Carlo Ellena/La fàula ‘d Meni
La fàula ‘d Meni[modifiché]
Folèt e sarvan am pijo pёr man
e am pòrto ant un leugh lontan,
stёrmà fra gieugh e fantasìa,
un mond dij seugn e dla magìa
nté minca tant i vad a pasié l’anima mia.
Meni a fiàira ‘d drugia ch’a va bin. Cogià trames a soe vache, dacant a ‘d buse, tavan e gratacuj, chiel as n’ampipa ëd la gènt ch’a passa. Monsù, madame, giovnòt e masnà ch’a van a spasgé arlong a col senté a së stopo la canapia an passandje dacant. E.....as peul sté ‘n sla fiusa; a fiàira për dabon!
Lor-lì a son tute combricole ‘d sità, patachin con la biòca aùssa ch’as chërdo ‘d savèj tut, pròpe tut, mach che, cò feje, a lor ël tanfi dlë stabi a-j dà fastudi. Ma a Meni a-j na ‘n fà gnanca na frisa, e sota col barbon bianch ‘me la fiòca ch’a-j quata ‘l moro, a ghigna, an vardand sti maramam color fodrëtta ch’a l’han ant ël ciò che ij montagnard a sio ‘d sëppa grum e badòla. A l’è bin vèj che Meni a l’ha ‘n sla gheuba ‘n vësso‘d primavere e vàire ch’a sio gnun a lo sà, ch’a fiàira ‘d drugia e a-j pias soens cimpé ‘n bon goblòt, tutun chiel a l’é fàit parèj, ma a graté sota soa pleuja ‘n pòch grossera a sponta n’òimo ch’a l’é tut àutr che torolo. Ij sò paisan a diso che: « chiel a l’era già parèj cand noi i j’ero cit », e ch’a l’é:« pì vej che le pere‘d soa meison », le fomne, a men-o la bërtavela ‘n gir a dì che:
«chiel-lì a l’é ‘n mascon, ‘n sarvan o giù da lì !» Ma cribio! magara ‘s ciarambé ch’a fan cole-lì a son tute tavanade, contut s’a-i é da fé ëd decòt con d’ërbagi, o varì ‘d maladìe, o dcò dé ‘d consèj, antlora sò ciabòt a vèn pes che na botega dlë spëssiari o na canònica. Parand via tute se ciancie, a la fin- fin‘n trocion ëd vrità dòp tut a-i deuv esse, comsëssia: a l’é franch vèj che Meni a l’é n’òimo bon me l’eva santa, ch’a la sà longa ‘n sle fàule montagnin-e e ‘n sj’erbe meisinòire, ma a l’é dcò vèj che minca tant a l’é ‘n pòch dròlo.
Chiel a viv ant na meison ch’a l’é pen-a pì dzora dla borgià; ‘n ciabòt con në stabi vej me ‘l coco, fàit ëd lòse e bòsch e butà ‘n mes a’d bussonà ‘d prussèt e gratacuj ch’as paro fin-a dnans a l’uss fasendje da tòpia. Peui tut d’anviron a-i é la dossa dëstendùa dël prà anté chiel a men-a ‘n pastura soe bes-ce. Pròpe ‘n mes a’s prà a-i è ‘n sentè ‘nté a passo tuti, foresté e montagnard e ch’a men-a su, an àuta montagna.
La vrità a l’é che a Meni a-j pias un vësso smicé la gent ch’a passa dë ‘dnans a sò ciabòt e lor-sì, prima o peui, cissà da cost òimo dròlo, a taco a ciancieje ‘nsema e vardè tut d’antorn ij sò travaj da graveur. E già, përchè chiel cand a và nen an pastura dle bes-ce, as seta a la sosta ‘d soa tòpia ‘d prussèt an cantërland ëd veje tiritere e a ‘ntaja baron ëd bòsch modland figure ‘d tute le sòrt. Ëd se sculture àute pen-a na spana a-i na son spatarà daspërtut, ‘ndrinta e fòra ‘d ca e a son piturà ch’a smijo pen-a surtìe da le man ëd n’artista soagnà. Scasi a smijo vive se figure montagnin-e scurpìe ‘nt l’assion dël travaj e dacant, dcò ‘ntajà dal bòsch, a-i son ëdcò vàire bes-ce dla boschin-a servaja. Peui butà ‘n sël bufé, an fila me ij najon an quarté, a fan gòj mach a vardeje na dosen-a ‘d fume con i fornej ëd bòsch modlà a teste d’òimo e bes-ce. Ij foresté a resto ambajà dë dnans a tute se euvre soasìe, tant da dësmentiesse fin-a dël fiairor ch’as men-a apress ël bàudro ëd ca.
