Sergio Donna/J'aventure turinèise 'd Bufalo Bill

J'aventure turinèise 'd Bufalo Bill

Ël grand eròe merican a l’era esibisse a Turin ant ël 1906 con soa companìa ’d «cowboys» e pel rossa (N.d.T. Coj che normalment a ven-o ciamà, për ësbalio, indian o indian ëd la Mérica), pistolé e slansador ëd còrda gropà. A chiel a son stàit dedicà, ant ël temp, desen-e ’d romanz, pelìcole e canson. Una dle canson pì conossùe, sì da noi an Piemont, a l’é «Bufalo Bill», arlansà ’nt j’ani Sessanta dal cantautor turinèis Roberto Balocco e ch’a l’era stàita ëscrita a l’inissi dël Neuvsent da un cantautor bòrgno.

La pì part ëd la gent a buta contra la figura ’d «Buffalo Bill» cola ’d «Toro Seduto» e dij coragios pel rossa atressà për la guèra. An efet, ant l’imaginari coletiv, ël nòm ëd «Buffalo Bill» a pòrta a la ment ferose bataje a l’ùltim sangh tra la cavalarìa merican-a da na part e mijara ’d pel rossa Cheyenne veujos ëd caviere da l’àutra, ant ël gest d’ambranché sò piolèt ëd guèra. Sì, a l’é vera: «Buffalo Bill» a l’é stàit un valoros e coragios soldà, ufissial ëd l’esèrcit merican, ma a l’era dventà ancora ’d pì avosà coma ator e impresari teatral, vagnandse bin lest na notorietà antërnassionala.

Tant për ancaminé as ciamava nen parèj. Sò nòm ver a l’era William Frederick Cody: a l’era nà ’nt un cit sénter dël Iowa, ant na cassin-a, ant ël 1846. A l’avìa pen-a compì set ani quand che soa famija a l’avìa dovù trasferisse ’nt ël Kansas: sò pare a l’era un fërvent opositor ëd la s-ciavitù e a l’era stàit sassinà, durant un comissi a sostegn dij sò prinsipi, da un sicari che nopà a dësfendìa le posission conservatris e c h’a l’avìa colpilo con na cotlà. Restà orfanin a mach 14 ani, William a l’era dventà un coré a caval; a consëgnava pachèt e litre për cont ëd la «Pony Espress». Peui a l’era anrolasse ’nt ël Setim Cavaleger, pijand part a la Guèra ’d Secession Merican-a con jë Stat ëd l’Union. Durant na sosta ’nt un camp militar a St. Louis, William a l’avìa ancontrà n’italo-merican-a, na tala Louisa Frederici, da la qual a l’avìa avù quatr fieuj. Peui a l’era stàit assumù coma guida civil da la «Pacific Railway», tra ’l 1868 e ’l 1872. Quand ch’a l’era stàit angagià për procuré d’arserve ’d mangé ai carpentié e a j’ovrié ch’a travajavo a la costrussion ëd la ferovìa, a l’avìa organisà na memoràbila cassa al bisont, ant ël cors ëd la qual costa imprèisa strasordinaria, William a l’era vagnasse lë stranòm ëd «Buffalo Bill (an Italia a l’era nopà stàit ciama «Bufalo Bill», con na sola “f”). «Buffalo» a l’é ’l termo con ël qual ij Merican a ciamo ij bisont. Tra ’l 1873 e ’l 1883 (gavà quàich interussion, përchè arciamà ’nt l’Esèrcit merican) a l’avìa interpretà ’d part teatraj con ëd test ëscrit da lë scritor e giornalista Ned Buntline. Peui a l’era butasse për sò cont, dventand l’impresari ’d chiel midem: ant ël 1883 a l’avìa creà ’l «Buffalo Bill’s Wild West Show», un grandios ëspetàcol da circh ch’a rievocava ’d senari «western» e dë scontr a l’ùltim sangh a bataje épiche, coma cola ’d «Little Bighorn», andoa ch’a l’avìa përdù la vita ’l general Custer, con desen-e e desen-e ’d figurant. Tra ij nùmer da anciarm butà an sena, a-i ero ’d vere sparatòrie e d’arzigose cavalcade con d’acrobassìe, con l’intervent ëd ver «cowboys» e pel rossa, coma ij cap dij Sioux «Toro Seduto» e «Alce Nero».

