Giovanni Guareschi/Bull
Bull[modifiché]
Gustin a l’era giovo, tìmid e a chërdìa ant la predestinassion. A l’é për lòn che cola matin, nen trovandse an ufissi, com’ a l’avrìa dovù, ma ’nt un-a lèja dij giardin pùblich e avend vëddù che costa lèja a l’era pien-a ’d gent gavà për la banca anté ch’a-i era setà na fija mai vista prima ma ch’a-j piasìa pròpi tant, a l’é vnuje natural pensé: “Cola a l’é la fomna ch’a l’ha dame ’l destin”.
E antlora, sentendse giutà dal destin, Gustin a l’é ’vzinasse a la banca e a l’é setasse. A l’é setasse a ’n bondos méter dëscòst da la fija sconossùa, ma sòn a l’é nen piasù a chèicadun che Gustin a l’avìa pa vëddù. As tratava d’un can gròss almen come un bocin d’un pàira ’d mèis e, pì che ‘n grugn[1], a l’ha tirà fòra un breugg[2]. Gustin a l’é sautà an pé sbaruvà, ma la fija a l’é antërvenùa: “Bull, brav! Cocia!”.
Gustin a l’é torna setasse, con prudensa, sl’estrema brova dla banca, e ’l can, dòp d’avèjlo nufià con ben pòca simpatìa, a l’é torna coaciasse, an rognand, sota la banchin-a. Gustin a l’ha suvasse’l sudor da la front con un fassolèt: antlora la fija a l’ha sentù ’l dover dë scusesse: “Am dëspias”, a l’ha dit. “A fà parèj con tuti jë sconossù ch’a s’avzin-o a mi”.
Gustin a l’ha torna pijà sò colorì; a l’avìa trovà ’l cròch da tachesse e a l’é tacasse: “Sòn a veul dì che, se mi doman matin im setèissa davzin a chila, sò can a sarìa pì grassios?”. La fija a l’ha sorijù: “I savrìa nen”.
“I podrìo prové”, a l’ha campà lì Gustin. “A m’anteressa motoben la psicologìa dj’animaj”.
La matin dòp Gustin a l’é stërmasse daré ’d na pianta dla lèja e, pen-a a l’ha vëddù la fija ch’as setava sla sòlita banchin-a, a l’é avzinasse, a l’ha salutà con na bela riverensa e a l’é setasse ’dcò chiel. Bull a l’é sautà fòra an grugnand mënnasios come ’l di prima. Sta vira, nopà, Gustin a l’ha pa bogià. A l’é vnù smòrt ma a l’é restà setà.
“A l’é ciàir ch’a l’ha pa ’rconossume”, a l’ha dit quand che la bestia ferosa a l’é tornà a sò pòst sota la banca. “O, dësnò, i-j vad nen a sangh[3]. Comsëssìa, anans ëd tiré le some, mi i proverìa torna... Magara doman a l’istessa ora”.
“Second mi a sarìa mej dòp-doman a des ore”. a l’ha replicà la fija. Setà a le doe ponte ëd la banchin-a, Gustin e la fija a son restà për na mesorëtta a parlé dla psicologìa dij can e, ant ël dësvlup ëd la ciaciarada, ël fieul a l’é vnù a savèj che la fija a së s-ciamava Enrichëtta ma che tuti a la ciamavo Richi, ch’a l’avìa vint ani, ch’a-j piasìo nen i giovo sfacià, ch’a l’era pitòst sagrinà për vàire motiv e via fòrt.
A ’n bel moment Gustin a l’ha tirà feura ’l pachèt dle sigarëtte e a l’ha slongà ’l brass per ëspòrzne un-a a Richi ma Bull a durmìa pa e, con un sàut, a l’era fòra dla tan-a an brogiand.
Gustin a l’ha ’rtirà la man sbaruvà. Ma peui a l’ha pensaje un pòch e a l’ha mostrà ’l pachèt a la belva. Bull a l’ha nufialo an berbotand e a l’ha lassà che ’l giovnòt a sporzèissa n’àutra vira ’l pachèt a la fija. Ma a l’é pa tornà a cocia fin-a quand a l’ha nen vëddù che la Richi a gavava na sigarëtta dal pachèt, a la viscava e a ’ncaminava a fumela.