Ma Meni a l’é dcò bon ant la ciancia, visadì che cand a-j taca dë mné la bërtavela a smija n’avocat e antlora la gent a lo scota sensa banfé. Peui an toca vëdde la gòj ch’a l’han ij fieuj, le fije e le masnà cand as seto sota le stèile d’anviron a chiel, scotand a boca verta soe conte. Meni a ciaciara con bon deuit, soa vos a së spantja me a fussa ‘n giuss anmascà, tant che ‘d vire a smija ch’a ven-a da lontan, dal creus ëd la pinera, ‘nté ch’a-i son ij “sarvan”, ij folèt montagnin dij bòsch. Peui, cand la neuit as fà ’d caluso, la bela companìa as dësbela e ognidun as na và a soa ca content e sodisfàit. E a và anans parej fin ch’a fërniss l’istà, peui ij fieuj e j’anvod dij vej paisan e ij foresté as n’artorno ‘n sità arpijand soe brighe e ij sò travaj. E ‘nt le vàire meison ëd la borgià montagnin-a a-i resto mach-pì sì quatr gat a ten-e viv ës pais che na vira minca na fnestra a-i era ‘n ciàir.
Ij vej ëd la borgià a conto na drolarìa: a diso che cand lor a j’ero masnà Meni a stasìa già ‘n col ciabòt a la sima dël pais, che a fiairava ‘d drugia da fé vnì mal, ch’andasìa ‘n pastura, e antajava da‘d tòch ëd bòsch figure d’òimo e’d bes-ce; a la fin- fin a fasìa tut lòn ch’a fà al di d’ancheuj. Dzor pì Meni a canta vàire tiritere ant un patoà antich che gnun arconòss, peui a conta stòrie gabolose ‘d masche, ‘d folèt e’d sarvan dij bòsch. Al prinsipi, ij vej paisan ch’a scotavo coste conte a-j ghignavo apress, ma peui a l’han scomensià a chërdje
s-ciairand le drolarìe che l’òimo a fasìa. A-i é na stòria, che da ràir a dis, e ch’a l’é motoben dròla, chiel a conta: «mè stranòm a l’é Meni, ch’a sarìa-a-dì Domenico, përchè mi i son nà ‘d dumìnica, ël di che‘l Bàudro‘d tut a l’é arposasse dòp d’avèj finì ‘d buté ‘nsema cost mond balòss. Na neuit ël Pare Etern, pròpe Chiel caussà e vestì, a sponta al fond ëd mia bërlecia, an sopata për ij pé e an dis con na vos da fé strimì: Meni! scotme bin lòn ch’it dijo: i l’hai sërnute fra tuj ij viton përchè it ses n’òimo‘d bon cheur ch’a veul bin a sò pais e a soe gent montagnin-e, përchè it ses giust, a la bon-a, onest, e tut àutr che grum. Donca, i t’ordino e comando che cand a sarà vnù ‘l moment adat, it ciamrai, antlora ti it dovras fé, con ël mè agiut, n’euvra granda e moto bèn fiamenga për toa gent e për toa tèra montagnarda. Aora it dagh la mia benedission e va anans pasi për toa stra, seghita pura a ‘ntajé dal bòsch figure ‘d gent e ‘d bes-cie, përche a l’é n’euvra bon-a che a sò temp a vnirà a taj ».
Meni a peul pa fé a meno’d confëssé che ‘n col moment a savìa pa se cola figura sbërlusenta ch’a-j parlava vardand-lo drit ant j’euj a l’era ‘n seugn o còs diav ch’a fussa e pròpe për lòn a l’avìa dàit a tërmolé da la pàu an tal manera da ‘ngrumolisse me ‘n gramissel tacà a la tëstera dla bërlecia. An costa posission a s’era dësviasse a la matin, con un buracio’d bòsch an man e tant mal a la biòca. Peui chiel tut stravirà, an vardand-se ‘nt ël specc, a l’era pì nen conossusse: soa caviera e la barba a l’ero vnue bianche me la fiòca.
