Idelba Rossignoli/Arcòrd d'Agnes, la granda 'd mè òm
Arcòrd d'Agnes, la granda 'd mè òm[modifiché]
Costa a l’é la stòria d’Àgnes ch’a l’era nassùa ’nt ij prim agn dël 900, ant na cita borgà ai pé dla colin-a dël Santuari ’d Belmont. A vivìa con pare, mare e doe seure, ch’a së s-ciamavo Amalia e Angela, ant na bela casòta an mes a le vigne con un bel tòch ëd tèra dantorn. An coj agn-là, con chèich bestia ’nt la stala e travajand da matin a sèira, as podìa vive bin e avèj da mangé për tuta la famija.
Àgnes a l’era la pì giovo a la pì fërfoj, soens a-j piasìa ’ndé an campagna, bogé e amprende ij travaj ch’as fasìo a l’aria bon-a, nopà le seure a giutavo la mare a fé ij travaj ant ëcà. A la matin as aussava ’d bonora e, dòp d’avèj giutà sò pare a cudì le bestie, a ’ndasìo tuti e doi ’nt la vigna. A fasìa ’dcò ij travaj pì grev përchè a l’era bela tëggia e a podìa ’ndé fin-a a l’ambrunì sensa mai chité bele che, chèich vira, sò pare a l’arprocèissa përchè a fasìa nen tut pròpe coma ch’a vorìa chiel. La vigna a l’era granda e a fasìa ’ncora frèid cand che sò pare a comensava a poé. Àgnes, con tuta la ramaja ch’a rastlava a fasìa le fassin-e, ch’a vnisìo peui a taj për anvisché ’l potagé. Finì ’l travaj, an cola vigna a-i era pì nen un fil d’erba, a l’era tut polid ch’as podìa mangé për tèra. Mach che, ant ël pì bon ëd l’istà, chèich vira, n’orissi con na tempestada a portava via tut e la miseria as fasìa sente për vàire agn. Ant na borgà lì davzin a-i era un forn për cheuse ’l pan. Ël di anans as fasìa l’alvà peui, ël di apress, as giontava la farin-a ch’a-i andasìa. Na vòlta ’mprontà le miche, as butavo ’ndrinta a na gròssa cavagna con la tèila an mes e as portavo al forn për cheusje.
Àgnes a l’era contenta d’andeje dapress a soa mare, a spetava con chila ch’a-j tochèissa a lor, peui a la giutava a buté le miche ’nt ël forn. A-i era ’d vòlte ch’a ventava speté dj’ore anans che ‘’ forn a fussa veuid. Na vòlta cheuite le miche a brusavo le man ma, con deuit as gavavo e as butavo ’nt le sëste coatà dai suvaman ëd tèila bianca. Àgnes e la mare as cariavo le sëste sle spale e, bele ch’a fusso motoben greve, a marciavo leste vers ca. Ël përfum ëd pan càud a-j compagnava longh la stra e a jë slargava ’l cheur, a vëddìo nen l’ora ’d rivé përchè, na vòlta a ca, la mama a-j butava un pëssion ëd sùcher dzora a un tòch ëd pan. A lo ciamava «pan doss» e a l’era ’l cadò për tuta la fatiga ’d col di. La lëssìa a-j tocava ’dcò sempe a chila. A-i andasìa tut un pien ëd temp përchè a l’era un travaj longh. As lavavo ij linseuj e la lingerìa ’d tuta la famija, ch’as ambaronavo për doi o tre mèis. Ël pare a ’nviscava ’l feu ’nt la cort e a-i butava dzora na bassin-a d’aram pien-a d’eva a scaudé. J’àutre as dasìo da fé për preparé ’l bignon andoa ch’as butava tuta la ròba spòrca, peui as veuidava l’eva bujenta e, për finì, as coatava tut con na sigilinà ’d sënner.
Ël bignon, sël bass, a l’avìa un beucc stopà da na nata ch’a servìa për fé seurte l’eva anans ch’a fussa frèida dël tut. As fasìa torna scaudé dl’àutra eva ’nt la bassin-a e as veuidava torna andrinta al bignon, ansema a d’àutra sënner. Anans parèj fin-a a cand che l’eva dël bignon a surtìa bin bin polida. La matin dël di apress a ventava aussesse bonora për carié ’l carèt con la lingerìa e ’ndé a ’rzansela ’nt l’arian, ch’a l’avìa l’eva tant ësclinta da podèjla bèive. A Àgnes a-j piasìa lavé e a sbatìa coj linseuj sla banca ’d pera con tanta fòrsa fin-a a che a vëddìa l’eva ciàira. Un-a da na part e chila da l’àutra a jë storzìo, peui a jë stendìo ’nt la vigna a l’arbat dël sol. A j’ero bianch coma la fiòca. Ant la borgà tuti a conossìo Àgnes e soe seure për la tanta veuja ’d fé ch’a l’avìo, sia ant ëcà che an campagna. A-i era sempe cheicun ch’a-j ciamava për feje fé dij travajòt e lor a j’ero contente përchè a podìo vagnesse chèich dné da ten-e da part.
