Gioanin Marietta/L'aso dël rè

Artorn a la tàula

L'aso dël rè

Doimila ani fa, di pì di meno, an Palestin-a a-i vivìa un fiolin. Sò nòm a l’era Isàch, ma tuti a lo ciamavo «Piolèt», va a savèj se përchè a l’era fieul dël tajabòsch o përchè, a guardelo bin, a smijava pròpi tajà con ël piolèt. A l’avìa na dosen-a d’ani, a l’era sèch coma na rama ’d gasìa e a portava ij cavèj ch’a smijavo na bussonà da rivass, nèir coma un cornajass, sempre scarpentà.
Sò pì grand amis a së s-ciamava «Cit», ëdcò chiel sèch coma un pòrtamantel e scarpentà. Se a l’é vera che Isàch a smijava tajà col piolèt, Cit a smijava scolpì con ël faussèt, e da n’artisan gnanca tant ësvicio.
Ah, già: i dësmentiava un particolar... Cit a l’era n’aso. Sì, pròpi n’aso. Gris.
A l’era sinch o ses ani pì vej che Piolèt, e, për n’aso ch’a l’ha passà la vita a porté fassin-e ’d rame ’d biola, tòch ëd ceresa e such ëd rol, coj ani a ’ncaminavo a peisé un pòch. A l’avìa pro sempre veuja ’d gieughe e ’d core e ’d sauté, ma dòp un moment a dovìa fërmesse a pijé fià, an tranfiand.
Ël pare ’d Piolèt a savìa pa còsa fé. Cit a mangiava come n’aso giovo, ma an sël travaj a rendìa sempre ’d meno. A smijava che ògni caria a lo sfianchèissa un pòch ëd pì.
Ëdcò Piolèt as n’ancorsìa. Për lòn a andasìa a fé bòsch con sò pare e an tornand a ca as cariava chiel ëd fassin-e për rende pì leger ël pèis ch’a dovìa porté Cit. Ma gnente da fé. Man a man che ij di a passavo, quand ch’a rivavo da la gira, la pòvra bes-cia a l’era sempre pì straca e a-i butava sempre un momentin ëd pì a arpijesse për podèj gieughe un pòch con Piolèt.
Parèj na sèira ’l tajabòsch a l’ha dije a sò fieul: «Isàch, Cit a-i la fà pì a fé sò travaj. An toca vend-lo. I dovoma caté n’aso pì giovo.»
Ëdcò se Piolèt a së spetava un dì o l’àutr ëd sente ste paròle, ant col moment a l’avrìa avù pì car ciapesse në sgiaflon. Tut sùbit a l’era butasse a pioré, a vorìa nen savèjne, ma peui a l’era fasne na rason.
«A l’é nen ch’i n’oma da campé via...» a l’avìa dije sò pare «I l’oma damanca ’d travajé tut lòn ch’i podoma. E adess ch’it ses chërsù e ch’i t’ancamin-e a deme na bela man, a l’é nen ch’it peule butete ti a porté la somà!»
Parèj, na matin, nì bela nì bruta, ij doi amis a son trovasse an sla stra dël mërcà. Già, përchè ’l pare a l’avìa dije: «Ëd ti im fido. S’it l’has paura che Cit a vada a finì malament, va ti al mërcà a vend-lo. T’i-j lo daghe a chi it veule ti. I lo sai ch’a val pì nen granchè. A mi am basto doe monede d’argent.»
Rivà al porton dël vilagi, ij doi soldà roman ëd guardia a l’han fërmaje. «Ti, gagno, andoa ch’it vade con sto borich?»
«I l’hai damanca ’d vend-lo» a l’ha rëspondù Piolèt mostrandje Cit «Am dëspias, ma mè pare a veul catene un pì giovo e fòrt.»
Ij soldà a son butasse a rije: «Ma dis nen ëd tavanade! Chi it veule ch’at pija sta bes-ciassa? A l’é gnanca pì bon-a a sté an pé!»
E Piolèt: «I sai nen chi ch’a podrìa piemla... I la veule voi, monsù? Am basta ch’i la trate bin e ch’im daghe doe monede d’argent!»
Ij roman a riessìo gnanca pì a sté drit: «Ah, ah! Basta, bòn!... I t’ën fase meuire, òh, òh!... Ma ti it sas nen che i la pijerìa gnanca se i t’im dèisse ti sinch monede d’òr!... Va là ch’it ses un bel farinel, eh, eh!...»
E Piolèt a l’é intrà an pais, con Cit da fianch, lassand le doe guardie a suvesse j’euj e a batse ’d manà an sle spale. Da na part ëd la stra a j’ero tre o quatr aso coma Cit tacà a dij paloch. Sùbit Piolèt a l’é intrà ’nt la botega e a l’ha ciamaje al padron: «A son pa vòstri coj aso tacà là fòra?»
E chiel: «Eh, già! A l’é mè mësté traté j’aso!»
«Im caterìe ’dcò ’l mè? Iv lo dago për doe monede d’argent...»
«Fame vëdde... Mah, doe monede a son un pòch tròpe për n’afé parèj...»
«S’im dise ch’i lo trate bin, i peuss feve un pòch ëd meno...»
A col òmo a jë scapava da rije: «Tratelo bin? As capiss! I lo bato mach quand ch’a sia dventà un tamborn!»
«Ma cò i dise... I veule pà feje dël mal?...»
«Schersa nen!» adess a rijìa pròpi «I lo masso mach! Peui i pijo la plassa e i na faso ’d tamborn! A l’é me travaj!...»
