Luigi Vaira/I veuj amprende la parlada 'd Turin
I veuj amprende la parlada 'd Turin[modifiché]
I veuj amprende a parlé e a scrive ’nt la parlada ëd Turin përchè a l’é cola che ’l magìster Milo Bré a dis ch’a toca dovré ’nt la literarura piemontèisa, ma nen mach për col motiv: mi i veuj amprende a scrive an Turinèis për salvé la parlada ’d mè cit pais. Pròpi col pais che da la parlada ’d Turin a l’é staìt antëmnà al temp ëd guèra, cand che jë sfolà a son ëvnù a sté da nojàutri, për ëscapé da l’arzigh ëd le bombe che j’aeroplan inglèis a dëscariavo an sla sità. Cole gent, già mach për ël fàit d’esse sitadin a smijavo, a j’euj dij nòstri grand, motobin pì istruì che ij paisan nostran e pròpi për col motiv loràutri a tentavo d’amprend-ne la parlada, mës-ciand-la con la nòstra e anventand ëd parole neuve ’d san-a pianta.
Con tut lòn ij Turinèis, nen tuti për boneur, a l’avìo già fàit autërtant an adotand tante paròle italian-e trasformandje ’n sostantiv ch’a son intrà a fé part dël vocabolari ’d tuti ij di. Da n’ann ant l’àutr coste manere ’d dì a son tramandasse dventand paròle comun-e, combin che gnun a na conossèissa ël giust significà. A m’artorna ’n ment, an camin ch’i scrivo, cola magna ’d mia mare ch’a l’era ’ndàita da sërventa ’nt na nòbila famija dla capital e che cand, apress ëd tanti ani, a l’era artornà a ca soa a vnisìa considerà na përson-a motobin istruìa përchè che ij sò padron ëd Turin a l’avìo mostraje a parlé «civil». Da chila mia mare a l’avìa sentì cola manera ’d dì che peui a l’ha dovrà për tuta la vita e che a nojàutri, ant ëca, a l’ha fane vnì mat për tanti ani sercand capì lòn ch’a fussa cola «marcia velica» (maciavelica) che magna Neta a dovrava sempre për dëscrive na ròba motobin complicà.
Për costi motiv, ma i torno a arpete, nen mach për costi, mi i vorerìa amprende a parlé e scrive bin ël Turinèis. Forsi la motivassion pì fòrta a l’é pròpi ch’am piasrìa esse bon a scrive për tramandé la parlada ’d mè pais. Da noi, ambelessì, i l’oma gnente dë special se nen nòstra parlada ch’a ne diferensia da tut ël rest dël Piemont e belavans i soma an camin che la lassoma pèrde. Mi për prim i l’heu da recité ël «mea culpa» për avèj doe masnà ch’a parlo dësgenà le lenghe forestere, ma che cand ch’a tento ’d dì quaicòs an piemontèis a-j dan l’istess ande ch’a podrìa dovré un ëd Catania. La vera parlada, bin prononsià, ëd mè pais a l’é cola che, apress ëd le prime tre o quatr paròle, a fà capì sùbit da ’nté ch’i rivoma, gnun d’àutr ant ël mond a l’ha na parlada coma la nòstra, ma combin ch’a sia tanto speciala gnun, për adess, a l’é cariasse ’l badò dë scrivìla, forsi përchè la gena dë sbalié e fé quàiche bruta figura a l’é pì fòrta dël desideri ’d goerné na ròba tant amportanta.
Magara i soma pa ’ncor ancaminasse për col sens d’inferiorità anver ij cusin turinéis, ch’i l’oma ardità dai nòstri vej e che a l’ha ’ncor nen bandonane opurament mach për ël fait ch’a sarìa n’imprèisa bin mala da gestì. Dificila ’d sicur, ma nen impossìbila. Se a son goernasse e se a son ëstàit trascrit ij dialèt ëd coj brich dësmentià da Dé, ant le Langhe, anté ch’a vivo ’ncora tranta o quaranta përson-e, për qual motiv a podrìa pa fesse autërtant con ël nòstr ch’a conta almen sesmila ànime? Forsi për ël fàit che ’d coj sesmila almen tre quart a son piemontéis amportà, con le réis curte, ma manch cola-lì a l’é na na bona rason për campé a j’urtije nòstra parlada e con chila nòstre veje tra- dission. Coma ch’a dis ël professor Gilardin (ansi chiel a dirìa cmè) - un pòpol ch’a dësmentìa soa lenga a l’é ’n pòpol sensa identità e minca dialèt ch’as perd nòstra coltura a dventa sempre pì pòvra.
