Molto bene, più tardi verrò a fare conoscenza con i tuoi genitori... » e dit lòn, am passava na man an sij cavèj disand-me: «va, va pure a casa tranquillo, non devi aver paura di noi soldati... Lo sai ragazzino, a casa mia ho anch’io un figlio più o meno della tua età... lui è già “balilla” e tu? Còsa sei... “figlio della lupa”?». E mi i-j rëspondìa: sì, sì... Parèj, genà pes d’un ciat rufì, i pijava ’d corsa l’ùltim tòch ëd senté anvers mia ca, onda i rivava pes d’un can ësbors .
Col prim incontr a l’avìa servù a rompe la gena. Tute matin ch’i passava dë ’dnans a col sit i notavo dle novità. Sti soldà a travajavo coma ëd sassin e, an pòchi di a l’avìo tirà su tre baracament ëd bòsch, barache pre-fabricà, tute piturà da camufleje a la vista dj’aeroplan nemis. Una a servìa da cusin-a e da mensa, n’àutra da dormitòri con tre file ’d brande fàite a castel e n’àutra a servìa da magasin... mentre pì dëscòst a j’era stàita butà la «ciabòta dij servissi...» (ciamandje con bel deuit).
Sti baracament a «ospitavo» un total ëd dódes òmo, sudivis parèj: 1 sergent, 2 caporaj e 9 soldà sempi. Sti-sì a j’ero tuti «richiamà» e a fasìo part ëd le leve pì veje. Tuta gent ch’a l’avìa già na dura esperiensa a le spale, an quant a l’avìo pijà part a diverse guère an vir për ël mond...(ma l’avrìo pa dovù difende ij «sacri confini»?). Da la guèra dl’Africa (A.O.I.), a la guèra con la Fransa, a cola d’Albanìa e Grecia, mentre a stasìa për pijé l’andi cola final: lë stërmini dla guèra ’n sël Front dël Don, an Russia, onda a sarìa peui staje l’anientament e ’l sangiant ravage ëd la pì granda part ëd la Division Alpin-a Cuneense, la «Divisione martire».
Sti soldà j’ero adet a sorvelié ’n continuassion tut ël trat ëd la ferovìa a parte dal Pont Neuv fina a la stassion ëd jë scambi, ciamà ’n gërgon feroviari «Stazione sezionamenti», ch’as trovava tra ’l pont ëd la stra dël Passòu e ’l pont ëd le stradon për Busca/Salusse. Da sta stassion ij treno a vnìo devià ’nt le vàire diression: Coni-Turin (via Salusse); Coni-Fossan-Turin; Coni-Mondvì e Coni-Borgh S.Dalmass, via Beuves. Sti soldà a j’ero tuta gent a la bon-a; tuta gent ch’a j’era stàita gavà da soe famije, tuti marià e con ëd famija. Un caporal a l’era bergamasch, l’àutr caporal, ciamà «balilla» a l’era ’d Macerata, ël sërgent a l’era un mandreugn, ciamà Giovanni Cotella, tuti j’àutri a j’ero piemontèis che purtròp im n’arcòrdo pì nen com ch’as ciamèisso. I sai mach che un a fasìa ’l calié, n’àutr a fasìa ’l sartor, mentre Gioanin Cotela, ël sërgent, a l’era dipendent ëd la Comuna ’d Sessadio, ant ël Lissandrin. La squadra, a doi a doi, a l’avìa ’n torn ëd quatr ore an quatr ore, an continuassion. Parèj a capitava che fra un torn e l’àutr, coj lìber dal servissi, a andasìo a dé na man ai campagnin ant ij travaj dë stagion, ant ij camp lì da pé, për lòn tant a j’ero bin vist e apressià da la gent a la bon-a, ëdcò përchè ’dcò lor a j’ero tuta gent a la bon-a.
