Adriano Cavallo/Scapà da ca

Da Wikisource.

Artorn


Jë scapà da ca[modifiché]

Pin-a a l’era l’ùltima ’d tre seure: Neta, Anna (an piemontèis a l’é mej Ana) e ij frej Vigin e Miclin, ël pì vej ëd la nià. Pina a l’era nà a la fin ëd l’800 ant un-a dle tante bàite ch’a fasìo coron-a a un cit paisòt ëd na valada al confin con la Fransa. Për cola famija così bondosa, come la pì gran (granda) part dle (ëd le) famije montagnine ëd (’d) col temp, ai (a-j) bastava pa travajé com ëd (coma ’d) sassin cole brancà ’d tèra moronùa che ij vej dij vej a j’ero riessù a s-cianché tra le rochere. Parèj Maté ’l pare (Maté, ël pare,) a lassava sola soa famija për andé a travajé a Larch an Fransa, come murador da un cap-mèistr anco amparentà a la longa con soa fomna Catlinin. Anna (Ana) a l’avìa lassà da temp soa ca për andé a fé la serventa da ’na (na) famija dë sgnorj (sgnor) da le bande ’d Nissa dël mar, an Fransa. Sta sì (Sta-sì) l’era (a l’era) peui mariasse con un piemontèis, cognossù sël pòst e ch’a fasìa ël (’l) fachin al pòrt ëd Nissa. Anna (A Ana), totun (tutun) ch’a l’avèissa lassà con ël magon ant ël cheur cole montagne, a l’era passaje la gòj d’artorné a soa ca, che pì che na ca a l’era mach na “ciabornà” (ciaborna???) com ch’a la ciamava chila, giomai (giumai) costumà a fé na vita pì còmoda. Cand ch’a tornava a soa ca… se andasìa bin na vòta ’d l’agn (a l’agn), fasand la smorfiosa intrava (a intrava) ’n ca e as sarava ‘l nass (nas, nass a l’é verb nasse) a sente fjèirum (ël fieirum opura fiairum) ëd liam e làit bujì. Mare Catlinin, na fomna ëd (’d) pòche paròle, a l’era pa ch’a-i (ch’a-j) fèissa tante feste, a podìa nen amëtte che soa fija (fija,) nassùa montagnin-a, a fussa scapà da ca, andant (andasend) a fé la serva, ma con ël passé dël temp së (a se opura as) chërdìa esse (d’esse) dventà “la regin-a Taitù”. Vigin (Vigin,) ël pì giovo, (ëdcò chiel në scapà da ca) da chèj agn a l’era migrà ’n Mèrica dël nòrd ’nt (nòrd, ant) lë Stat ëd la Virginia a fé ’l mineur. A l’inissi a l’avìa mandà doe o tre litré (litre), ma peui a sarìa mai pì savusse ’d neuve, as savìa pa se a fussa ’nco viv o mòrt. A-i restava mach pì Michlin (Miclin), n’òm tut d’un tòch, goregn (gorègn) com la ro, chiel (chiel,) anciavand ij dent (dent,) a l’avìa mai vorsù savèjne ’d lasse (lassé) cole montagnasse, tant soasìe da bëiché (beiché), ma tant moronùe da dominé.

A la duminica (dumìnica), ma pa sempe, Miclin, dòp d’avèj pijà ’n tòch ëd mëssa sëlebra (selebrà) da don Celestin, ël parcho (parco) dla paròchia ’d sò pais, chèj vire a-i capitava ’d trovesse da Materin (Materin,) ël padron ëd l’òsto “L’aquila d’òr”. A fasìa mach che stesse ’nt un canton d’un tav, së (a se opura as) trincava pensieros ’n bicerin o doi ëd (’d) branda mentre dj’amis (d’amis), ch’as vughìo (voghìo) mach chèi (chèj) vire, s’avzinavo (a s’avsinavo) sërcand (an sërcand) d’anlandié un dëscors, ma Michlin (Miclin) a-i fissav (fissava) n’àtim, peui a piantava un pugn sël tav…compagnà da na “giacolatòria…” (ch’a va pa bin sité), e svers com un tajapé, a-i dasìa andi (l’andi) a spué (spuvé) fòra tut l’amèr ch’a l’avìa an creus: “a sé, sé, i sareu testard pes d’un mul, ma peule scomëtte tut lòn ch’i veule che mi i fareu maj (mai) la fin ch’a l’ha fèt mè frel Vigin. Mi i son nà tra ste rochere e an ste rochere i veuj peui vnì sotrà (sotrà,) cand ch’a sarà ora; Vigin a l’ha tradìje (tradìe) e con lor nòsta famija, për mi a peul chërpé ’n Mèrica, i lo piorareu mai sté sërt (cert ma a l’é mej sigur)… Mach un sensa cheur parèj a podìa lassene sì a fé la vita da galiòt, dòp che nòst pare (pare,) ruscand pes d’un borich dël giss, dalògn da soa ca e da soa famija, a la finitiva a l’avìa lassaje la ghirba, e Vigin onda ch’a l’era? An Mèrica, an sërca d’aventure. A l’era scapà da ca sensa saluté gnun, gnanca s’a fussa stèt un làdre (làder???), bela arcompensa për ij nòsti vej…Eura (E ora opura e aora) basta (basta,) i n’hai pro, i veuij (veuj) pì sente parlé ëd (’d) Vigin, për mi a l’é…a l’é pa pì me frel”. Antant, sël sò mor (moro - mor a l’é nen la pianta dël gelso?) brusatà dal sol e schërvassà dal vent a jë sghiavo (sghijavo) giù dagnand ij sò barbison, bondose lèrme (lerme) ch’a-j suvava con la mania dla muda; peui s’àussava (a s’aussava), a rangiava ’l cont e, sensa pì dì nì chërpa e nì s-ciòpa a gnun (gnun,) dësconfortà pa pòch, a s’anlandiava decìs (decis) vers sò ciabot (ciabòt) con un pass da ver viton .