Adess, a la mira ch’i soma, a toca dësdvané la marela e dì për qual motiv che mi i l’abia maitass d’amprende a scrive an turinèis se, a la fin dij cont, lòn ch’am anteressa ’d pì che tut a l’é n’àutra lenga. Bin: da man an man che se slontan-o da Turin le parlade dij pais a dòvro dij termo diferent, ma che giumai a cognesso scasi tuti, diverse nopà a smijo le règole gramàticaj che dle vòlte a son-o pròpi a l’ incontrari ëd cole dla capital. An gran part dël Piemont dnans a la tersa përson-a feminin plural ëd solit a së dòvra l’artìcol «le», për fé n’esempi as dis: «le fije a l’han sernù le ninsòle», nojàutri nopà ’nt cost cas-sì i dovroma ël midem artìcol ëd la prima përson-a mascolin-a singolar «ël fije a l’han sernù ël ninsòle»... e via fòrt.
A fà bel fé capì che a la magioransa dij letor costumà a lese la lenga piemontèisa ufissial, na frase scrita an costa manera a-j farìa arissé ij pluch an sla schin-a e chi ch’as arzighèissa a dì ch’a l’é giust parèj a vnirìa pijà për balengo. Sensa parlé peui ’d col son particolar ëd la «eu» final ch’a caraterìsa tante nòstre parole, dzortut ël partissipi dij verb e che për adess gnun a l’é pa ’ncalasse a stabilì coma ch’a deuv esse scrit. Donca për podèisse slansé ’nt na conta scrita an mia parlada, a toca prima dimostré d’esse bon a dovré coretament j’insegnament e la gramàtica che ’l magìster Milo Bré a l’ha regalane, ma i son sicur che manch parèj a basterìa ’ncor nen.
An efet, për ij letor a sarìa motobin fàcil confonde le paròle scrite coretament ant ij dialet dij divers pais con dij boro an turinéis. Coma fé alora? Fòrsi n’idèja për tramandé le parlade locaj, nen mach la mia, a podrìa esse cola d’avziné a j’euvre ch’a partessipo ai tanti concors leteraj an lenga piemontéisa la tradussion, tutun nen an italian, coma che tante vòlte as costuma fé, ma ’nt la parlada ëd minca scritor. An costa manera për ij giùdes a sarìa possìbil valuté mach ij travaj fàit an turinèis e ’nt l’istess temp a podrìa esse ’n meud për fé conòsse tante bele parlade, che giumai a son goernà mach pì ’nt j’arcòrd ëd j’ansian.
Costa-sì a l’é mach na mia idèja, sensa gnun-a pretèisa ’d cambié dle règole già bin anreisà, ma i son sentime dë scrive në sfògh dòp avèj fàit na dëscussion con un grup ëd colega ’d travaj ant ël mentrech’i fasìo na bon-a sin-a l’osto. Bin, lor-lì a disìo che mi i son ëstàit al temp dël rè Flip e che da sì a ’n pòchi d’ani a parlé nòstra bela lenga a-i saran mach pì ij sìngher, j’ùnich che, va a savèj për qual motiv, a son piass-la a cheur e a la mostro ancora a le neuve generassion. Per lòn ch’a riguarda ’l piemontèis ëscrit a l’han parlame ’d na gramàtica rivolussionaria ch’a smija esse ’ncamin a pijé pé e lì, për da bon, a son arissasse coj quatr cavèj ch’am resto an sla testa. Ma coma? Mi a son d’ani ch’i faso’d tut për amprende la grafìa dij Brandé e costi-sì a l’avrìo ’nt la ment ëd feme torna taché da prinsìpi, përchè a diso che costa soa manera a sia pì bel fé ? Nen mach, ma lor-lì a cheujo tanti sostenidor dzortut ant l’aragnà, andoa ch’a smija che tute le scurse a sio lècite.
I ciamo përdon a tuti coj ch’a la penso diferent, ma për mè cont a sarìa coma se ij proget ëd le ca a podèisso feje ij murador nopà che coj ch’a l’han ëstudià da geòmetra o architet. Im përmëtto ’d dovré n’espression che con na sola paròla a dis tut: drolarìe. L’ùnica ròba ch’a gropa ’nsem tuti coj ch’a veulo scrive an piemontèis a l’é la gramàtica e donca sërcoma ’d dovrela mej che i podoma e apress, miraco, i saroma bon a nen fé meuire le bele parlade locaj ch’a rendo tant ëspecial nòstr Piemont.