Giuseppe Sanero/La classificassion dij fonz

Artorn

La classificassion dij FONZ (ij bolè)

L’autor a descriv la classificassion dël Règn dij Fonz (ij bolè), scond ël Còdes Antërnassional ëd Nomencladura Botànica (1).

Nòte a la redassion – Quand as parla d’argoment ëspecialìstich (për esempi d’argoment sientìfich) a fà dabzògn ëd dovré le paròle dël lengagi specialìstich relative a l’argoment. Coste paròle, për qualsëssìa lenga dovrà (anglèis, alman, fransèis, e via fòrt) a son derivà dzortut da grech e latin e a son scrivùe ’nt la grafìa e la fonética dla lenga corenta. La midema ròba as fà an piemontèis: për esempi, dal grech μύκης, μύκητος i l’avroma an piemontèis «micet», un pòch com an italian i l’oma «miceti», an fransèis «mycétes» e an anglèis «mycetes». O purament dal latin GENERE(M) i l’avroma la paròla sientìfica «géner», diferensià da «gënner», un pòch com an italian «genere» a l’é diferensià da «genero» e an fransèis «genre» da «gendre».

L’òm a l’ha sempe sentù, fin da l’antichità, lë bzògn ëd classifiché le còse. La classificassion tradissional an tre Règn, animal, vegetal e mineral, a parte dai prim savant ëd la stòria, a riva fin-a a Linneus (Carl von Linné) che a l’ha dòvra anco’ ’nt soa euvra «Systema Naturae»2, e a l’é cola pi conossùa ’nt la coltura popolar.

Da na mira sientìfica, la classificassion dij Règn ëd la Natura a l’é cangià bastansa, rispet a antlora e rispet a la classificassion popolar. Prima ’d tut a l’é stàit chità ’l Règn mineral; peui, con l’invension e l’usagi dël microscòpi a son stàit dëscurvì tanti organism ch’as podìo pa vëdse sensa strument e a son stàit creà doi o tre Règn neuv për lor; e, dzortut, a l’é stàit creà ’l Règn dij Fonz (bolè), separà da coj ëd le Piante e dj’Animaj. La figura sota a mosta un-a dle pì complete classificassion dij Règn ëd la Natura (3).

Costa classificassion a spartiss j’esse vivent an doi Domini, a scond che le célule a sio sensa nùcleo (ij procariòt, riunì ’nt ël Domini Prokaryota) o purament ch’a l’abio un nùcleo diferensià (j’eucariòt, riunì ’nt ël Domini Eukaryota).

Ij procariòt a son j’esse vivent pi antich e pì sempi, sensa nùcleo, e a son spartì an doi Règn: ël Règn dij Bàteri (o Bacteria) e ’l Règn ëd j’Archeobàteri (o Archaea). Costi ùltim a riunisso dij bàteri ch’a vivo an condission impossìbij: ambient motobin salà, o motobin càud, o motobin përfond, e via fòrt.

J’eucariòt a son j’esse vivent con le célule a nùcleo diferensià, ij pì sempi a son fàit da na célula sola, peui a son viaman pì organisà, fin-a a rivé ai dinosàur d’un temp, a le balen-e d’adess e a l’òm. J’eucariòt a son spartì an quatr Règn: ansema ai Règn ëd j’Animaj e dle Piante, a-i é ’l Règn dij Protista (o Protozoa) ch’a conten ëd j’esse vivent monocelular o fàit ëd célule pòch organisà, e ’l Règn dij Fonz (bolè). Ij Fonz (bolè) a son stàit butà ’nt un Règn a part dzortut për soa manera ’d nutrisse: a son pa bon a creesse da soj le sostanse nutritive, coma le piante, ma a deuvo troveje già bele che pronte, coma j’animaj. Ma, al contrari dj’animaj, as alimento pa për digestion, ma për assorbiment. Ij caràter ch’a spartisso con le piante a son la mancansa ’d mobilità e la riprodussion për spòre, ch’a peulo smijé a jë smens ëd le piante. Con chèiche Division d’animaj a spartisso la composission ëd la membran-a celular, ch’a conten chitin-a e nen celulòsa, coma le piante. Ij Fonz (bolè) a l’han peui dij component pròpi, parèj dël «trealosi» (un sùcher). La classificassion ëd j’esse vivent ampostà da Linneus, a prevëdìa dle partìe sempe pì cite e pì definìe, a parte dai Règn, e peui Class, Órdin, Géner e Specie. A l’ùltim scalin, la Specie a l’era andividuà dai nòm ëd Géner e Specie, convension ch’a l’é dovrà anco’ adess e a l’é ciamà «notassion binomial» (a l’é parèj coma che na Specie a l’abia «cognòm» e «nòm»).

