Gioanin Mariëtta/Berta la ladra
Berta, la ladra[modifiché]
Vaire ani andarè, quand che j'òmo a ciaciaravo 'ncora con le bes-ce, a j'era 'n vej ch'a l'avìa doi fieuj. A j'era pa gnun ch'a s'arcordeissa col ch'a l'era sò nòm, përchè da ani e ani tuti a lo ciamavo mach Pare.
I deuve savej che a coi temp a j'era pa gnun-e sità o paìs, e la gent a vivìa 'nt le campagne sota pòvre gabanòte fàite con rame e feuje sëcche, an travajand ij camp e an arlevand un pòch ëd cravòt e 'd bebero. Ebin, Pare a l'avìa tribulà tuta la vita s-ciapandse la schin-a a ruschè con la sapa e con ël trènt, ma a l'avìa tirà su la prima cassin-a ch'a fùissa mai vist-se da cole part, faita 'd pera e 'd pauta, con stale, polè e na tor per pudèi vëdde tuta la tera ch'a l'era riessù a butè 'nsema. A l'avìa 'd vache, 'd crìn, d'ànie e ant la tor a j'era 'dcò dle colombe.
Tuti aj vurìo bin e aj portavo rispèt, përchè a l'era vej, giust e savi, e 'nt ij moment dificij, con tuta la tera ch'a l'avìa, a trovava la manera 'd deje 'n pòch ëd travaj e 'n tòch ëd pan a coj ch'aj na ciamavo.
Ma pì che vej as ven nen, e col'ora ch'a riva për tuti a l'era rivà 'dcò për Pare.
A l'ha mandà a ciamè ij doi fieuj: Prim, ch'a l'era 'l pì grand, e Scond, ch'a l'era 'l pì giovo.
Quandi ch'a son trovasse davzin al pajon andova che Pare a l'era cogià e ch'a pioravo tuti doi, a l'ha dije: "Mej cari fieuj... Mare a l'è mancà 'n bel pò d'ani 'ndarè... Tròpi ani... A venta ch'i vada a trovela... I seve chersù e i seve bon da soj a tirè anans la cassin-a... meraco mej che mi... Iv lasso tut savend ch'im lo mandereve nen a rabel... A ti, Prim, it lasso la campagna, l'òrt e 'l mulin: it ses fòrt, at pias sudè an sla tera e it sas fete vorej bin da coj ch'an giuto a travajela... A ti, Scond, it lasso le stale, 'l polè e la tor con le colombe, përchè it sas a fè con le bes-ce... Ma 'l comand ëd tuta la baraca e l'ultima paròla su lòn ch'a j'è da fè, a sarà ëd Prim fin-a che Scond a sìa nen chërsù 'ncora 'n pòch..."
A l'ha pià 'l fià 'n moment, e peuj: "Scond, it duvrass butè sù 'n pò 'd barbëtta e pì nen sauterlè 'n mes a le galin-e e scorassè con 'l caval per ij prà... It duvrass butè 'n pò pì 'd giudissi..."
A l'è disfilasse dal dil l'anel e a l'ha sporzùilo a Prim: "Tò, butlo ch'as vëdda bin... Tuti a savran che 'n cassin-a a j'è 'n padron neuv..."
As peul nen disse che Scond a fuissa pròpi sodisfàit dë st'ideja. Lassesse comandè a l'era mai piasùje: da sò fratel, peuj... E s'a basteissa nen, come tuti ij giovo, a vurija tut subit, e a j'ësmijava ëd nen avej temp dë spetè da chërse 'l giust. Lòn ch'a lo frenava a l'era mach l'arcòrd ëd Pare, l'unica përson-a ch'a l'eissa mai rispetà. Ma Pare adess a l'era mòrt. Scond, e cost a l'è n'autr difet dij giovo, a l'avìa la memòria curta; e parej, pì aj passava ij dì e pì aj montava l'invidia për sò fròcc.
A monzìa pì nen, a cheuìja pì nen j'euv, a passava tut ël dì a studiè coma fè për diventè chiel ël padron.
Na sèira a l'era su 'nt la tor ch'a guardava Prim ch'a sapava la tera, lontan, ant ij camp. 'L sol, ross com'ël feu, as cogiava, pian, darè dle montagne. Prim a l'avìa cheicòs ch'a j'ësberlusìa 'nt la man... L'anel! Tut ant un moment a Scond a l'era vnùje 'n ment l'anel! "Tuti a savran che 'n cassin-a a j'è 'n padron neuv..." a l'avìa dit Pare! Scond a duvìa pijè col anel.
A l'ha pijà la colomba Bianca, dël color dla fiòca, e a l'ha dije: "S'it vade da Prim e it jë pije l'anel, it dago 'l dopi 'd milio fin ch'it vive!" Ma chila: "No Scond, i pudrìa mai tradì mè padron!" A l'ha tiraje 'l còl fin che 'l cheur a l'è fërmasse.