A ca, con soa mare Catlinin, a l’era mach pì restaje Neta, ch’a l’avìa mai vorsù mariesse, a l’avìa n’aversion vers j’òmo, chi sà se për chèjche (chèiche) delusion patìje (patìe) a sò temp. La pì giovna dla famija a l’era Pin-a, na bela mandija (mandìa), tuta ’d feu e, pien-a d’ardiman, pròpi na bela figura, con doj euj bleussiel e birichin e daj bricio nèir com ël carbon . Pin-a ,da un pò ëd (’d) temp a l’era giustàsse (giustasse) da sërventa da madama Norin-a (Norina) e Bastian dla (ëd la) sal, ch’a l’avìo l’ùnica botega dël pais, onda ‘s vendìa un pò dë tut: da la sal al tabach, da le sigale al Chini (Chinin) dë Stat, dal sùcher al licor e via fòrt. Anlora (Antlora,) an col pais, as trovava un gròss distacament (dëstacament) d’Alpin. As sà che, cand a-i é un “bel prussòt”…ch’a stà për meuré, ij “moscon” a-i viro d’antorn (d’antorn,) specialment an chi pòst lì che pa sempe ’s podìa antrupesse ant na bela creatura com ch’a l’era Pin-a. Tajand curt Pin-a a l’era fasse anturlupiné da n’ardì alpin da la “drita piuma nèira” (piuma nèira”,) che a l’avrìa peui “butaje la firma” lassandla gravia (còse che ’n col temp a capitavo pitòst sovens). As peul anmaginé lòn ch’a l’era capitaje un (’nt) cola ca, cand a l’han vist Pin-a torné con “sò fardel”. Totun (Tutun) che “l’àutor (l’autor) dël misfàit (mej dovré malfàita)” a fussa dìsse (disse) bin dispòst për rangé la frità, la famija ëd Pina, për gnune manere a l’han vorsù savèjne ’d lassela marié con sto sì (sto-sì). Parèj discussion (dëscussion) e ruse, lèrme (lerme) e pior, a s-ciopavo an continuassion tra Pina, Miclin e soa mare. Për lor, Pina a l’avìa disonorà la famija. Antant ël temp a passava e un bel di, (a) “l’ardì alpin da la piuma drita”, a l’era rivàje (rivaje) ’l sospirà conged (congé), e chiel… chèt, chèt (chet, chet), a l’avìa mach fàit che dìje (dije):” ciao sonador, mi av (iv) saluto” e, sensa tante sirimonie (sirimònie) a l’era andasme (andasne) a travajé come anbianchin (imbianchin o ambianchin) ant na località dël nòrd ëd la Fransa.

Antant për Pina, a l’era rivaje “sò temp“, e butava (a butava) al mond un bel farfoj. A tuti cost (ij cost) a l’avìa vursù (vorsù) butèje (buteje) ’l nòm dël pare “Pierin”, combin che ij sòj (ij sò) a fusso contrari.

Pina a fasìa cont che, con l’ariv dë sto fanciòt, le còse a sarìo chëtasse (chietasse), ma ò (òh) pò pòp, la soa a l’era mach na mìsera ilusion. Tra, mogogn (italianism, mej dovré barbotade), ruse, discussion (dëscussion), lèrme (lerme) e pior, Pierin a chërsìa vigordì (dëgordì,) ma cand ch’a l’avìa comensà a fé ij primi (prim) pass, Pina a l’avìa mach fàit che pijé ’na (na) dràstica decision, sensa dì nì chërpa nì s-ciòpa a gnun, a l’ha mach fàit che aussé le sòle e scapé da ca (da ca,) sensa lassé dit onda ch’ (ch’a) sarìa andàita a sté e com ch’a l’avrìa fàit a vive.