Mach an col moment a l’ha dëstendù ij nerv e, sémper an bërbojand, a l’è ’rtirasse sota la banca.
“A l’é già un bel risultà”, a l’é ’rlegrasse Gustin.
“Am vëdd soens a fumé quand mè papà a l’é fòra”, a l’ha spiegà la Richi. “A sa ch’a l’é na ròba ch’am fà nen mal“.
“Chi sa come ch’as comporterìa se, pr’esempi, mi i-j ofrèissa un bochetin ëd fior”, a l’ha asarà Gustin.
“I n’hai gnun-e idèje: Bull a l’ha mai vëddù ’d giovo ch’a m’ofrèisso ’d fior”, a l’ha rëspondù an sospirand la Richi.
“A va franch bin!”, a l’ha sclamà ’l giovo con ël cheur pien ëd gòj. “La preuva a resterà ’ncor pì anteressanta e rivelatris”.
L’esperiment a l’é compisse doi di dòp, a des ore dla matin: Bull a l’ha nufià le fior e peui a l’ha dàit soa contenta. Gustin a l’ha profitane për ëspostesse ’d na vinten-a ’d centim vers la Richi, ma Bull a l’é antërvnù, bin mënnasios, fasendlo torné, con n’arsàut, a la base ’d partensa. Nen mach, a l’é pì nen tornà a coacesse sota la banca, ma a l’é strojassasse dë dnans: la maneuvra’d Gustin a l’avìa butaje ’d sospet.
“Second mi i l’oma sbalià sistema. Noi i l’oma pa tenù an considerassion la psicologìa dël can. Lë sconossù ch’a s’avzin-a a la padroncin-a a podrìa felo con ëd gram propòsit. Ma minca sospet a scomparërìa se l’inissiativa a partèissa da la padron-a e l’assion a fussa portà da la padroncin-a ant la diression dël foresté”.
La Richi a l’ha provà a ’vzinesse a Gustin e Bull, bele an drissand j’orije, a l’ha lassala fé. Rivà a vint centim da Gustin, la Richi a l’ha chità l’esperiment: “I-j fas ij mè compliment!”, a l’ha dit. “Chiel a conòss a la përfession la psicologìa dël can”.
Con d’àutre preuve, ant la sman-a apress, la dëstansa trames Gustin e la Richi a l’é stàita scursà sempre ’d pì fin-a esse praticament scancelà. E sòn sempre sensa che Bull a ’ntervnèissa mai.
“Ël can a l’é parèj”, a l’ha tirà le some Gustin. “Për chiel tut lòn ch’a fà sò padron a l’é sémper bin fàit. Mi adess i son convint che se chila, pr’esempi, am dèissa un basin, Bull a la lasserìa fé”.
Sòn a capitava an vers sèira e ’nt ij giardinèt a-i era nen ànima viva: Richi a l’ha nen sentusse’d campé d’eva sël feu dël fërvor sientìfich ëd Gustin e a l’ha daje ’n basin sla ciafërla.
Bull a l’é sautà sù come na tigra e sò breugg a l’ha fàit fé l’arbit[4] a Gustin. A l’é ’ndàjne për felo torné pasi e, a la fin, la Richi a l’era bin anrabià: “L’esperiment a l’é nen riussì për colpa soa” a l’ha sclamà, ofèisa. “Për ël can tut lòn ch’a fà ’l padron a l’é giust e Bull a l’ha lassà ch’i-j dèissa ’l basin. Ma ’l gest ëd passeme ’n brass antorn al còl a l’é partì da chiel e Bull a podìa pa acetelo”.
A l’han torna provà un pàira ’d di dòp, ma con le giuste precaussion: “Ël can a deuv nen avèj ëd sospet”, a l’ha spiegà la Richi. “Ant ël mentre che mi i-j dagh mè basin, chiel ch’a ten-a ij brass dëstendù an aria, bin an vista”.
