Tavo Burat/La lenga dël Piemont ant la stòria d'Italia

Artorn a la tàula

---

La lenga dël Piemont ant la stòria d'Italia

[Rëscontr dë studi an sla lenga e la literatura piemontèisa - Musilcalbrandé - Alba, 1989/1990 ]

Quand che l'Italian a sforniava, an Piemont as parlava 'n langagi frel, përchè entà sël such latin, ma diferent. An lo testimònia bele pare Dante: "E tutun, desideros ëd posé 'l crivel për vëdde sùbit lòn ch'a-i resta, i dijo dabon che Trento, Turin e Lissandria a son ëd sità tant piassà ai confin d'Italia, ch'a l'é nen possibil ch'a l'abio 'd lenghe pure; për conseguensa, ëdcò s'a l'avèisso mach bel col sò volgar ch'a l'é brut brut, e bin mi i negeria, për la bodrigada con jë strangé, ch'a fussa italian".

A Trento, a coj temp as parlava col Slambròt o Slàpper, dialet alman che, mës-c ëd Vénet, a l'era 'ncor parlà a le pòrte dla sità ant ël sécol XVIII; da Lissandria a Turin - e a son parèj bin mostrà le tère 'd Piemont, da Est a Òvest - as parlava nen l'Italian. Për noi, a l'é 'n diplòma da 'ncurnisé e da mostré a coj ch'e son fissà 'd fé dla lenga piemontèisa un dialet italian.

Dante a l'ha rason: nen mach përchè chiel, prima autorità an materia, a l'ha dilo ("ipse dixit"), ma përchè ij document rivà fin-a a noi an lo dimostro. Ste preuve a son nen mach amportante për marché l'autonomìa dël Piemontèis da l'Italian, ma përchè an mostro che nòstra lenga, confinà ancheuj belavans ant ël ghet dialetal - d'anté, s'as ancala 'd seurte, a treuva l'uss ëd bòsch dle scòle, dle comun-e, dle gesie - ant la primalba dla coltura romanza, che a ven a fior quand cola latin-a as artira, a l'ha franch sò pòst, tant 'me j'àutre lenghe entà sël vej such latin.

A l'é assè memorié ij Sermon subalpin për avèj la preuva che ant ël sécol XII ël volgar dël Piemont a l'era dovrà an gesia; jë Statù dl'ospissi dla società 'd San Giòrs ëd Cher, visadì dël "partì popolar", dël 1321, e l'At ëd Poirin dël 1465 an mostro 'l Piemontèis dovrà ant la vita polìtica e aministrativa; la Sentensa 'd Rivàuta, s' na promëssa 'd mariagi nen mantnuva, datà 1446, a dà n'esempi dla lenga piemontèisa dovrà ant la giustissia; ij "parlament" e j' "epìstole" - quat modej ëd litre, con apress la tradussion latin-a - dël sécol XIII o XIV, a servìo a jë scolé për compon-e an Latin, an partend dal langagi parlà, e an fan vëdde, donca, ël Piemontèis dovrà ant la scòla. Costi-sì a son mach ij document ch'e son goernase, ma a-i é da pensé che, belavans, nen pòchi a sfo andàit përdù; a son tutun assè për dimostrane che 'l Piemontèis a l'era dovrà ant la vita pùblica nen men ëd coj dialet dël Latin che, intrand peui a "Palass", a sario dventà 'd lenghe regie-e con la pretèisa nen mach ëd tee-e parèj dë s-ciave soe scure malorose, condanandje al folié e a pasturé ij crin, ma negandje fin-a d'esse dla midema nòbila e genita progenie latin-a, presentandje al mond coma bastarde e scarole, ëd na ressa maledia che a antamna nòstra unità "nassional" e a 'ntrapa 'l progress e la promossion sossial.

Con Gioann Alion d'Ast, com a l'ha franch marcà Gianrens Clivio, i l'oma la dimostrassion che la lenga fransèisa as ancaminava a esse capìa pitòst bin an Piemont. An efét, an vàire soe comedie a-i son ëd përsonagi ch'e parlo fransèis. Tratandse 'd pesse 'd teatro scrite për ël pòpol, a ven che la gent a dovia capi 'l Fransèis sensa stragichesse tròp.

Ant ël 1539, ël Govern ëd Paris a fà la crija dita 'd Viller - Cotterets, ch'e comanda la lenga fransèisa obligatòria an tuti ij papé ufissiaj dël Regn e a dësmercora la lenga d'Òch, ël Sèltich ëd Bërtagna e via fòrt, butandje a j'uss e tirandje a la mira 'd dialet tribulà.

An Val d'Osta, già da tre agn, la "Congregassion dij Tre Stat" a stabiliss che 'l Fransèis a l'avria arlevà 'l Latin an tut ufissi aministrativ (28 fërvé 1536). Ant ël 1557, Emanuel Filibert ëd Savòja a vagna la bataja 'd San Quintin e, con ël tratà 'd Cateau-Cambrésis, a arcùpera tuti ij sò Stat; a j'organisa 'd pianta, vardand ëd rende midema la legislassion, e 'd sentralisé l'aministrassion. Tra j'àutre mzure, a comanda l'usagi dla lenga fransèisa ant ij pais anté ch'e l'era parlà 'd régola, e përparèj 'l 22 dë stèmber 1561 a fà obligatòri 'l Fransèis për la Valdosta, an conferma 'd lò che ij Valdostan a l'avio già stabili dëspërlor vintessinch agn anans.

