Lorenzo Giraudo/La guera e ij salam dë scondion
La guèra ...e ij salam dë scondion[modifiché]
Costa a l’é na stòria vera, capità stant’agn fa, visadì j’agn ëd mia fomna. A l’ha contamla mia mare madòna Pina, antant che a mangiavo un bocon ëd disné l’àutra dumìnica. Chila a l’ha mantnù na bon-a memòria, bin ch’a a sia a la seuja dij sent agn.
La conta
Ant ël mèis ëd fërvé dël 1944, quand la guèra a anfuriava an tuta Euròpa, për madama Pina a j’era rivaje ’l moment dël part. A coj temp là, ij part as fasìo ant ëcà, con l’agiut ëd na levatris e magara chèj amise dël cheur. A j’era gnune possibilità e bin pòchi a fasìo ’d contròj médich preventiv an sla salute dle masnà ch’a dovìo nasse. E parèj ëdcò mia futura madòna, bele ch’a vivìa a Nissa dël mar, andoa ’l servissi sanitari a j’era già motobin a l’avanguardia, a l’avìa pa fàit gnune vìsite e ’d conseguensa a savìa nen che a l’avrìa butà al mond doi binej.
Sta pòvra fomna a l’era trista e dëscoragià an quant l’avìa già përdù tre masnà për vàire motiv e parèj a l’era convinta che ’dcò sta vòta sò part a podìa andeje mal. Tan tutun a la matin ëd l’óndes fërvé, a le prime lus ëd l’alba, a l’é vnuje al mond un bel fiolin, alégher e degordì. La masnà a stasìa bin, ma la mama a seguitava a lamentesse, alora, sò spos Angelin, bin alarmà, a l’ha ciapà la mòto e a l’é corù a pijé ’l médich. Pen-a rivà ’l médich a l’ha sùbit capì che a dovìa ancora nassìe n’àutra masnà. A l’ha parlane a l’òm e a la levatris, che a son estàit sorprèis ma bin content. Sto scond part a l’é dimostrasse sùbit anchietant. Mama Pina a l’era sensa fòrse e a rëspondìa nen ai comand dël médich. A rivava nen a dé le possà necessarie e a piorava disperà. Dòp tanta fatiga, vers mesdì, finalment, ëdcò lë scond part a l’é andàit a bon fin. A l’é nassuje na citina ch’a peisava un chilo e mes, ma ch’a l’ha sùbit fàit capì ch’a l’avìa na gran veuja ’d vive e a l’é fasse sente con ëd bondos ësgarì.
Còs fé? Angelin e Pina a spetavo mach na masnà e për tant a l’avìo prontà na cun-a sola e dzortut a j’ero scars ëd ciripà, ëd fasse, pesse e tut lòn che a j’era necessari për anlevé, nen una, ma bin doi masnà. A j’ero moment ch’a fasìa mal fé a tiré anans la baraca; l’Italia a l’avia diciarà guèra a la Fransa e parèj tuti j’italian a j’ero mal vist e a tribulavo a trové quaidun ch’a-j dèissa crédit. A j’era praticament impossìbil trové ’d gent dispòsta a dete fiusa. Se it vorìe caté quaicòs it dovìe esse an condission ëd dé quaicòs an cambi. Mè mëssé, con l’agiut ëd la fomna, d’un frel e tre garson, a fasìo andé anans n’asienda agrìcola e a anlevavo vache, crin, galin-e, lapin e vàire sòrt ëd vërdure. Për tant a l’avìo la possibilità d’eufre cheicòs da buté sota ij dent a coj ch’a vivìo an sità.
D’abitudin, tute le matin, a portavo ël làit a tante famije ch’a vivìo a Nissa veja e a l’avìo l’ocasion ëd parlé con tanta gent. Parèj, na matin, antant che dëscorìo con ëd conossent, a son ëvnù a savèj che pròpi lì a Nissa, na madamin a l’era dispòsta a cambié tant material për masnà con ëd ròba da mangé. Quand ch’a l’é tornà da sò gir, Angelin, a l’ha sùbit contajlo a la fomna e a l’han decidù che, a l’indoman matin, a sarìo peui andàit a sërché sta madama për vëdde ’d butesse d’acòrdi e porté a ca còs ch’a-j servìa për soe masnà. An cassin-a, e «dë scondion», a l’avìo pen-a massà ’l crin, sensa ciamé gnun përmess. Angelin a l’avìa fàit tanti bon salam, e na part dë sto ben ëd Dio a l’era dispòst a scambielo con cola madama. Rivà a Nissa, a l’han trovà la botegàira e chila a l’é stàita sùbit d’acòrdi për lë scambi. Parèj a son artornà a ca bele content, d’acòrdi che a l’indoman matin mè mëssé a sarìa peui passà a sistemé la facenda. Ël di dòp, pen-a artornà dal gir dël làit, ël papà, a l’ha ampinì doe sacòce dla mòto con tanti salam e a l’é ancaminasse vers Nissa. Con gran scarògna, quand ch’a l’é rivà sota al pont ch’a l’é dël Var, a l’ha avù l’amera sorprèisa ’d trové un pòst ëd blòch ëd la «Gendarmeria» fransèisa.