Gustin a l’ha tnù ij brass distèis an àut, bin an vista, e a l’ha ’rseivù, sensa dani, sò basin. Peui a l’é rivaje, naturalment, ël di che Gustin a l’ha perdù la passiensa e a l’ha daje l’ultimatum: “Richi, parèj a peul nen andé anans pr’un pess e ’t deuve serne: o it arnunsie a mi o al can”.
“Gustin”, a l’ha rësponduje Richi con ël cheur gonfi, “mè pare a l’ha parlà prima che ti e a l’ha dime: 'Richi, o it seurte co’l can o it reste a ca'. S’i arnunsio a Bull, i deuvo ’dcò arnunsié a vëdd-te”.
Gustin a l’ha pensaje un pòch, esaminand bin la còsa e, a la fin, a l’ha pijà soa decision: për pì avèj col can ëd la malora tra ij pé ch’a-j ampedìa ’d toché la Richi gnanca con un dil, a ventava buté le carte ’n tàula con sò pare.
A l’é stàit arsèivù con bel deuit e, dòp le sòlite sirimònie dël cas, a l’han lassalo sol ant ël salotin privà dla fija.
”Finalment soj!”, a l’ha sclamà Gustin an setandse sël sofà aranda a la Richi e ambrassandla. Un breugg spaventéivol a l’ha faje sgiassì ’l sangh: Bull a l’era là, come ai giardinèt e la situassion, an pràtica, a ’ndasìa pes përchè, ant la salëtta, a-i era gnanca la poesìa dël parch.
La còsa a l’é nen andà avanti pì che ’n mèis: “Richi”, a l’ha dije Gustin, “mi i veuj resté sol con ti, sensa col can maléfich. O is marioma o it ëm vëdde mai pì”. A l’era teribilment decis e la Richi a l’ha rëspondù: “Ch’a sia fàita toa volontà”. Për nen che ’l can a fèissa dë scàndol an cesa, a l’han lassalo a ca, stacà, e Richi e Gustin a l’han podù mariesse an pas.
Peui, dòp ël rinfresch pendent ël qual Gustin a l’ha scotà con sàdica përfìdia la cagnara che Bull a fasìa ’nt ël ciabòt dël giardiné, ij doi sposin a son montà su soa bela màchina neuva e a son partì për ël viagi ’d nòsse. Un ciò maledet a l’ha fërmà la corsa gnanca na desen-a ’d chilométer fòra dla sità. Ij fer a j’ero ’nt ël còfo, sota tute le valis, e, për trové ’l crich, tiré fòra la rova dë scòrta e cambiela, a l’é ’ndaje sò temp.
Finalment l’antrap a l’é stàit rangià e Gustin a l’é torna piassasse al volant, a l’ha girà la ciav, ma a l’ha gnanca fàit a temp a buté la prima che na valanca ’d carn a l’é tombaje a còl. Bull a l’avìa s-ciancà la caden-a e, adess, a l’era là, carià ’d póer e ’d sudor. La Richi a l’é butasse a pioré da la comossion.
“Viagi ’d nòsse finì!”, a l’ha crijà Gustin butand an mòto e fasend inversion. A son andà a piassesse ant soa bela e franch neuva vilëtta e Bull a l’é stàit consegnà al pare ’d Richi: “I l’hai marià vòstra fija e nen vòstr can!”, a l’ha dije Gustin, fòra dij feuj. Ma col’istessa sèira Bull a l’era ant la ca ’d Gustin.
Për la prima vòlta, Gustin a l’ha perdù la passiensa, a l’é [5], a l’ha aussà la vos e la Richi a l’é butasse a pioré. Bull a podìa pa amëtte che quaidun a fèissa pioré soa padroncin-a e, an dëscoatand ij dent afros, a l’é piantasse, pront a sauteje a la gola, dë dnans a Gustin.
E sò grugn a disìa: “O it la piante lì o it fas a tòch!”.
“A va bin”, a l’ha tajà curt Gustin. “I pijeroma torna nòstr debat ant nòstra stansia”.