"Ël Piemont, sarà tra 'l Fransèis e l'Italian, che ant ël sécol sëddes a j'ero giumai afërmasse coma lenghe literarie, e ch'e j'ero an tren ëd rampiassé 'l Latin ëd pianta, divis da la mira polìtica e dovrà për camp ëd bataja da armade nemise, as trovava ant na posission pi che sfavorévola për podèj svilupé dai sò dialet na lenga ufissial ëd coltura e 'd govern. E giusta, mentre che fin-a vers ël principe dël sécol sëddes ël Piemontèis a l'era stàit dovrà për la redassion ëd document legaj e ufissiaj, dòp cola data i trovoma mach pi d' euvre 'd caràter literari. Ël Latin, ch'e l'era dur a meuire, ël Fransèis e l'Italian, a j'ero langues de prestige e j'ùltime doe, combin ch'e fusso mai dovrà për parlé, a l'han nen përmetù che 'l Piemontèis as afërmèissa coma lenga ufissial".

A venta di che an col ann 1561, quand che Emanuel Filibert a scrivia soe Litre patent për ëstabili le lenghe dij sò Stat, ël Piemontèis a l'ha përdù soa ocasion la pi granda për ëdventé ufissial. A fortiss costa ideja 'l cont Luis Capel che, ant ël 1814, a publicava 'l prim gran dissionari piemontèis-fransèis. Ël Cont, ant l'achit, a dis:

Sans prétendre donner ici une idée avantageuse de notre language, je conviendrai (...) que si le dialecte piémontais eût été cultivé du temps du premier Duc Amédée VIII (1383-1451) ou seulement d'Emmanuel Philibert (1528-1580), il serait devenu dans ce moment une langue illustre, au moins que le sont la Portuguaise et la Hollandaise, dont l'une est à l'Espagnole, l'autre à l'Allemande ce que la Piémontaise est à l'Italienne.

Che ancora ant la sconda mità dël sécol XVI a Turin as parlèissa bin pòch l'Italian, an lo conferma Michel de Montaigne ant sò Journal du voyage en Italie par la Suisse et l'Allemagne, scrit ant ël 1580-81 (e publicà mach ant ël 1774):

Belessì (a Turin) as parla d'ordinari ël Fransèis. La lenga popolar a l'é na lenga che d'Italian a l'ha squasi gnente d'àutr che la pronuncia. La resta a son ëd paròle fransèise.

Michel de Montaigne a l'era dël Périgord, e conca bin a la mira 'd podèj valuté l'autonomìa dël Piemontèis (che chiel a sentia squasi coma 'n dialet fransèis) da l'Italian (e 'dcò da la lenga d'òch dont a fà part ëdcò 'l Perigordin).

Ant le valade valdèise dël Pélis e dël Chison, con l'adesion a l'Arforma protestante (sìnod ëd Chanforan, 1532) as é lessasse 'l Provensal për ël Fransèis ant ij servissi religios e ant le preghiere: lolì a causa dla decision ëd viré la Bibia an Fransèis (tradussion ëd Pierre Robert, dit Olivetan), nopà che an Provensal, e për manten-e ij contat con ij frej arformà dij Canton ësvìsser, dla Provensa (doa la lenga d'òch a l'era stàita crasà già dal temp dla crosà contra ij Catar ant ël sécol XIII), dël Delfinà e 'd coj dla val Chison che, dal còl dël Sestrières al Bech Delfin (vai Pragelà), dal 1120 fin al 1713 (tratà d'Utrecht) a j'ero sot ij Delfin ëd Viena d'Isère e peui ij Re 'd Fransa; ël Fransèis a l'era peui necessari për lese ij lìber dj'arfomador, la dutrin-a, ij salteri e ij laudari ch'e j'ero stampà a Ginevra an Fransèis. La pest dël 1630 a l'ha portà via squasi tuti ij "barba" locaj, sostituì peui con d'àutri rivà dai Canton ësvisser ëd lenga fransèisa, e ch'e savìo pa 'l Provensal, restà mach pì, coma 'l Piemontèis, ël parlé dla famìja.

L'ocasion përdùa për ël Piemontèis ant ël 1561 a smijava torné ant ël sécol XVIII che, com a scriv giusta Pinin Pacòt, a l'é col ch'e l'ha 'd pì 'd consiensa piemontèisa, ël pì piemontèis ëd nòstra stòria, quand che la lenga, dòp na serie 'd variassion, a l'ha pià soa forma final ant l'Eutsent nopà a 'ncaminrà a 'ntamnesse... Ant ël Setsent ël Piemont a l'é në Stat unitari; ël parlé 'd Turin, capitai dlë Stat fin-a dai temp d'Emanuel Filibert, a dventa se nen franch na lenga ufissial (ufissiaj a resto l'Italian e 'l Fransèis), la lenga d'usagi comun, tant a l'é vèra che ancor ancheuj, a pì 'd sent agn da l'unità italian-a, squasi an tute le tère dël Piemont, ël Turinèis a l'é capì e assetà coma 'l parlé natural dla Region. Ant ël Setsent, ël Piemontèis a l'era dovrà e scrit a Cort, a la mira che Marìa Clotilde 'd Borbon, e donca fransèisa, prinsipëssa 'd Piemont e peui regin-a (sposa 'd Carl Emanuel IV), "lo ha voluto imparare da' suoi princìpi e si degna tuttora parlarlo". Ël médich Morissi Pipin, con soa gramàtica e ij modej 'd litre për corëspondensa, con l'antologìa e 'l dissionari (tre lìber fondamentaj për la stòria 'd nòstra lenga, publicà tuti ant ël 1783), a l'ha tentà 'd cambié 'l destin dla lenga; an soa sernia 'd poesìe, un ëd j'autor a cissa a dovré nòsta lenga e a pòrta l'esempi d'àutre pcite nassion, coma l'Olanda e 'l Portugal, ch'a dòvro ij sò langagi nen mach për parlé, ma 'dcò për escrive. Përchè che la Cort ëd Turin, as ciama Clivio, combin ch'a fussa nassionalista fòrt, a l'ha nen assetà 'l consèj dël Pipin e a l'ha pa fàit dël Piemontèis la lenga nassional?