Mi i l’avìa pa tardà a dventé na sòrt ëd «mascòt» dë sti soldà, tant che rivà a le vacanse dle scòla, mè temp i lo passava con lor; am vosìo tuti na bin ëd l’ànima e mi i contracambiava ’d cheur sto bin. Peui a j’era n’àutr motiv ch’a më tnìa gropà a sti «neuv vzin», a l’era ’l «rancio»... sé, sé, pròpi ’l rancio dij soldà. Quand che «Martin ël cusiné» a butava ’n sël feu tuti j’ingredient për ël rancio a mi, da mia ca, a m’arivava a mie nariss ël parfum anciarmant da feme vnì la salivëtta spëssa. A l’era ’l parfum ch’a sbardava la cusin-a ’d Martin, mentre a stasìa cusinand, specialment quand ch’i sentiva ’l parfum ëd la bagna, che Martin ël cusiné a ciamava: «Ragù».
Mi i corìa da mia mare ciamandje: «Mama i t’ëm lasse andé fina dai soldà?... A-i é Martin ch’a l’ha fame segn con la man d’andé da lor... magara a l’avran damanca ’d chejcòs...». Ma mia mare am bejcava da sota, a sopatava la testa coma për dime: «... it ses pì furb che na masca... i lo sai pro mi col ch’a l’é ’l ver motiv... ti ’t l’has sentù ’l parfum dij «tubo» (1) neh... » e mi: «Dij “tubo”?, òh mi nò mi, còs ch’a son ij “tubo”...» e chila: «Ah merlo, it veule feme chërde ch’it sas pa còs ch’a son ij “tubo”? Bèichme un pò bin ant j’euj ...? It lo sas che a dì ’d busìe at ven ël nas longh coma col ëd Pinocchio... », peui as virava da l’àutra banda, ma i l’avìa l’impression ch’a jë vnèissa da grigné... dë scondion, sota ij barbis (se a l’avèissa avuje).
Lòn për mi a l’era coma ch’a l’avèjssa dame viass, i partìa a giutme gambe e ’nt un nen i j’era dai mè amis, e Martin (chiel a l’era ’d Pinareul e a parlava ’n piemontèis) coma ch’am voghìa rivé, a capìa l’antìfona e... fasand ël Vincens am disìa, con fé sornion...: «Mè car fiolòt, s’i më sbalio pa a ti ’t farìa gòj fërmete con noi e mangé ’l rancio, a l’é ver o nò?». Mi i l’avrìa pro dije sùbit ëd sé, ma m’ancalavo pa... për tant, con dë smòrfie i sërcava ’d fé un pò ’l ritros... ma Martin, ch’a vosìa fesse vëdde sever (pensé ch’a l’era na pasta d’òm), as rivolgìa al sërgent: «Sent un pò sërgent, i l’hai l’impression che sto morfel a l’abia la gran ësgheusia ’d fërmesse a mangé con noi ël rancio... neh che a l’é pa possìbil?...».
Ël sërgent, tut sùbit a fasìa finta ’d penseje ’nsima, as portava la man al manton, fasend doi o tre smòrfie... coma për fesse vëdde penseros e... dòp d’un pò a-j rëspondìa (con sò parlé che mi i lo traduvo ’n piemontèis): «Òh già che, ti cusiné it l’has pì che rason... ma... e se... për sta vira i fèisso finta ’d gnente... a sarà pa na mula se i doma da lapé, a sto nòst simpàtich amis, na gavëttà ’d “tubo”... vardelo un pò coma ch’a-j bërluso coj euj da foìn?». Pòvre mi, col moment lì a l’era për mi etern... un a beicava l’àutr, tuti con la front anrupìa e peui... e peui a s-ciopavo tuti ’nt në strenso braj, chi n’italian e chi ’t ij vàire dialèt: «Sa ven-sì, pijte sta rassion ëd “tubo” e butje ’nt la gavëtta, coma i foma noi soldà e për gionta, se it veule, pijte un bel gnòch ëd carn ëd bestia mòrta... con doi patate broà... parèj it comense a faitete a fé ’l soldà» e giù na grignada a soa manera.
An col moment a më smijava ’d toché ’l cel con ël dil... Parèj, tut ant un fià, i rivava ’d corsa a ca, con la fiusa che mia mare am dèissa la consenta... Tut sùbit am dasìa dël maleducà..., ma peui a m’ambrancava për un brass, a fasìa finta ’d deme na bela sbrumà... ma peui a cambiava dèita, a sërcava ’d buteme un pò ’n órdin e a la finitiva a s’arcomandava: «Fà ’l brav e l’educà neh... e disìe dui smenda mërsì... e a sdebitesse ai penserà tò pare... ».