Ant un pais davzin, tuti j’agn, a fasìo la festa e la fera ’d San Firmin. I mërcandin a vendìo minca sòrt ëd ròba: lingerìe, mude, sòche, mangé e milanta d’àutre ròbe. A-i era ’dcò na fassa dla fera andoa as vendìo le bestie. Cola dumìnica Àgnes e soe seure, na vòta pijà Mëssa, a son andàite a fé un giròt për catesse, con coj pòchi soldin ch’a l’avìo vagnà, cheicòs da gionté ’nt ël fardel. A ventava serne ij mërcandin giust përchè, coj ch’a ciaciaravo tròp, ël pì dle vòte, a j’ero ’d ciapa-ciapa ch’a vendìo mach ëd ciarafe. Àgnes, nopà, a l’era andàita a fiché ’l nas ant la fassa dle bestie e, antramentre ch’as argirava antrames a vache e feje, a l’ha vëddù, ant un canton, da sol un bèro cit, nassù da pòch, a stasìa ’ncora gnanca an pé da ben. Sensa ciameje gnente al padron, a l’ha pijalo an brass e a l’ha comensà a pussielo. Dòp un pòch a l’é avsinasse ’l padron e chila a l’ha sùbit ciamaje vàire ch’a costava përchè a vorìa catelo. A l’era nen a bon pat e për paghelo a l’avrìa dovù spende ’d pì che lòn ch’a l’avìa ambaronà tut l’ann con sò travaj. Àgnes a l’é nen perdusse ’d coragi e a l’é butasse a mërcandé. Ël padron, ant ël vëdde sta fija traté sto bèro con tanta dosseur, a l’é fasse pijé da la comossion e a l’ha vendujlo a strassapat.
An col moment a-i era gnun pì content che chila e, con sò bèro cit an brass, a l’é andàita ’n serca dle seure për fejlo vëdde. Le seur a son anrabiasse coma ’d can: ël pare a l’avrìa rusaje tute e tre s’a rivavo a ca con na bestia, për cita ch’a fussa. A fòrsa ’d paròle le seur a son tranquilisasse e a l’han promëttuje ’d dije gnente ai sò. Rivà a ca, aramba a neuit, Àgnes a l’é sùbit anfilasse ’nt un crotin sota la scala, andoa ch’a-i era un pòch ëd fen. Ambelelì ’l bèro cit a sarìa stàit al càud. Na vòlta logià sò amor a l’é intrà ’nt ëcà coma se gnente a fussa, ma a l’avìa un ’n gigèt andrinta ch’a tribulava a sconde. Ma...
A l’era ’ncora nen sota a le coerte cand ch’a l’ha sentù na cita plenta rivé da ’nt ël crotin. Bèro cit a podìa avèj fam… o frèid…….o por? Dëscàussa, për nen fesse sente, a l’é calà giù e a l’ha daje un pòch ëd làit tëbbi. A l’ha pijalo an brass coma na mama con sò cit e a l’ha cunalo fin-a a felo ’ndeurme. Për tante neuit Àgnes a l’ha dovù calé a ciadlelo, përchè chiel as andeurmìa còti mach ant ij sò brass dòp che chila a l’avìa daje ’l làit. A fòrsa ’d fé ’l bèro a l’é costumasse a sté da sol ma, vnisend gròss, a mangiava coma un luvòt e soa padron-a as gavava ’l mangé d’an boca a chila për dejlo a chiel. Fin-a la mare a l’era ancorzusse dla presensa dla feja, ma a l’avìa lassà perde e a l’era stàita ciuto con sò òm. Cand che ’l diav a l’ha butaje la coa e sò pare a l’ha sentù ’d rabel ch’a vnisìa da ’nt ël crotin, le lerme e le sùpliche dla fija a son servìe a gnente: ëd bòt an blan bèro a l’é finì ’nt la stala ansema a le vache. Àgnes, a la matin, as aussava anans ëd j’àutri për avèj ël temp ëd cudì sò bes-ciòt e chiel, coma ch’a la vëddìa rivé, a-j corìa ’ncontra për fesse pussié. Bèro cit a l’é stàit soa dësmora për tanti agn. A l’ha mai dësmentialo, gnanca dòp ch’a l’é mariasse e a l’é dventà la fàula ’d soa vita da conté a soe masnà, a soa nòra e a sò anvod.