"Prima 'd tut, na bon-a part dij Piemontèis a j'ero già pì o men bilengh o trilengh. La gent istruìa a savìa 'l Fransèis e l'Italian, e a dovrava l'un e l'àutr a sconda dij cas për ëscrive. Peui, Pipin a l'avìa tirà fòra na grafìa tròp complicà an dovrand ëd sìmboj tròp neuv për esse assetà. E, a la fin, al Piemontèis a-j mancava 'l prestige d'una gran tradission literaria che tant l'Italian coma 'l Fransèis a podìo vanté".

Sl'onda dla gran Rivolussion ëd l'89, ij Giacobin piemontèis a crijo an Alba (25-26 avril 1796) la "Nassion piemontèisa" ch'a sventaja 'l drapò dissegnà dal vërslèis Gioann Antòni Ranza (1741-1801), ross, bleu e groson (përchè "la libertà a l'é dossa com ël giuss ëd portugal, dont le fische a son unìe tant coma ij sitadin d'un lìber Ëstat"! Tutun, un vej proverbi a dis che 'l "giàun a ìndica speranse perse"...), ch'as realisa l'8 dë dzèmber 1798, quand che 'l re Carl Emanuel IV e la regin-a Maria Clotilde (cola ch'e l'avìa avù la dédica dël médich Pipin) a l'han chità Turin, ocupà da l'armada fransèisa. Le condission disastrose dle finanse piemontèise a cisso ij moderà dël Govern provisòri a pensé ch'e sia mej fé part ëd la grandëssa fransèisa, pitòst che vive da scarnifleur e 'd carità; ma motobin ëd patriòt, parèj dël médich Edoard Ignassi Calv (1773-1804) ch'a sarà 'l prim poeta d'arvira an lenga piemontèisa, e conca 'd na tradission che ant ël Broferi e l'avrà l'àutr pì grana rapresentant, a son contra la dominassion fransèisa e as bato për na "Nassion piemontèisa andipendenta".

Ant ël ciacòt sl'andipendensa, a ten sò pòst, për la prima vira da Emanuel Filibert, la cos-cion dla lenga. Ij sitadin dël Govern provisòri, Boton, Bòss e Còla, a cost rësguard a fan na relassion, anté ch'i lesoma:

L'idioma francese è familiare in Piemonte, ed è cosa sorprendente come i piemontesi colti, e appassionati per le verità grandi e filosofiche, quasi presagi del glorioso destino, a cui erano chiamati, trascurano generalmente l'italiana favella per coltivare di proposito la francese. Quindi è avvenuto che il dialetto nostro, misto di voci italiane e francesi, ha una pressoché eguale analogia con i due idiomi a segno che il giovane piemontese entra nella società con disposizione eguale ad apprendere le due lingue. Per la qual cosa, se a noi tocca la sorte di affratellarci con la Francia, noi vedremo nel giro di pochi anni la lingua francese divenire universale fra noi: il che sia detto per rispondere già sin d'ora a coloro i quali ravvisano nella differenza della lingua un ostacolo alla proposta unione. Essi non riflettono che più sensibile è per avventura la diversità che si osserva per la lingua francese, e li dialetti di particolari dipartimenti della Francia.

S'a noi an agreva 'd vëdde nòstra lenga piemontèisa nen motivà an cost dëscors (e rangià, ahidé! a rangh ëd dialet), nen butà a l'onor dël mond, tutun i dovoma nen ambrignesse 'd cost giudissi 'd soa autonomìa, përchè a veul dì che a coj temp-là 'l Piemontèis a`l'era sentù tant leugn da l'Italian coma che dal Fransèis, e lòn, an sostansa, a veni dì arconòsse ch'e l'é nen un dialet nì dl'un-a nì dl'àutra lenga. As podrìa pensé che col giudissi a itera partisan, mach butà giù për porté d'eva al mulin fransèis; ma lòn a l'é nen vèra, përchè ancora quarant'agn apress, fòra da tuti ij but polìtich, un magìster dla siensa dij dialet com Bernardino Biondelli (Veron-a 1804 - Milan 1886), a scrivrà:

...ancora oggidì in Piemonte, dove presso alcune classi prevale l'uso di istruire la gioventù nella lingua francese piuttosto che nell'italiana, trovasi assai di frequente individui che esprimono in lingua francese ciò che non saprebbero rappresentare nelI'italiana. (...) Quand'anche una nazione venga costretta da una forza prevalente a cangiare il proprio dialetto, conserva pressoché intatta la nativa pronunzia. Dando un'occhiata alla storia, ne troviamo la più ampia conferma. Così avvenne infatti che i Galli, scambiando con la latina la propria lingua, conservarono fino ai nostri giorni i loro suoni, malgrado le successive invasioni settentrionali e la formazione degli idiomi moderni. La comprovano i dialetti piemontesi e lombardi, che sono più affini ad alcuni dialetti francesi, che non a tutti gli altri d'ltalia, non solo nella costruzione grammaticale, ma più particolarmente nella pronuncia, come nell'analogia di certe vocali e di certi suoni nasali, che non si trovano in verun'altra nazione dell'Europa latina.