A l'ha pià la colomba Neira, dël color dla neuit, e a l'ha dije: "S'it vade da Prim e it jë pije l'anel, it faso regin-a dla tor e it l'avrass mai pì da manca ëd gnente." E la Neira: "Am dëspias, ma i sarìa mai bon-a 'd fè 'n robarissi parej!" A l'ha tenùla sota l'aqua d'un bassin fin ch'a l'era sicur ch'a l'avrìa mai pì bogià.
A l'ha pià la colomba Berta, ch'a l'era neira con bej rifless verd an sla coa e gròsse mace bianche an sl'ëstòmi e an sj'ale, e a l'ha dije: "S'it vade da Prim e it jë pije l'anel, it lasso vnì an cusin-a a mangè e beive lòn ch'i mangio e i beivo mi." Berta a l'ha pensaje su na minuta, peuj: "It im mostre ëdcò a cantè coma l'arsigneul?"
Bele s'a savìa nen com'a l'avrìa podù fè, Scond a l'ha rëspondùje: "As capiss!"
"E it im mostre ëdcò a volè coma 'l falchèt?"
"Sta sicura!"
A j'è gnun ch'a sappia com'a l'ha fait Berta, ma prima 'd neuit Scond a l'era 'nfilasse col anel ant ël dil dla man mancin-a.
Ma a l'era pa finìa lì: quandi che Scond a l'è dësvijasse a la matin dòpo, a l'è trovasse da fianch al let un baron ëd colan-e, anej, specètt, tòch ëd fer, veder rott, e per tut ël dì Berta a l'avìa continoà a porteje 'd giargiàtole.
Coma se a bastèissa nen, la soa posission ëd comand a l'era pa cambià vaire, ansi, ant la cort a j'era la coa 'd gent ch'a protestava: "Cola balenga 'd na colomba a l'ha fregame j'uciaj!", "Col lader ëd n'usèl a l'ha pijaje j'orcìn a mia fomna!", "Scond, rend-ne subit nòstra ròba!" e Scond a tirava anans a fesse 'd figure, sensa pudej fërmè cola bes-cia ladra, ch'a continuava a 'ndè su e giù con ël bèch pien, bele 'n mes a tute cole përson-e anrabià.
L'unich ch'aj disìa gnente a l'era Prim: "S'it veule comandè ti ij travaj, fa pura: a son mach ëd gran-e, për mi. Rendme mach l'anel ch'a l'ha dame Pare, ch'a l'è tròp un bel arcòrd!"
Cola seira, a sin-a, a j'ero tuti tre an cusin-a: Prim ch'a mangiava ij faseuj con ël bagnèt, Berta ch'a giugava con la fibia 'd na patërla ch'a l'avìa pen-a robaje a chissà chi, e Scond setà da na part ch'as rusiava l'anima. Tut d'un colp a l'è sentusse 'nt la stansia un gran tron, com'a fuissa cascaje la lòsna prope lì 'ndrinta. As guardavo sburdì, quand che ant una gran luci a l'è comparìje l'ombra ëd Pare.
"Vergogneve tuti! I l'oma perdù 'l rispèt ëd la gent!"
"A l'è colpa mia, Pare!" a l'ha dije Prim "It l'has lassame 'l comand, ma mi i son nen stait bon a impon-me..."
"Pènsie nen, ch'ai na j'è 'dcò për ti!" a l'ha rëspondùje Pare "Ma prima i l'hai da rangè ij cont con sti doi lader!"
E Scond: "Ciam-me nen lader, Pare! A l'è Berta ch'a l'è lassasse pijè 'n pòch la man..."
"Ciùto! S'a l'era nen për ti Berta a sarìa 'ncor na colomba coma tute j'autre!" a l'ha pontaje 'l dil ancontra "It vurìe comandè tuti? Ben, vate a sarè ant la tor e 'ncamin-a a comandè le colombe, s'it ses bon! It surtirass mach quand che mi i l'avraj decidù ch'a l'è ora!"
Peuj a l'ha girà 'l dil contra Berta, ch'a tërmolava coma na feuja: "E ti, colomba, it vurìe intrè 'n cusin-a a mangè lòn ch'a mangio j'òmo? Mi it mando via, fòra, për ij camp, a mangè lòn ch'it treuve! It vurìe cantè coma l'arsigneul? Mi it dago na vos coma cola d'un cornajass! It vurìe volè com'ël falchèt? Mi it ëscurso j'ale e t'ëslongo la coa, che tuti at vëddo a svolatè da na pianta a l'autra e ch'a stago atent al pòrtafeuj!"
Ancor ancheuj, Berta e le soe sorele a svolasso come ‘d parpajon për le campagne, an crijand come ‘d cornajass. Ma s'i seve 'n gir për lì e iv pòrte apres cheicòs dë sberlusènt, stè bin atènt, përchè ‘l vissi maledet ëd freghèje la ròba a la gent, cola ladra, a l'ha pa perdùlo...