Piolèt e Cit a son scapà fòra pì che an pressa. Tra la corsa e lë spavent a l’aso a l’era vnuje la toss e a j’ero dovusse fërmé a pijé fià. A l’era già bele mesdì e a j’ero ancora nen stàit bon a gnente.
A-i passava an col moment un monsù bel rotond, bianch e ross, as vëddìa ch’a dovìa esse sgnor: a l’era pien ëd caden-e, orcin e anej.
«Scuseme, monsù... I veule pa caté mè aso? A l’é na brava bes-cia. S’im dise chi lo trate bin, iv lo dago për pòch: doe monede d’argent.»
«Ma dis gnun-e folariade, gagno! Mi ij sòld i-j treuvo pà an sle piante! Ma dime ti s’i deuvo andé a cateme n’aso... I l’hai già da manten-e la fomna, des fieuj, tuta la servitù, la ca an campagna, ël palass an sità... Fate an là, plandron, che st’aso a spussa coma na crava!»
Ai doi amis a-i restava pròpi mach pì da prové al mërcà dle bes-ce. A Piolèt a-j dëspiasìa vende Cit al mërcà, përchè a pensava che a l’era pì mal fé savèj andoa sò amis a ’ndasìa a finì e chiel a vorìa che ’l neuv padron a lo tratèissa coma ch’as deuv. Ma a l’era tard. Se a riessìa nen a delo via, ël di dòp a sarìa ’ndàit a vend-lo sò pare, e chi sà a chi a l’avrìa vendulo... E peui a-j dëspiasìa pròpi ’d torné a ca sensa la comission fàita.
A col’ora lì, al mërcà dle bes-ce, a-i era mach pì un ch’a mërcandava ’d cavaj.
A son avsinasse, e: «Ch’a disa, monsù: a veul caté mè aso? A l’é ancora bastansa giovo e ’d travaj a na fà... Im contento ëd doe monede d’argent!»
Col tipo a l’é s-ciopà a rije mostrand col dent o doi ch’a-j restavo an boca e a l’ha pijalo an torta, disendje a la gent ch’a-i era lì antorn: «Guardé sì, brava gent, che gran rassa d’animal! A farìa susté un Rè, a vëdde ’l portament ch’a l’ha sta bes-cia! Ròba da general ëd cavalerìa! Na rairità!» E a l’é sautà an sla schin-a ’d Cit tirandje n’orija con na man e frustand-lo con un foèt con l’àutra.
La pòvra bes-cia a l’era stravirà: as arbatìa tut lòn ch’a podìa, con le nariss viòla e j’euj fòra dla testa. Piolèt a l’ha pijàit col criminal për un brass e a l’ha fàit fin-a ch’a l’é riessù a tirelo giù.
«Lassa sté Cit! Toch-lo gnanca pì con un dil!» A l’avìa j’euj pien, ma a piorava nen: a l’era tròp anrabià «Cit a l’é brav e bel e vojàutri i lo trate coma në strass!... Pròpi mach ant le stale d’un Rè a podrìa esse tratà coma ch’as merita!»
Tuti a lo pijavo an gir: «L’aso dël Rè, ah, ah!», «Ma fate furb, eh, eh!», «Ël Rè dj’aso, òh, òh!»
Chiel-là, ël comerciant, ch’a l’era fin-a andàit an tèra, dasandje n’arbuton a l’ha criaje: «Va mach via e fate pì nen vëdde, ti e tò borich!... A son ròbe da nen chërde...».
Cit a tranfiava pròpi tant. A son fërmasse un pòch pì an là. Piolèt a l’é setasse an s’në scagnòt ch’a-i era tacà a na muraja, a l’ha ambrassà l’aso për ël còl e, stërmand la facia, a l’é butasse a pioré.
A-i era gnente da fé. Ël mond a l’era brut e j’òmo gram. Chissà ’ndoa ch’a sarìa finì, pòvr Cit.
Da lì a un moment a l’é sentusse toché an sla spala: «Còs ch’a-i é ch’a va nen?... Còs ch’a l’han fate?».
A l’era n’òmo giovo, fòrt, e da ’nt la manera ch’a lo guardava a dovìa esse la përson-a pì brava che Piolèt a lavèissa mai conossù.
«I deuvo vende mè aso. Ma a-i é gnun ch’a lo veul. E pensé ch’a l’é tanto brav...»
«As ved sùbit ch’a deuv esse pròpi na brava bes-cia...»
«A l’é pì nen pròpi giovo, ma a l’é ancora fòrt...»
«Su, piora pì nen, adess... Coma ch’it ciame?»
«Piolèt... I vorìa dì: Isàch...»
«Mi Giusèp. It lo cato mi, tò aso. A-i é mia fomna ch’a speta un cit, e a l’é bele ’l moment. I soma stàit a l’obergi, ma a-i é pa ’d pòst. I deuvo portela fin-a lagiù, ant cole stale. Tò aso a vnirìa pròpi a taj. Col ch’a l’é sò nòm?»
«Cit. Se im promëtte '’d tratelo bin...»
«It peule sté tranquil. Mach ch’i son un pòver minusié, a l’é nen ch’i peussa dete tant. I l’hai mach doe monede d'argent...»
«Doe monede? A van benìssim!»
E parèj, dòp d’avèj salutà për l’ùltima vòlta sò pì grand amis, Cit a l’é ’ndàit a carié soa neuva padron-a për portela ’nt na stala, andoa ch’a-i era un beu ch’a jë spetava e andoa che për prim a l’avrìa vist a nasse ’l Salvator, ël Rè dij Rè.