D'àutra part, da lòn cinta scrivìa 'l cont Luis Capel e ch'i l'oma arportà pì dzora, i savoma che 'dcò a coj temp-là a mancava nen la consiensa che 'l Piemontèis a l'avrìa podù esse "lenga" e nen "dialet", mach ch'e l'avèissa avù na soa tradission aministrativa e religiosa (coma, për esempi, ël Romancc mersì a l'Arforma calvinista) che apress la mità dël sécol XVI a l'é mancaje 'd pianta.

Tornà 'l re a Turin (20 maga 1814), con la restaurassion, si da la mira polìtica as é tornasse andarera (tutun sensa rivé al " teror bianch " dëscadnasse an Fransa, tant a l'é vèra che 'd përsonagi ch'e l'avìo servì Napoleon, coma 'l San Marsan, Prospero Balbo e 'l Gifflenga, a l'han mantnù d'àute ancombense sivij e militar, antërtant ch'a podìo formiolé j'arbeuj liberaj ch'e sarìo peui dësbandisse ant ël 1821), da cola "nassional" as peul disse che 'l Piemont as mostra pì consient e fòrt. A dis giusta Pacòt:

Il fatto è che l'occupazione francese era stata pesante e violento il tentativo di snazionalizzazione. Era naturale quindi questo scontroso e geloso ritirarsi in se stessi, come protesta contro le recenti offese alla propria personalità nazionale.

e quàich riga pì dzora:

[questi scrittori] testimoniano della permanenza di uno spirito piemontese, non reazionario, ma inteso a conservare un modo proprio di sentire, di pensare e di vivere; inteso a difendere un mondo spirituale e morale, trasmesso di generazione in generazione come un'eredità familiare, pericolosamente insidiata dai più vasti movimenti storici, culturali e sociali del tempo, uno spirito piemontese inteso a mantenere, nella limitatezza dei confini e degli ideali, una propria caratteristica civiltà.

Se l'anession a la Fransa (avril 1801) a arnëscherà la lenga fransèisa an Piemont (dal 1806 tuti j'at aministrativ e jë strument a son d'òbligh ëscrit an Fransèis), a bùstica 'dcò, për contrapèis, col amor gelos për la coltura dël pais dont la lenga a l'é mojen d'espression, ch'e marcrà peui la restaurassion fin-a a j'ùltim agn 20 (regn ëd Vitòrio Emanuel I e 'd Carlo Filissi); an efét, i l'oma, për dì, testimoniansa 'd litre dë studios scrite tute ant ël Piemonteis dru dël pòst. Ëdcò 'l regolament an Piemontèis sël gieuch dle bije, dont l'oma parlane, sì, l'ann passà, a l'é d'ës perìod. Ma l'esempi pì bel a l'é col ëd Gioann Ignassi Pansòya che, sla cuvertin-a 'd tre volumet ëd poesìe (Singh caprissi surtì ant ël 1828 e doe edission dle Ricreassion d'l'auton surtìe ant ël 1832) a scriv an bela evidensa: Vers piemontèis scrit an Piemont da un Piemontèis ch'as dspiemontsrìa mai gnanca përfé 'd tragedie, ficandje përparèj na flecià a l'Alfieri. Ël midem Pansòya, dël 1832, a stampa në scartari amportant, përchè an dà l'esempi 'd publicassion ëdcò an lenga piemontèisa, fòra dal ghet dla poesìa: 'L dotor piemontèis, squars d'un manuscrit, travaj an pròsa contra la pen-a 'd mòrt, scrit an part an Piemontèis, an part an Fransèis e an part an Italian: doa, donca, le tre "lenghe" a son butà sël midem pian.

Dël rest, ël Regn ëd Sardegna a l'era a coj temp plurilengh, sensa gnun-e gran-e: as dovrava l'Italian ufissialment dëdsà dj'Alp, ël Fransèis da l'àutra part (Savòja e contea 'd Nissa, con ël protetorà 'd Mònaco; ma a Nissa as dovrava 'dcò l'Italian, e dëdsà dj'Alp, an Valdosta e ant le valade valdèise, ël Fransèis); l'ime nassional a l'era an Sardagneul fin-a al 1834 (adossion dla Marcia real dël Gabet): "Conserve Deus su Re, salvet su Regnu Sardu..."; ant ij paisòt alman dla Valdosta (Issime e ij doi Gressoney), e dël Piemont (Alagna, Rima, Itimela, Macugnaga, Formassa, Agar e Salèj) ij sermon an gesta e la dutrin-a a j'ero an Alman; nòstr Piemontèis, dovrà 'd régola dai prèive ant ij sermon e për la dutrin-a ai cit e, mersi ai Valdèis, onorà da la tradussion dël Testament Neuv, a stasia miraco për vagné motobin ëd posission përdùe.