Da cola neuit a l’é passaje ‘n vësso d’ani, ma për Meni a smija che ‘l temp a sia fëmasse; chiel a l’é pì nen ëvnu vej. A s’era sdass-ne ‘d costa drolarìa e tut sùbit a l’avìa chërdù ch’a fussa stàit lë sbaruv për cola neuit ëd pàu, ma peui a s’era dcò sdass-ne ch’a-j ancapitavo ‘d fàit moto ben dròlo, coma, tant për dine un, che ij sò buracio a lo vardeisso‘n ghignand antramentre ch’a-j fasìa e peui sti-lì a-j trovava mai ant l’istess pòst anté a l’avìa posaje; a la fin-fin a l’avìa fin-a gabolisà d’esse vnù fòl. Ebin, na sèira che ‘l pòvr òimo a l’avìa moto bin ij givo për tui si afé sì, a l’era pròpe scapaje la pasiensa, antlora a l’avìa dàit na pugnatà tremenda ‘n sla tàula an ciamand al
Pare Etern dë spiegassion ciàire për tute se drolarìe ch’a-j ancapitavo. Peu dòp, për fè dësbeuje ’l tabach, a l’avìa gargarisà na bon-a bota ‘d ross, tant da ‘ndess-ne peui a deurme bele rotond. Ma‘ntant ch’a ronfava dla pì bela, pròpe ant ël cheur dla neuit na vos a l’avìa dësvìalo e chiel an duvertand j’ euj ‘n pòch tachiss për la sumia a s’era trovasse setà dacant, an sla broa dla bërlecia, ‘n bel cit ch’a-j parlava ‘nt n’orija ‘n disandje dosman: « Meni, tirte su e ven con mi», e a l’avìa pijalo per man portand-lo fòra ‘d ca. Ël pòvr òimo, strabucand, a l’era surtì apress a cola masnà e pen-a fòra la lus dël sol a l’avìa sbalucalo:«ma come, a l’era nen neuit?»,a l’avìa gabolisà tra chiel e chiel: sacocin, ëd bòt an blan a l’era di e pì nen neuit! Peui a j’ero calà giù ‘n pais e Meni, sempe tnù për man dal cit, a l’era stàit bele ‘mbajà da lòn ch’a vëddìa: na gran confusion ëd gènt, che cianciand con tant rabel, a’mpinìa le strà, le cort e le meison. Da ‘nté a l’era vnua tuta sa gent Meni a lo capìa pròpe pa, dcò përchè mach ël di anans ant ël pais a j’ero ij sòlit quatr gat. Comsissia Meni, an vardand da davzin se person-e, a jë smijavo nen ëd face neuve, cheicòs ëd lor-lì a l’era ‘d famija. Antant ël cit a l’avìa mnalo‘nt na cort anté ‘n montagnin, setà ‘nt un canton, a l’era ciapà a fè ‘d cavagne. Meni, vardand bin chiel-sì, a l’era stàit bele ambajà për la maravìa. Antlora an ciapand ël cit për le spale e fissand-lo ant j’euj a l’avìa ciamaje con vos tramolanta:«Ma ch’ it ses-to ti?» Ël cit a l’avìa vardalo sensa rësponde, peui, sèmper ciuto, a s’era tirasse aprés ël pòvr’òimo fin-a a soa meison, da ‘nté a j’ero surtì.