Parèj Pina, sconsolà (dësconsolà)…për nen dì disperà, a lassava sò Pierin a soa mare àutërtant (autërtant) disperà, (disperà che) sò barba e soa magna. Sto misteri a l’era durà për un pò ’d mèis, fin che (fin-a a che) un bel dì, ël postin a l’avìa consegnaje (consëgnaje) na litra al parco dël paìs (pais,) don Celestin.

An drinta (Andrinta,) piegà an mes a sta litra, a l’avìa butaje na senten-a ’d Franch fransèi (fransèis). Pina (Pina,) ant lë scrit, a s’arcomandava mach al prèive che na bon-a part ëd coj arsan a vnèisso duvrà (dovrà) për mantnì e eduché sò Pierin, mandandlo (mandand-lo) a scòla e a feje amprende un bon mesté (mësté), mentre la rimanensa, lassèila a soa famija. N’àutra racomandassion (arcomandassion) a-i fasìa a don Celestin, cola che Pierin a l’avrìa mai dovù esse butà al corent (corent ëd) chi (chi ch’a) fussa soa vera mare e sò (ver) pare e, gnanca (e gnanca) onda ch’as trovèissa, nì tant sì pòch ai sòj (ai sò). Oltre (Oltra) lò Pina a nominava don Celestin ël “tutor” ëd sò fièt (fijèt) fin cand (fin-a a cand) che Pierin a fussa stàit fòra Tùa (fòra ’d tùa).

Ma se cost fiolin (fiolin,) e nen për soa colpa a l’era stàit “ël frut proibì” ch’a l’avìa scandalisà e disonorà la ca e la famija…, con ël passè (passé) dël temp a l’era dventà la gòj pì gròssa për nòna Catlinin , magna Neta e barba Miclin, tant che Pierin a-j ciamava: mare, magna e pare.

Pina tuti ij mèis ai (a-j) mandava a don Celestin, (gavé la vìrgola) j’arsan ch’a-j servìo a mantene sò fièt (fijèt) e n’àutra part për giuté la famija, totun (tutun) che a sò temp a fussa stàita tratà com na péssa (pessa) da pé.

Tut sùbit ij parent ëd Pina, coj arsan a l’avìo pa vorsuje, an cant a j’ero (da già ch’a j’ero) convit (convint) che a fusso (’l) frut ëd comportament amoraj (imoraj) e disonorevoj. A venta dì che, findi (findi a) don Celestin, a l’era vnùje (vnuje) ’n mes sospèt (sospet), parèj, da brav pastor ëd soe fèje (feje), a l’era dasse assé (assè) da fé su com ch’a fèissa Pin-a a mandéje (mandeje) minca mèis tuti sti arsan (për coj temp a j’ero na bela cifra). Ma, com ch’as dìs (dis): lë stra ’d Nosgnor a son anfinìe, a l’era vnù a savèj che Pina, (gavé la vìrgola) a l’era dventà na vajanta cusinera e che cusinera! Nen mach, a l’avìa peui marià ’l fijeul (fieul) dël padron d’un dij pì arnomà Uberge (obergi) dj’anviron ëd Parìs (Paris).

Dòp dë sta dëscuverta, tra don Celestin e Pina, a l’era durbisse në scambi ëd (’d) notissie risvardand Pierin ch’a chërsìa fòrt e inteligent. An tant sto prèive a continuava a mantene la paròla (paròla,) dàita a sò temp a Pina, ëd maj dësvelé a (a-i j’era pa ’cò Catlinin? a sarìa mej dovré la forma: dësvelé a soa famija, ecc.) Neta e a Michlin onda ch’as trovava, ma a-j tranquilisava, disandie (disandje) che a stasìa bin, ch’a l’era mariasse e che a l’avìa avù n’àutra masnà an manera disoma…“regolar” . Ma Catlinin, a tribulava a traunde (travonde) st’ùltima neuva e se lamentava con Neta e Michlin (Miclin): “A sé, sé, Pina a sarà pro fasse na bela posission, e i duvoma (dovoma) ringrassiela ch’as (ch’an) manda tut col ben di Dio (ben ëd Dé) e, pì che tut, a l’ha mai dësmentià Pierin, ma…an tant (antant) a l’é andèta a caténe (catene) n’àutr an vir për ël mond, a l’é pa n’afé da fé, a l’é pa serio, caté un fièt (fijèt) a l’é pa com (coma) caté un sach ëd biava, ò (òh) pòvre noe, pòvre noe, an che mond androma a vive”. Comsissìa (Comsissìa,) mastiand amèr, a j’ero dovù adatesse a la situassion, ma ’l diav a stasìa torna për butéje (buteje) la coa.