An coj di ’d guèra, tut a l’era proibì e s’at trovavo quaicòs ant la borsa a l’era obligatòri dé dle spiegassion ciàire e mostré ’d document giustificativ, dësnò a j’ero bele grane. An fasend sò dover, ij gendarm a l’han controlà còs ch’a j’era ’nt le borse dla mòto e, quand che a l’han vist ij salam a son ëstàit ësmaravijà da tanta abondansa an temp ëd carestìa. A l’han ancaminà a fé ’d domande e a ciamé ij document ch’a certifichèisso la proveniensa con tute j’autorisassion possìbij. Ël pòver Angelin a l’ha sërcà ’d rësponde an bon-e manere, sperand ëd fela franca e ch’a lo lassèisso andé, ma ij polissiòt a l’han falo buté sl’atenti, a l’han acusalo d’iregolarità e a l’han obligalo a seguije al Comand General a Nissa për ij acertament necessari. Ëdcò ij gendarm a j’ero an mòto e parèj a l’han anvità mè mëssé a seguije con soa mòto. As pòr diav, carià dë spavent, a l’ha nen podù fé àutr che esegue j’ordin. Coma al sòlit, an sla stra për Nissa a-i era tant tràfich e soens bzognava fërmesse. A na certa mira, Angelin a l’ha vist sò vzin ëd ca, che col caval e ’l carton carià ’d mërcansìa, a andasìa a brile batùe al mërcà. Sensa fesne arcòrse, con un corage da leon, a l’é avsinasse e a l’ha ciapà na brancà ’d salam da le sacòce dla mòto e a l’ha campaje an mes ai bidon. Nì l’amis Felix, nì ij gendarm a son ësdasne, ma quand ch’a son rivà al Comand ëd la «Gendarmeria» a Nissa, ij doi polissiòt a l’han constatà che ij salam e j’ero motoben calà ’d nùmer, e a l’han comensà a aussé la vos e a mnassé ’l malcapità d’arest e d’un trasferiment an Almagna. Sempe ’d pì anrabià, a l’han mnalo dal Comandant disandje tut lòn ch’a j’era capitaje.
Fortun-a a l’ha vorsù che ’l Comandant a conossèissa ’d vista mè mëssé e parèj a l’ha lassà lìber ij polissiòt disandje che a l’avrìa pensaje chiel a sistemé la facenda. Ël Comandant a l’avìa ëdcò chiel na famija da manten-e e la fam as fasìa sente. (Com ch’as diso «la fam a dà sempe dij cativ consèj») Vist ij salam e savend che la cassin-a ’d monsù Re a podìa dé ’d bon frut, sensa tante stòrie, dòp avèj elencà tuti ij castigh che a l’avrìa dovù apliché, a l’é dasse disponìbil a dé n’agiut e a saré n’euj, a condission che Angelin a lo arcompensèissa autërtant bin, an fasand passé a soa famija un pòch dij vìver che soa asienda a produvìa.
As pòr diav ëd me mëssé a l’ha pa podù fé d’àutr che aceté l’oferta dël Comandant e anvitelo a passé a la cassin-a për serne lòn ch’a-j servìa. Superà lë spavent e con un sagrin ëd pì, a l’é passa ’nt ël negòssi ëd cola madama a Nissa ch’a lo spetava e a j’era già bin sagrinà. Dòp avèje contà soa disaventura, a l’ha artirà la lingerìa da masnà ch’a a l’avìo comandà, lassandje coj pòchi salam ch’a j’era restaje e obligandse d’artorné con la ròba ch’a-j mancava. La madama a l’ha daje fiusa, e Angelin a l’ha mantnù an manera bondosa la paròla dàita.
Naturalment «ël diligent Comandant» a l’ha tacà sùbit le vìsite a la cassin-a e, an pràtica, tute le sman-e a bzognava fornìe d’euv, ëd làit e ’d bone rassion ëd vërdura frësca dë stagion. Mama Pina ’m conta che dòp quàich mèis a j’ero fasse amis e, le visite dël Comandant o ëd soa fomna a son andàite avanti ’dcò dòp che la guèra a l’era finìa. Tant che tuta la famija dël Comandant a l’avìa pijà part a la festa dla Prima Comunion dij doj binej, che, sensa vorèilo, quand a son nassù, a l’avìo creà na situassion tut àutr che simpàtica. Monsù Felix, lë vzin ëd ca, ch’a j’era trovasse ij salam an sël baròcin sensa savèj a chi di grassie, a l’era stàit anformà da Angelin che a j’ero ’d salam pròpi bon e përtant a podìa mangeje sensa tëmma. Chiel a l’ha ringrassialo ëd cheur e, për arcompenselo, dòp un mèis a l’ha portaje na bela toma stagionà
Sta conta, un pòch trista e un pòch gajarda, al di d’ancheuj a fà rije, ma a col temp là, a l’ha arzigà d’esse motiv ëd nen pòchi dëspiasì a cole pòvre përson-e, che a sercavo nen àutr che ’d chërse al mej soe masnà. La sèira ch’i l’hai lesù sta conta a mama Pina, i l’hai vist ij sò euj pien ëd lerme. Dòp a l’ha ringrassiame për avèj pensà a scrive sto tòch dë stòria vera che tant spavent a l’avìa causaje stanta agn fa. A l’é pròpi vera che le guère a l’han mach sèmpe servì a dimostré che l’òm a l’é gram e, ëdcò se a seguito a esse ’d mòda ’n tanti pais, a son nen àutr che ’n disastr për tuta l’umanità.