Ant ël 1890, a l’era stàit torna arciamà ’nt l’esèrcit e, con ël gré ’d coronel, a l’avìa partessipà a ’d neuve assion militar contra ij Sioux. «Buffalo Bill» a l’era vnuit vàire vire an Italia: për esempi ’nt ël 1890, quand ch’a l’era stàit arseivù da papa Leone X. Comsìa a l’é restà memoràbila soa ùltima tournée italian-a, cola dël 1906, con desen-e ’d pel rossa e «cowboys» (N.d.t. Coj che an piemontèis a vnisìo ciamà «combois») e un bondos séguit ëd bestie (për la precision, pì che mila tra òmini e fomne, dij quaj 100 pel rossa, e senten-e ’d cavaj, trasportà su 4 treno speciaj). A Turin a l’era fërmasse sinch di. La «troupe» a l’avìa piantà le tende an Piassa d’Armi (che a coj temp-là a l’era postà a la Crosëtta, ant l’area andoa che ancheuj a-i é ’l Politécnich). Ël prim ëspetàcol a l’era tenusse ai 22 d’avril: a j’ero previst doi grandios ëspetàcoj da circh për minca di, un ch’a ancaminava a doi bòt e mes, l’àutr a la sèira, a parte da eut e mesa. A l’é stàit an cola ocasion che ’l cont «Eugenio Veritas», torototela bòrgno, a l’avìa scrivù la famosa canson popolar piemontèisa «Bufalo Bill», peui arlansà da Roberto Balocco ’nt j’ani Sessanta e ch’a l’avìa inserila ’nt sò repertòri dle «canson dla piòla».

Lë spetàcol a l’era stàit precedù da na reclam sensa precedent, con ëd tilèt ch’a promovìo l’event an definiend-lo: «la più grande rappresentazione istruttiva al mondo». Granda a l’era stàita la presensa dël pùblich: praticament quasi tuti ij turinèis a l’avìo partessipà a lë spetàcol, con un grand sucess përsonal ëd «Buffalo Bill» e ’d tuti ij figurant, ch’a l’avìo duvertà na filura ’nt ij cheur ëd le fije për sò anciarm merican. Tonin, për esempi, ël protagonista dla cità canson ëd Balocco, a l’era stàit molà da soa fomna pròpi përchè chila a l’era ancaplinasse d’un «moreto gentil»1 al séguit ëd «Buffalo Bill». As ved che l’anciarm ëd coj artista dle stiribàcole, pistolé e lansador ëd la còrda gropà a dovìa esse iresistìbil. Tonin, bonòm, prima a s’anrabia e a dventa gelos, bëstëmmiand contra ’l contendent an amor (definiend-lo «bitolèt bistichin», paròle d’un gërgon che ancheuj a son ëscure coma contnù, ma ëd sigur dëspresiante e pien-e ’d rancor)2. Peui a s’arend al destin e as consola anciocandse.

Ëdcò ’l cantautor Francesco De Gregori a l’ha ’nt sò repertòri na canson dedicà a cost eròe merican. An mérit a «Buffalo Bill», daspërchiel, Emilio Salgari a l’avìa scrivù: «Nessun uomo si era guadagnato tanta fama quanto quell’intrepido avventuriero, che incarnava l’antico tipo del vero scorridore e cacciatore di prateria e forse a nessuno più di lui erano toccate tante vicende straordinarie». La tournée italian-a ’d «Buffalo Bill» con tapa a Turin, a l’é restà ’nt la legenda. Nen a cas, a cost përsonagi, così strasordinari, a son ëstàit dedicà ’d film, romanz e canson an tute j’époche. Certi mit an efet a meuiro nen e as selebro e as fortisso, arnovandse a minca generas- sion.

Glossari

1) moreto = ambelessì as peul pensé ch’a podèissa tratesse d’un fieul con la pel ëscura, un mòro al séguit ëd «Buffalo Bill» opura bele mach un fieul con ij cavèj nèir. La presensa d’òm ëd color ant la companìa a l’é verosìmil considerà che ’l pare ’d William Cody a l’era contra la s-ciavitù e donca a l’é bon da pensé che ’dcò ’l fieul a fussa contra la discriminassion. E peui as peul bin capì che un mòro a fussa na granda novità ch’a podìa bin fé an-namoré le giovo turinèise, coma aponto la fomna ’d Tonin.
2) «bitolèt bistichin» = na spiegassion possìbila a podrìa esse cola che le paròle originaj a fusso: «pistolèt bostichin», con arferiment a l’eventualità che col fieul a fussa un ch’a sparava con la pistòla e donca un pistolèt. Bistichin a podrìa esse na deformassion ëd prononsia ’d n’orìginal «bostichin» dal verb «bostiché», visadì cissé, cimenté antèis ëdcò an sens amoros.