Con ël passé dj’agn e l’aumenté dle conossense jë scalin ëd classificassion a son chërsù, ma l’architetura a l’é restà la midema: adess, për esempi për ël Règn dij Fonz (bolè), jë scalin ëd classificassion a son Division, Classe, Órdin, Famija, Géner e Specie. Lë schema sì sota a mosta le partìe prinsipaj dël Règn dij Fonz (bolè) (ij fonz inferior, le mofe, le «ruso», e via fòrt, a son pa mostà):

La Division Eumycota a conten ij Fonz (bolè) ant ël ver sens ëd la paròla, an mentre che la Division Lichenes a conten ij «lìcher», ch’a son formà da n’associassion simbiòtica tra un Fonz (bolè) e n’alga. La Division Eumycota, cola dij Fonz (bolè) «ver», as divid an doe Classe ciamà Ascomycetes e Basidiomycetes, a scond ëd coma ch’a son fàite le struture celular ch’a pòrto le spòre (për semplicità as considero nen le Classe dij Fonz (bolè) inferior).

La figura sì sota a mosta la distinsion fondamental tra le struture ’d riprodussion ëd j’ascomicet e dij basidimicet (coste struture as peulo mach vëdse al microscòpi).

J’ascomicet a formo e a maduro le spòre andrinta a dij sachèt ch’a son ciamà «asch» (dal grech ἀσκός, visadì «sach»). Generalment mincadun asch a l’ha eut spòre, ma a peul avèjne ’d pi o ’d meno, e j’asch a peulo avèj ëd forme pì rionde che col ëd la figura. Ij basidimicet a formo e a maduro le spòre a la sima ëd célule ciamà «basidi» (dal grech βάσις, visadì «apògg»). Generalment i basidi a pòrto quatr spòre, ma a peulo avèjne ’d meno; për esempi, le sarìdole coltivà (jë «champignon») a n’han mach doe.

La spartission an Órdin ch’a l’é mostà ’nt lë schema ’d prima, a l’é cola ’d Fries4 e, combin ch’a sia superà, a ven dovrà përché a l’é sempia. Fries a l’avìa spartì j’ascomicet an doi Órdin:

• Discales, j’ascomicet ch’a vivo fòra ’d tèra (ciamà parèj përché soens a l’han la forma ’d cit disch o copëtte);
• Tuberales, j’ascomicet ch’a vivo sot tèra (esempi avosà an Piemont a son le trìfole).

Ij basidimicet a j’ero spartì an tre Órdin: - Agaricales, ij Fonz (bolè) ch’a l’han n’imeni (visadì na part riprodutiva) formà da ’d lamele o da ’d tùboj ch’as peulo dëstachesse (për esempi le «sarìdole» o ij «bolè», N.d.R. antendend an cost cas ij bolè bon ch’as cheujo e mangio);

• Aphyllophorales, ij Fonz (bolè) che, al contrari, a l’han n’imeni nen formà da lamele o da tùboj ch’as peulo dëstachesse (për esempi le lenghe dël bòsch);
• Gasterales, ij Fonz (bolè) ch’a l’han l’imeni an drinta al fonz (bolè) midem (për esempi le «lofie»).