Ël di dla festa ’d San Michel al pais, Pierin, ch’a l’avìa da pòch compì disdeut agn, as trovava an companìa dj’amis a fé un po’ (pò) ’d bisbòcia. Peui a l’era butasse a tardoché, magara ’n manera un pò tròp “confidensial” con la fija dël neuv tabachin “Péto canta”. Ma un dë sti “amis” sto comportament a l’era pa andaje a genio, parèj gelos pes d’un can e, sota l’efèt (efet) ëd na sfilsa ’d bicerin ëd branda, a jë scraciava sël mor (moro - mor a l’é nen la pianta dël gelso?) ëd Pierin la crùa realtà, vis a dì (visadì) che Michlin (Miclin) e Neta, a j’ero pa sò pare e mare ver (ver,) ma a l’era Pina che (che,) dòp d’avèilo (avèjlo) avù “dë sfròs”a l’avìa bandonalo, scapand da ca cand ch’a l’era anco pi (pì) ciòt. As peul anmaginesse sto pòvre Pierin com ch’a sarà sentusse! Tut sùbit a vosìa pa chërdìje (chërdije), peui a l’avìa brivà a tuta corsa la mulatera vers soa grangia e, rivà stravòlt (stravirà, stravòlt a l'é n'italianism) an ca (an ca,) a brivava ’d brut coj ch’a chërdìa ch’a fusso sò pare e soa mare, manca (mancava) pòch che ’l tut a finèissa (finièissa) ’n tragedia.

Për boneur che ’n chèl (chel o col) mentre, a-i passèisso sël piassal ëd la gesia doi Carabigné Reaj an servissi d’ordin (an coj temp a-i na j’era ’n minca canton). Sentù col ciadel a j’ero informasse ’d lòn ch’a-i capitava, tant da pijé decis vers la grangia, arivand giusta ’n temp a fërmé në scatenà (dëscadnà) Pierin. Për fermelo (fërmelo) a l’avìo dovù gropelo con le chèjne (chèine) an dotassion e rablelo ’d pèis findi an caserma. A l’era andaje dle bele e dle bon-e a calmelo. Pierin as disperava, piorava, chistoniava (Chistoné a veul dì ciamé la limòsna, miraco a l'é mej cristonava o bëstëmmiava)…a l’avìa mai falo prima, manco male (manco mal) ch’a l’era rivaje don Celestin tut trafelà (trafelà a l’é n’italianism, mej dovré afarà), dòp ch’a l’era stàit anformà dla còsa, alora con santa passiensa a riessìa a felo calmé. Totun (Tutun) Pierin , për precaussion, a l’era stàit sarà ’nt la stansia ’d sicurëssa findi a la matin dòp e peui compagnà a sò ciabòt daj (dai) carabigné. Intrà ’n ca (’nt ëcà) con la front bassa, con un fil ëd vos a ciamava scusa a Michlin (Miclin) e a Neta (e Catlinin andoa ch’a l’é finìa?), për ëdventé peui mut d’àutut, pì gnun a riessìa a felo parlé. La còsa a durava da diversi di, fin (fin-a a che) che don Celestin, ch’a savìa pì a che sant rivolgìsse (rivolgisse), a l’avìa decidù ’d mandé un telegrama a Pin-a, spiegandie (spiegandje) për fil e për segn lòn ch’a l’era capitaje a sò Pierin.

Doi di dòp, una dle prime viture ’d “servissi publich (pùblich)”, as fermava (fërmava) dëdnans (dë ’dnans) ëd la Stassion dij Carabignè (Carabigné) dël pais, da onda a-i calava giù na bela madama con un monsù tut bin tapà, che intravo decis drinta. Da lì des minute, ai seurtìo (surtìo) ’d corsa doi carabigné che (che,) pì lest che ’n pressa (pressa,) a montavo sù (su) a ca ’d Pierin për torné giù da lì pòch con chièl ësbatù pa pòch. Intrà chét, chét (chet, chet) Pierin, a l’era trovasse dëdnans sta bela madama, distinta e soridenta, a l’era bastaje n’àtim, giusta ’l temp ëd bèichesse (beichesse) ’nt j’euj che sti doi as campavo un ant ij brass ëd l’àutr rëstand (restand) ambrassà a nen finì, dand andi (dasend l’andi) a tute le riserve ’d lèrme (lerme) ch’a tnìo stërma da chissà cand an creus ai (ant ël creus dij) sò cheur.

Fòrsa (A fòrsa) ’d fé “ La scapà da ca” a l’era artornà a pijesse sò “frut proibì”