Ma franch an coj agn-là as anandia 'dcò la passion italian-a: la borzoasia as serca 'd neuv marcà, ij poeta e ij patriòt, e motobin ëd gioventura a varco pi nen a la siviltà alpin-a dël Piemont che, tant 'me la Svissera, a l'era a cavai ëd j'Alp, ma a son anciarmà dla neuva ideja solia dl'Italia un-a e andipendenta. Përparèj, ël Piemontèis a 'ncamin-a a esse armnà. Col che për ël médich Pipin "a buona equità può riputarsi fra i più dolci, i più gentili ed i più espressivi fra i dialetti", ëdcò përchè "... ogni cosa che ad uso possa servire, agevolmente ed in breve spiegar possiamo, comunicarci le idee, e ragionare sopra qualunque soggetto ed al vivo possiamo delinearlo", për il poeta piemontese, almanacco dilettevole per l'anno 1800 "ha una precisione particolare nello esprimersi, una vivacità semplice; faceto quando abbisogna, serio quando occorre, grave quando lo vuoi l'argomento"; për ël prèive Casimiro Zalli, "a së stima pòch dai Foresté, e a l'é trascurà dai Nassionaj " combin che " per autr la nòstra lingua a l'é cosi rica, e abondant 'd tèrmin, ch'i podoma esprime tut ij nòstri sentiment con facilità, con naturalëssa, con fòrsa e con grascia. Oltre 'd lò a l'ha na vivacità semplice, na costrussion fàcila, e a l'é seria, e lépida second lë bzògn"; për Luis Cibrario, "... è sufficientemente copioso di voci; vibrato, immaginoso, ricco di modi proverbiali"; per l'Armita 'd Cavoret (Rico Bussolin) a l'avria un gròss potensial poétich; për cheicun d'àutri "... riesce un ignobile gergo sotto i rapporti civili e politici perché isola i piemontesi dal resto d'Italia, e toglie loro merito all'occhio degli stranieri". Sota Carl Albert, st'ideja a ven sèmper pi fòrta. Ant ël 1841, ant un librèt ch'i podoma vardé com un dij prim travaj ëd glotodidàtica, un magister dë scòla, bielèis, a scriv:

II grido prolungato d'incitamento a lasciare lo sguaiato linguaggio Piemontese, ed a parlare famigliarmente italiano, ha scosso non pochi, e come se esso fosse una chiamata ad un maggiore perfezionamento sociale, hanno tentato di riuscire...

Ansoma, un grido di dolore squasi coma col ch'e dovrà peui scoté, disdeut agn apress, Vitòrio Emanuel II për anandié la sconda guèra d'andipendensa italian-a...

La posission dla lenga piemontèisa a la vigilia dl'aventura italian-a (l'ime a l'era cambià, da sardagneul an italiani e fin-a 'l drapò a dev cangé, an passand ël Tëssin ant la prima dël 1848...) a l'era tant virasse, che col Pansòja, ch'e disìa che a l'avrìa mai dëspiemontesisasse, giusta vint agn apress, ant ël 1848, a fondava n'associassion:

i cui soci dovevano impegnarsi sotto il vincolo del giuramento di parlare sempre e soltanto l'italiano. Associazione di effimera durata, ma che nella sua ingenuità contradditoria era essa pure una affermazione del deciso e semplice carattere piemontese impegnato questa volta (...) nello sforzo di raggiungere l'ideale, finalmente attuale ed urgente, dell'indipendenza e dell'unità della più grande Patria italiana.

Na contradission, ch'e dovrà striplé 'dcò 'l cheur ëd col che, con ël Calvo, a l'é 'l pì grana poeta "nassional" an lenga piemontèisa, cantor dl'arvira sossial e dël progress: Àngel Broferi a sentrà tuta la gena dël patriòt piemontèis votà a la càusa italiana-a, ma parland na lenga che italian-a a l'é nen. Për lòn, as arfuda 'd giuté 'l teatro piemontèis modem a fé ij sò prim passi e quand che Gioann Toselli e Rico Garelli a-j ciamo 'd viré an Piemontèis la Francesca da Rimini 'd Silvio Pellico (l'Oreste dl'Alfieri a l'é già stàit armnà dal cont Ceva Ioannini), chiel a s'arfuda 'd fé 'n travaj che a l'avrìa artrincià 'l patrimòni coltural italian, e mostrà 'l Piemont "strangé" a l'avnì dl'Italia neuva. Përparèj, a dëscaria 'l badò a Tomà Villa, sò gënner e giovo dë studi. La Cichin-a 'd Moncalé a sarà presentà ant ël mars 1859 con gran sucess, e già n'ann apress Broferi mancomal a cangerà d'ideja. Ma la gena 'd Broferi a pijrà 'dcò ij sò anlev, visadì Luis Pietraqua e sòcio che ant la Gasëta d'Gianduja (1866-1868), giornal polìtich e literari tut ëscrit an lenga piemontèisa (dal nùmer 3 dël 20 maga 1866, fin-a j'indicassion ëd lege a son nen an italian: "gerent" e "Tip. Nassional, contrà Bottero N. 8"), a perdo nen l'ocasion për bate 'l ciò gl'italianità dij piemontèis e 'd sò langagi; e pura, fin-a 'l proclama 'd re Vitòrio për diciaré la sconda guera d'andipendensa a l'é tut virà an Piemontèis: " Italiani oramai a j'é passaje set ani dal di che l'Austria assautand con le armi i me Stat perché mi i l'avìa patrocinà la causa dla Patria comun ant i Consej d'Europa, e j'era nen stait insenssibil ai crij d' dolor ch'as aussavo da l'Italia opressa, i l'hai torna pià an man la spa për difende me Trono, la libertà dij me popol, l'onor dël nom italian, e combate për drit d' tuta la Nassion. . . "

Già dal n. 2 dl'ann prim (17 maggio 1866), con na liba dedicà a "Monsù Stenterel", la mascra fiorentin-a (...da doi agn, la capitai a l'era tramudasse da Turin a Firense, da sèmper "capitai" dël bel parlé italian), la diression polìtica dla gasëtta (visadi, Luis Pietracqua) a fà bin capi soa gena:

Sent, mè car Stenterel: mi i l'hai un tort, un gros tort con ti, i lo confesso? E me tort a l'è col d'ave 'l corage civil d' buteme a stampé un giornal ant me orribil dialet. A l'è un orror, un'abbominassion! Ma cos veustu feje? I caprissi d'j'omini a son tanti! Del rest, un scrittor modem, un gran filosofo, a l'ha dit che la poesìa, la vera poesìa, a nass pa dalla forma pi o meno bela d'una lingua, ma dall'anima, dalla ment del poeta. E lolì am smia ch'e veuja di, che a l'è benissim possibil d' campè fora quaich boña idea, anche dovrand le pi disarmoniche parole d'un dialet niente armonios. Mi sicurament i lodo, i ammiro cola specie d' musica gentil ch'e l'ha sensa cubi to linguagi elegantissim. Ma disme un po', me car fratel: ti istess, ch'it ses tanto annamorà d' to linguage, e con rason, l'avriastu forse la motria d' sosteñe che sensa dovrè col linguage as peul propi fesse gnente d' bon? Ant col caso, a sarìa l'istess com di che la forma a l'è tutt, e che la sostansa a l'è pi gnente. Për noi, vedestu, la faccenda a l'è tuta all'incontrari. Për noi la sostanssa a l'è la prima cosa; mentre la forma an sagriña mach fiña a un certo punto. (...) I capisso che parland e scrivent an piemontèis, i pedanti, costi cari rigenerator dl'Italia (d'ij pito), as butran a bragalè ch'as comet un delitto di lesa nazionalità italiana. I capisso che la mia imprèisa a podrà smiete scandalosa. I capisso che le toe caste urie a podran nen seuffre un tanto martirio. Ma ti t'ses bon... tant bon! ... Ti t' ses incapace d' feme la guera, e i son sicur ch'it am la faras nen. Del rest, va tranquil che l'Italia... cousta povra patria comune, mi i l'adoro, i l'hai sempre adorala, e i sarai sempre pront a dè tutt me sana per chila! E i badiño pa, sastu? Lassme dunque sbisarri un pòch a tardoché ant me vei dialet, e persuad-te pura ch'i sarai nen mi col ch'e farà andè mal la causa italiana. Ciao.

Sël nùmer 49 dël 23 d'avril 1868, ant l'artìcol Sl'unità dël Langagi an Italia, as sosten che:

la particolarità dij dialet d'Italia, a l'è 'd contni o poch o pro d'vos e 'd termin 'd quasi tute le nassion europee, che pr'un temp pi o men longh a l'han dominà ant quaich part d'ltalia. (...) Spojà tuti sti dialet d' tut lon ch'e peul esse forëste, tuti ant 'l fond a dimostro ch'e son italian, e ch'e l'han avù origine, e ch'a tendo d'avsinesse sempre d' pi a la madre lingua d'an man an man che le popolassion ch'ei parlo a dvento pi istrute, e a aquisto magiorment la conossenssa d'ij so drit. (...) Ij pi fort conquistand ij popoi pi deboj, anssema ai so usi e costum e l'han d' cò quasi sempre imponuje la sua lingua. Se ij Piemontèis a fusso stait coui prepotent ch'a veulo certi un, essend stait për longh temp ij pi fort, e essendsse an grassia soa vendicasse dai forëstè 'l restant d'Italia, anssema al so costum militar, e la sua rozza semplicità e onestà, a l'avrìo sercà d'impone a tute j'autre popolassion italiane coust barbaro dialet dla Boezia d'Italia, lon ch'a l'han nen fan'. (...) Noi peuj scritor ant 'l dialet piemontèis i l'avoma nen autr che da ralegresse, che mediante la pcita importansa ch'i l'avoma fan' aquistè al nostr dialet, i l'abio stussicà d' scritor pi valent che noi, a provè an bon italian, la sua origin verament italiana, e la soa efficacia per agiutè a imparè pi facilment la lingua madre, cosa che noi i l'avìo prevedù già d'un pess. Difati noi i scrivìo ant ij prin numer dla nostra Gasëta: 'l compito ch'as propono coui ch'e scrivo an piemontèis, a l'è nen d' piemontesisè l'Italia, ma d'italianisè 'l Piemont; e certi cacam, certi barbassori ai quai ai fa schifi a scrive ant coust dialet, ch'e fesso la preuva d'uselo d'cò lor, e a vëdran, che almeno, almeno a impareran a butè j'acent a post, quand a scrivo an italian.

A son ëd rason che, për ësté su, a fan pi 'd fatiga che 'n balarin sla còrda; comsissìa, a l'é bel fé da capì che, con st'ideje-sì, ël Piemontèis che lor a scrivìo a l'era 'n pòver piemontèis passà sla rapa, parent bin lontan dël bel parlé dël Setsent. Che d'eva bodrà an nòstra barbera!