Ma bele ant ël let, a l’ha nen podù finì sò dëscors, ’che, pen-a la Richi a l’é butasse a fé la piangin-a, Bull a l’ha butà su na cernaia nen da pòch.
A l’é passaje ’d mèis e, pòch për vòlta, Gustin a l’é abituasse a toleré Bull. Ël qual, d’àutra part, foravìa che nen permëtte che Gustin a aussèissa la vos o a gesticolèissa o a fèissa pioré la Richi, për la resta a lassava core. La Richi a l’era na brava fija ma na frisa sensa giudissi come tute le fije bele e tròp cortegià. A-j piasìa avèj ëd gent antëcà e a dventava rossa ’d piasì quand cheicadun a-j fasìa ’n compliment.
Na sèira d’istà a l’ha vorsù dé na cita festa për fé quatr sàut e a l’é rivaje amis e amise. Gustin, ch’a-j piasìa nen la confusion, a ’n bel moment, antant che j’àutri a balavo, a l’é ’rtirasse ’nt sò studi an companìa ’d na bela bota ’d cognac. “Am giuterà a speté che ’sti cassalord[6] as na vado”, a pensava.
Dòp gnanca na mesora, la ca a l’é stàita sopatà da na spece ’d taramòt e a l’é ’rsonaje ’d crij dë sparm. Gustin a l’ha pen-a fàit a temp a vëdde sò amis Giaco che, con le braje a tochetin, a ’nfilava ’d corsa la pòrta, anseguì da ’n Bull dëscadnà.
Dòp sinch minute la ca a l’era deserta e silensiosa. Piantà dë dnans a la Richi ch’a l’era dësblasse sël let, Gustin a l’ha pretendù ch’a jë spieghèisso lòn ch’a l’era rivaje. A la fin la Richi a l’ha contà: “I j’ero ant ël giardin për pijé na bocà d’aria: Giaco a l’ha sercà d’ambrasseme e Bull a l’é antërvnù”.
Bull a l’era lì, piantà sl’uss, ch’a vardava la sen-a. Gustin a l’avìa soa idèja: “Giaco a l’ha pensà bin d’ambrassete përchè ti it ses comportate an manera ch’a l’avèissa l’impression ëd podèjlo fé!”.
La Richi a l’ha’rbattù con dë spiegassion campà an aria, pòch chërdìbile an manera che Gustin a l’ha pensà bin ëd piantè lì ’l debat. A portà ’d man a-i era na ramassëtta[7] për ij cavèj, ëd cole greve con un longh man-i. Gustin a l’ha pijala e, piassà la Richi sij gënoj a facia an giù a l’ha ’ncaminà a s-ciapassela. “Bull, am massa!”, a l’é butasse a brajé la Richi. “Bull, Bull, daje...!” Ma Bull a l’ha pa bogià.
Bull a l’é restà lì a vardé lë spetàcol coma s’a fussa ’d pera. Peui, quand Gustin, finì dë spieghé a la Richi tut lòn ch’a pensava, a l’ha butà giù la ramassëtta e a l’é ’ndà an giardin a pijé na bocà d’aria, Bull a l’é ’ndaje apress come se, nopà ’d na belva, a fussa un cagnèt.
Adess Bull a s’anteressa pì nen ëd Gustin e dla Richi: a l’ha sò da fé a ten-e da cont la citina che Gustin e Richi a l’han daje da goerné. Dle vòlte, ant lë sguard ëd Bull a-i é tanta malinconìa: “I ven-o vej”, a smija ch’a disa, “e quand a sarà pì granda e mi i-i sarai pì nen, come a farà costa povrin-a sensa ’d mi?”.
Për lòn ch’a rësguarda la ramassëtta avosà, a l’é verificà che, dòp ’d cola sèira, a l’ha torna pijà soe fonsion d’ardrissa-cavèj. Sòn i lo disoma përchè la stòria a sia completa. As peul nen, ant na conta, lassé na ramassëtta an sospèis.
[virà an lenga piemontèisa da René Agagliate; gavà da Giovanni Guareschi, Baffo racconta, BUR, 2006].