Pensé mach! Mi al moment dë steme ’n sij taborèt ’d bòsch, an mes a tuti coj soldà ’n «gris-verd» con ij bot fassà con ëd binde ancrosià, a më smijava d’avèj fàit l’euv fòra dla cavagna, mentre ij soldà, nopà ’d mangé ’s na stasìo con le forcioline a n’aria e ’m beicavo... gnanca s’a l’avèisso mai vist gnun a mangé ’l «rancio» con na sgheusia parèj.
Mi tut sùbit i l’avìa pa faje cas, ma peui im n’antajava che chejdun dë sti galantòm a l’avìo j’euj lucid, andé un pò a savèj se a-i pensavo ai sò fiolòt ch’a l’avìo lassaje soj a ca con le mare... Magara ’n mia figura a podìo anmaginé ’d vëdde rifless ël ritrat d’un dij sò fieuj. Parèj coj ësvard vers mi a l’avìo blocame... i j’era stàit-lì, con la forciolina ’n man e con un «tubo» anfilà... I savìa pa còs fé, i riessìa pa a capì ’l motiv... për boneur che ’l sërgent a-i pensava chiel a rompe col àtim d’emossion, che probabilment a l’avrà fàit ciù-ciù an creus a coj òmo che da tròp temp a j’ero dalògn daj sò car, parèj as rivolgìa vers mi e am disìa: «Allora giovinotto, ch’it na dighe del nostro rancio...? ». Mi i fasìa mach pì segn ëd sì con la testa coma ch’a fan j’aso, peui finalment minca d’un a arpijava sò pitage. Ma col moment minca tant a m’artorna an ment...
A la sèira, con mè pare, rivà da sò servissi e fàita sin-a, për ësdebitesse i j’ero andàit fina ai baracament dij soldà.. Chiel a-j portava ’n fiasch ëd nòst vin che, për bin ch’andèissa a podìa fé chèich grado ’d pì che l’eva, ma già miràcol avèjne... Coj moment a sarìo arpetusse bastansa soens, fin-a quand che, a la sèira dl’eut dë stèmber dël 1943, i sentìo a la radio ’l proclama lesù dal «Maresciallo d’Italia» Pietro Badoglio, ch’a anonsiava che l’Italia a l’a- vìa firmà l’Armistissi con j’anglo-merican..., ma «... la guèra a continua... ».
Ant la neuit e ij di dòp a l’era capitaje ’l disastr. Gnanca passaje doi di che coj baracament a j’ero sparì. La gent a l’avìa portà via tut lòn ch’a l’avìa podù pijé... a l’era mach pì restaje la latrin-a. E coj soldà? Trovasse sensa ordin, nì comand, a campavo via arme e bagage, divise e «steilëtte» e butasse an «borghèis» minca d’un a tentava ’d salvesse la ghirba... Corage fieuj scapoma... A l’era ’nlandiasse «l’inissi dla fin... ». D’antlora i l’hai mai pi avù la gòj dë sbalafreme na gavëttà ’d «tubo dij soldà», ma com ch’a j’ero bon... com ch’a j’ero bon!... Për bin ch’a sio passaje 76 agn a smija mach l’àutërdi... Chissà che fin a l’avran fàit tuti coj amis soldà?
Gioanin Cotela a l’avìa fàit avèj soe notissie, sùbit dòp la guèra, ma peui pì gnente... Ëd dj’àutri? Pì gnente, tut finì, për boneur che mie grumele a l’han pa dësmentiaje. A servirà a pòch, ma a l’é mej che gnente... anans ëd buté tut ant l’archivi dla dësmentia...
1) «Ij tubo», ant ël gërgon ëd la naja a vosìo indiché na qualità ’d macaron gròss e spess, ch’a mant-nìo pì a la longa la cheuita sensa dësblesse.
Scond premi al concors «Renato Canini» ëd Coni dël 2019