Minca Órdin a l’é, a soa vira, spartì an vàire Famije. Le Famije a son spartìe an Géner e ij Géner an Specie. Man a man ch’as cala ’nt la scala geràrchica, le partìe a son specificà sempe mej, fin ch’as riva a l’ùltim scalin, la Specie. La definission clàssica dë Specie a dis che na specie a l’é «n’ansem d’essi sìngoj fértij an tra ’d lor e bon a generé dij dissendent fértij». Da già che ant ël Règn dij Fonz (bolè) as peul pa verifichesse ël requisì dla fërtilità ancrosià, la Specie ’nt ij Fonz (bolè) a l’é definìa coma «n’ansem d’essi sìngoj con determinà caràter morfològich, macroscòpich e microscòpich ch’a resto ij midem».

Për fé n’esempi ’d coma ch’a l’é la classificassion completa ’d na Specie ’d Fonz (bolè), i dovreroma na Specie che da nòste part a dovrìa esse bin conossùa. La Specie dla figura a ven ciamà «taron» a Carmagnòla e an vers ij Roé i l’heu sentila ciamé «tron». Sò nòm sientìfich (binomial) a l’é Paxillus involutus. A l’é na specie che da ’n pòchi d’agn a l’é considerà velenosa, ma an Piemont a l’era motobin consumà, a l’era fin-a vendùa an sij mërcà e a peul d’esse che a-i sio dij vej fonzé (bolajé) ch’a la mangio ancora.

(La velenosità dë sta specie a l’é stàita arconossùa fin dal 1944, quand che n’avosà micòlogh alman, Julius Schäffer, a l’ha mangiane tanti për fam (a l’era temp ëd guèra), a l’é stàit arcoverà an ospidal con la fomna, e a l’é mòrt dòp vàire di. Ant j’agn 1980 a l’é dëscurvisse che ’l Fonz (bolè) a dëscaden-a na reassion «auto-imunitaria», ch’a fà an manera che le célule imunitarie a consìdero ij glòboj ross coma dle célule forëstere e che a j’ataco. La dëstrussion dij glòboj ross, un-a dle prinsipaj component dël sangh, a peul porté a gròsse complicassion e fin a la mòrt. La reassion auto-imunitaria a ciapa pòche përson-e e, për sòn, a l’é andaje tanti agn a arconòsse la velenosità dë sta Specie).

La tabela sì-sota a mosta la classificassion dël «taron» (o «tron») con tùit ij prinsipaj scalin ëd la sistemàtica:

Jë studios, për esse pi precis, a dòvro vàire d’àutri scalin, coma sot-Órdin, sot-Famija, Tribù, e via fòrt, ma për un travaj d’esempi coma cost, a basta dovré jë scalin prinsipaj. Man a man che jë studi a van anans, as serca ’d rende sempe pì precise le classificassion e, ant j’ùltim agn, as dòvra fin-a l’anàlisi genética ma a-i é anco’ tant travaj da fé, e sòn a rend lë studi dij Fonz (bolè) motobin anciarmant.

E a-i é sempe la fiusa, an virand për bòsch o për parch, për pra o për camp, ëd trové col Fonz (bolè) o cola varietà ’d Fonz (bolè) che gnun a l’ha mai trovà ni dëscrivù.

Bibliografìa

1. International Association for Plant Taxonomy - International Code of Botanical Nomenclature - http://www.bgbm.org/iapt/nomenclature/code/SaintLouis/0000St.Luistitle.htm
2. Caroli Linnaei - Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis – (1758-1759) ed. 10
3. Cavalier-Smith – «Only six kingdoms of life» (2004)
4. Elia Fries (1794-1878) – «Systema Mycologicum» (1821-1832) e via fòrt