Ant ij nùmer 51 (28 avril), 54 (5 magg) e 57 (12 magg) dël 1868 a-i é trè tòch ëd në studi: D'ij scritor an dialet piemontèis ch'e l'é restà a mes, për la fin dla gasëtta (ùltim nùmer, ël 59 dël 17 maga 1868). Già da la prima part (n. 51) as pija l'ocasion për dé contra a la polìtica coltura! dij nòbij: "[...] i diplomatich a l'avìo ridot 'l nom d'Italia a un espression geografica: j'aristocratich piemontèis a l'avìo ant i so dëscors familiar abolì l'uso dla lingua italiana, për servisse mach pi dla fransèisa... ". Ant l'ùltima part publicà, as tiro fòra le veje incomprension giacobin-e për la coltura paisan-a:

La classe ovriera e la borsuasìa a son abastansa istrut, parland an general dove che verament l'istrussion a manca d' pianta, a l'è ant la classe dij contadin. A-i è verament për ij contadin ch'as devrìo scrive coule certe canssoun che mi i desidero. Al cap leugh dël mandament o dël circondari o dla provincia, dova as ten-o tute le sman-e ij marcà, che per ij sò negossi a tiro ij contadin, e dove a corcoro con frequensa dle compagnie d' cantant e sonador nomadi, për graté quaich sola, për la fabrica dl'aptit, a l'è là ch'as devrìo cantesse e smaltisse, e da coui cantant lì istess ch'a son pi popolar, coule canssoun ch'i veui di' mi, anvece 'd cole ch'a s' smaltisco e as canto, le quai a l'è dificil ch'e valo 'n centesim.

E che nopà, noi, ancheuj, i regretoma pro d'avèj përdù, contacc! Pi sota, a-i é la rason për ëscrive an piemontèis:

[...] la poesìa, al moment, a bsogna pi nen serchela ant le aute sfere dla società, dova la lira poetica a l'é stàita rimpiassà da le monede d'argent e dor [sic], quand a j'ero, e adess dai biet e da le cedole, e dai godiment materiaj; ma a bsogna serchela ant 'l popol, ch'e gëm, ch'e seufr, ch'e travaja continuament, ch'e l'è opress, torturà, angarià ant ogni sort d' manera, e che naturalment a sfogh dl'anima esacerbà, 'n poch as lamenta, 'n poch a piora, 'n poch a rij; e dël qual ij poeti ch'a scrivo an dialet as fan j'interpreti.

Lolì a l'é fin-a bel, ma a ciairiss bin ch'e l'é la rason sossial ch'a-j cissa; nen vàire l'arserca dla poesìa, e për gnente l'angage 'd liberé la lenga piemontèisa da la trapëtta giacobin-a dël "progress" e dal ghet "dialetal".

Nòstra lenga, combin ch'e fussa motobin parrà, a va përparèj sèmper ëd pi robatanda ant ij canton pì top e bandonà dla coltura "nassional" ch'e l'é mach pì cola "italian-a". Contra la fissa che fàita l'Italia a venta fé j'italian, unì ant na sola nassion, na sola lenga e na sola religion, a-i é mach ij lenghista e ij pedagogista pì duvert. Ij cit ëd le scòle piemontèise a disìo sburdì ai sò magìster: "Ma mi capisso nen l'italian"!

Dòp ël 1866, quand ël Regn d'Italia a s'é slargasse al Vénet e al Friul, ël Govern a l'é dovù rendse cont ch'a l'era pa possìbil mostré l'Italian ambrignandse dla lenga dla famija, e përparèj ël ministr ëd l'Istrussion, Michele Coppino, ant ij programa për ël Ginasi për la tersa classe a vorìa ch'as fèisso "esercizi sulle differenze e sulle analogie tra la lingua e i dialetti". Ant ël 1873, ël grand lenghista furlan Graziadio Isaia Ascoli, ant ël "Proemio" dël prim volum dl'Archivio glottologico, a scrivìa che la condission dij fieuj ch'e san doe lenghe a l'é na "condizione privilegiata nell'ordine dell'intelligenza". Ël congress dij pedagogista, tnusse a Bològna ant ël 1874, a 'ncoragiava ij magìster pì ardì ch'e l'avìo già portà 'I "dialet" a scòla. Ant ël 1890, con ministr ëd l'Istrussion Paolo Boselli, con decrét dël 6 mars, ël Govern a crija 'n concors për la compilassion ëd dissionari dialetaj për ij magìster e për ij professor, a parèj Giusep Gavuzzi, angigné dj'ufissi técnich ëd la finansa, nà a Caramagna, a scriv e a pùblica sò doi dissionari (Piemontèis-Italian, Turin 1891; e Italian-Piemontèis, Turin 1896): ant lë scond, as lamenta dle promësse dël Govern nen mantnùe, e bele s'a pensa nen che "il Concorso dialettale sia stato indetto [dal Govern] per gettare della polvere negli occhi, il che sarebbe stato di cattivo gusto, il fatto sta che dal dire al fare c'è di mezzo il mare". Ant ij prim agn dël sécol, ij pedagogista Giovanni Crocioni (con sò lìber Le regioni e la cultura nazionale, publicà ant ël 1914), Ernesto Monaci, Ciro Trabalza e Giuseppe Lombardo Radice a pijo la part dij "dialet " ant la scòla. Tut cost moviment, sostnù 'dcò da 'd përsonagi dla coltura parèj dël senator Pasquale Villari, Ruggero Bonghi e Giorgio Del Vecchio, a l'era tant bin combinà, ch'a l'é fin-a rivà a ambibì l'arforma Gentile; e parèj, con ij programa ufissiaj dël lm otóber 1923, ël dialet a intrava vitorios ant jë scòle: ël sistema "dal dialet a la lenga" a l'era an via ufissial na part ëd la pedagogìa pì general " da lòn ch'i conòsso a lòn ch'i sai nen ".