Marciand arlongh la stra Meni a podìa pa gavesse da ‘nt la biòca col cavagné; chiel-lì a l’era franch midem a na soa scultura ‘d bòsch! E ‘d sòn-sì a j’era bin sigur, ma dcò vaire ‘dj’àutre person-e ch’a l’avìa vëddù a- j’ësmijavo a’d soe sculture. A la finitiva a l’avìa gabolisà tra chiel e chiel:« mi i son nen ëvnù torolo tut d’un bòt e cost fiolòt, ch’a deuv esse stàit mandà dal Pare ‘d tut, a dovrà deme dë spiegassion për tut lòn ch’an càpita ’n bele-si». E chiel-lì a l’avìa daje tut sùbit e moto bin ciaire le spiegassion! Ël fiolòt a l’avìa fàit seté Meni tacà a la tàula an disandje ‘d vardè fòra dla fnestra e peui, parland con dosseur, a l’avìa ‘ncomensià a conté na stòria. Meni, sbalucand ij euj për la maravìa a l’avìa vëddù ant ël ciàir ëd la fnestra, man a man che ‘l cit a contava, score la stòria ‘d soa vita da cand “cola neuit” ël Pare Etern a l’era vnù a campelo giù da la bërlecia. Tute soe assion, le ciancie e ‘l travaj che Meni, come “Sarvan dij bòsch”, a l’avìa fàit, a j’ero passaje ant un sofi dnans a j’euj.
Gavand chèich goblòt ëd tròp e na pipà minca tant, chiel a l’era sempe stàit n’òimo bon, na vòta ‘d pì da cand ‘l Pare Etern a s’era presentasse a deje d’òrdin, cambiand d’un bòt l’andura còtia ‘d soa vita. Meni a l’avìa fàit lòn che ‘l “Pare ëd tut” a l’avìa comandà, e ‘l cit, ch’a l’era un dij sò Angej tirapé, a l’era vnù për ël giudissi ‘d soa euvra e sareje ‘l cont. Tut a l’era fàit da bin e con bon deuit. Ant ël paìs ëd Meni a j’era ‘d bon-a gent, onesta, travajeura e amìa dle bes-ce e chiel a l’avìa savù buté armonìa fra tuj. Tut a l’era pront përchè ël paìs artornèissa a vive con soa gent montagnin-a, e su ‘nt la pinera, dcò tute le bes-cie servaje ch’a fusso libere ‘nt soa boschin-a.
Antratant Meni, vardand-se ‘ntorn, con maravija a l’era sdass-ne che tute soe sculture ‘n bòsch a j’ero sparìe e.... pròpe ‘n col moment, ‘d bòt, a l’avìa capì tut, a l’avìa capì ‘l sens ch’a l’avìa daje ‘l Pare Etern a soa esistensa ant ël compiment ëd n’euvra parèj granda për soa tèra montagnarda.
Come ‘nt na mascarìa dacant a chiel ël cit a j’era pì nen, a sò pòst ‘n vej montagnin con sach e baston e na barba bianca ‘me la fiòca a lo vardava pasi, peui chiel-sì a s’era àussasse an disandje:«Adieu Meni, mè pòst a l’é’n mes a costa gent, ël tò aora it sas anté a l’é, va!».
An costi dì ‘d festa ‘l paìs a l’é pien ëd gent, vàire a van pì ‘n su, al fond ëd la mulatera, ‘nte ch’a-i é na veja ciaborna ch’a dòmina la borgià. A l’é mesa drocà, quatà da ronse e gratacuj, tutun as capiss, trames se ruvin-e, che na vira dëdnans a l’uss sfondà, a-i duvìa esse na bela tòpia ch’a soagnava l’intrada. Ma pen-a virà ‘l canton, bin piantà ‘n trames na raisura, a-i é na bela scoltura ‘n bòsch àuta ‘me n’òm, ch’a figura ’n vej montagnin drit me ‘n fus, con soa spëssa barba, sò sach e ‘l baston bin ës-ciass an man. A smija squasi butà espress a fé da vardia a sa tèra ‘d mont e tuta soa gent.
Da pare ‘n fieul la gent dël pòst a conta na stòria: as dis che cola a j’era na meisun ëd mascarìe e che ‘mbelelì a-i ëstasìa‘n bon “Sarvan dij bòsch”, ma che, va a savèj ‘l përchè o ‘l përcome, gnun as arcòrda d’avèjlo mai vëddù.
Antratant, ant un leugh montagné ciamà Val Fiorìa, setà ‘nt un pra, a-i é ‘n viton con na longa barba e la caviera color fiòca, a l’é ‘n pastura ‘d soe bes-ce e ‘ntant, subioland, a ‘ntaja na figura d’òimo da ‘n tòch ëd bòsch. Chiel-si a fiàira dë stabi da fè vnì mal, e ‘nt la borgià a diso ch’a s’ësciama Meni e ch’a l’é ‘n tipo dròlo...
Carlo Ellena