Combin che Gentile a fussa fascista, e che a l'avèissa giumai dëscostà sò pensé da col ëd Cròce, tramudand ël mond ëd j'ideje e dla crìtica ant un programa d'assion marcà con j'acsan d'un nassionalism ch'a dventava fin-a religion, tutun chiel, për soa formassion umanista, a l'avìa capì l'amportansa 'd goerné 'l mond genit dij cheur masnajù. Ma costi but liberaj a podìo pa marcé ansema a coj ëd Mussolini. E parèj, sensa gnun-a arforma neuva, un marlëstin për vira, ij dialet a son ëstàit possà fòra dj'uss dle scòle. Për fé 'ndé anans sti but a ventava, sigura, pronté tuta n'organissasion ëd magìster, ëd lìber, ëd diretor, e proveditor: un travaj longh... A l'é stàit assè fé gnente, lassé le còse coma ch'e j'ero, ansi, tramuvé ij magìster da na provinsa a l'àutra, përchè l'arforma Gentile (ma a sarìa pi giust ciamela Lombardo-Radice) a s'anghërbèissa.

Con tut lòn, antërtant cheicòs a l'é fesse: j'agn dla libertà a l'avìo fassonà 'd magìster modem e decis, ëd professor duvert a tute j'ideje neuve: parèj, a son ëstàit assè dontré agn dal 1923 për fé seurte tuta na fila d'armanach e 'd lìber ëd litura për le scòle, che as disìo àut e fòrt ëd "coltura regional". La vitòria dla lenga piemontèisa a l'é marcà pì che tut dai pcit lìber ëscrit an piemontèis, con j'esercissi: as ancaminava an tersa elementar, con ëd pcite fàule, proverbi e dite, nane-nanete e conte, për passé peui an quarta con cheicòs pì 'd sostansa, parèj dle poesìe ch'a l'é bel fé amprendje e la pròsa; an quinta a-i era dritura na bela sernia dla poesìa e dël teatro piemonteis. As capiss, j'autor as ancalavo nen ëd fé vëdde ij ver motiv inspirator dij sò travaj, visadì la libertà dla coltura e la bin për la patria cita (a sarìa assè visesse che un ëd lor a l'era Nino Còsta!), e antlora a fasìo 'd dëscors ëstrumentaj, a disìo che 'l dialet a dovìa intré ant le scòle për mostré mej l'Italian, për nen ësgairé l'avantage d'esse padron ëd doe lenghe-cola "nassional" italian-a, e cola dël pais-përchè lòn a aiutava a dëslupé la ment dij fieuj: lòn che, dël rest, a l'é pì che giust.

Dal 1937, a ven-o d'òbligh italianisà, ansema a tuti ij nòm dij leu valdostan, ëdcò coj an provinsa 'd Turin provensaj, franch-provensaj e ij nen vàire piemontèis restà genit: përparèj i l'oma Salabertano (dal 1937; dal 1955 torna Salbertrand), Salice d'Ulzio (dal 1939; dal 1945, torna Sauze d'Oulx), Ulzio (dal 1937; dal 1960 torna Oulx), Venalzio (ch'e l'é tornà Venaus), ma Druent belavans a l'é restà Druento com a l'ha vorsù 'l fassism, e 'dcò Vayes a l'é restà Vaie; Clavières e Sestrières a l'han përdù l'acsan e la -s final. Për boneur, ant ël Canavèis a son goernasse Pont e Front. Des agn anans, ant ël 1927, Pinin Pacòt con Oreste Gallina e Remo Formica, a fondava "Ij Brandé", la prima arvista piemontèisa con ël programa 'd dësgagé la lenga për mojen dla Poesìa, coma ch'e l'era riussije a Frederi Mistral për sò Provensal; e cola dij Brandé, dventà peui armanach ma pì che tut moviment, a sarà pro na "resistensa" a la polìtica che, con j'órdin mandà ant le "velie-e", a dësblava associassion, arviste, teatro "dialetaj", a l'ansëgna dla dita, da blagheur prepotent, dël "Roma doma".

Ant la Resistensa, ij fascista republican a l'han vorsù scrive na litratilèt ai patriòt, savend che coj ch'a sfidavo "la fam e la mòrt", ij "bandì dla miseria, ij farchèt dla speransa, j'alpin dla vitòria ch'e speso n'ùltima glòria da na pì giusta campagna " a parlavo Piemontèis. Përchè, cola, a l'é stàita, an Piemont, la lenga dl'ùltima bataja che la siviltà alpin-a a l'ha combatù për soa libertà. A më smija d'avèj lesù da chèich part che a col tilèt ij partigian a l'han rësponduje 'dcò lor an Piemontèis. Belavans i son nen ëstàit bon ëd trové col document ëd papé.

Ma la rëspòsta a-i é, scurpìa sla pera dël monument a Traversela:

PRÒPE AN COSTA PIASSA I NAZI-FASCISTI A L'HAN TORMENTÀ 'N TUTE LE MANERE E PEUI FUSILÌA TËRDES PATRIÒTA ITALIAN LA MEMÒRIA DIJ MARTIRI A RESTA COM NA MARCA 'D VERGÒGNA SLA FRONT D'IJ SASSIN COME NA FIAMA 'D GLÒRIA ANT ËL CHEUR D'IJ CANAVSAN E DAL SANGH ËD J'ERÒI AI SEURT PI LÌBERA E PI BELA LA NÒSTRA PATRIA NEUVA 14-15/X/1944

I chërdoma che la lenga dij Piemontèis, parèj 'd cole dij frej Sardagneuj e Furlan, a l'abia tìtol d'esse onorà parèj d' un-a dle lenghe dl'Italia sugnà quand che nòstra patria a l'era an sla montagna.