Adriano Cavallo/Ël mè vej pais

Artorn

---

Ël mè vej pais

Mi i l’hai pensà ch'a sarìa stàita na còsa bela scrive fërvaje d’arcòrd dël mè cit vej pais : Madòna dl’Orm, andova i son nàssuje mi, ij mè fieuj e ’ndoa a son sotrà ij mè vej.

A son ës-cianchèt d’arcòrd, cite losnà sla mia infansia, j’agn dur ëd la guèra e ij prim agn ëd la ricostrussion. Sìa ’n temp che l'àutr a son ëstàit agn ëd tribulassion për nòsta gent e për noi masnà, ma pròpi për sossì i l’hai decidù ’d conté apopré col temp là, coma ch’i l’hai vistlo, sperand ch’a sio ’d riflession da fé për le neuve generassion. Magara a tribuleran a capì coma ’s fèissa a vive parèj, ma smenda nen tut dël nòstr passà a vnirà dësmentià, se pa d’àutr mi i lo spero.

Ël mè pais, na frassion ëd Coni, anlora a l’era tut diferent da coma as presenta al di d’ancheuj,. con un teritòri motobin slargà. Ël concentrich as peul disse ch’a esistèissa gnanca, la pì gran part dij sò abitant a j’ero spatarà ’nt le campagne dj’anviron, ant le cassin-e, ant ij ciabòt e ’nt le ruà. Quasi tuti a vnisìo ciamà «tet»: Tet san Gioann, Tet San Grà, Tet Bòvis, Tet ëd le brigne, Tet dël Poss, Tet neuv, Tet Campan-a, Tet dë lion e peui cassin-a dël Lamban, cassin-a Pica pera, cassin-a la brissa e via fòrt. Ël Santuari dla Madòna dl’Orm, vej ’d sécoj, con la vila Tornafòrt e chèich casòta d'antorn, le scòle, doi òsto, ël panaté e ’n negòssi ’d comestibil: a l’era tut lì ’l concentrich.

Da la cesa, da fianch a le scòle sarà an mes a d’orm secolar, la via veja ’d Busca (l’atual via Crisseul) ch’a passava ’rlongh a na filonghera ’d casòte, për nen dì ciaborne, veje, veje, malsan-e e malandàite ciamà «la cormà». La via a finìa contra la ferovìa Coni-Turin (prima ch’a stërpèisso la trincea dla ferovìa la via veja ’d Busca a passava fra ’l pilon ëd San Grà e la cassin-a seguitand vers «tet dël brigne», findi a Ruà dij Ross.

Sla piassëtta, a randa dla gesia, a-i ero le scòle elementar , na palasin-a con quatr stansion për àule (la part central a fà ’nco part ëd le scòle neuve) e sùbit dòp, la ca «ëd la pòsta» ëd Nòto Comet dit «ël merican».

Fra la via dla cormà e la via për Salusse a-i era ’l panaté Bergia con l’òsto Central ëd la famija Riba. Pì an sù «l'òsto dël Tramvàj» ëd Materin e Gioanin-a ’d Silvestr, dë ’dnans as trovava la ca ’d Pelegrin con Giaco ’l panaté e ij sò fréj ch’a l’avìo ’l comestibil.

Alorant arlongh a la via për Salusse, da la part vers ël Santuari, a-i ero le rotaje dël tramvaj dla linìa Salusse–Coni che, passand për ël pont vej, a rivava finda davzin al «gasòmetro», andoa a-i era la stassion ëd partensa dij tramvaj për Borgh, Demont e Droné.

Adess a-i doma n’uciada ai confin ëd la frassion, partend sempre da la gesia. Andasend vers Coni, a la biforcassion ëd le vie Turin/Salusse, a mancin-a a-i era na borgà con la «sensa» andoa as vendìo sal e tabach e ’l chinin dë Stat, lì a-i era ’dcò ’l «centralin pùblich» dël telefòno. A randa la botega da barbé e la bòita dël ciclista, peui l’ «òstu dla Venarìa Real» e, ant la cort, ël maslé con massatòjo e botéga, pen-a tacà a la ca Noara. Pijand la via veja ’d Coni ’n sla riva a-i era Ca Rubin e giù, an fond ëd la scarpà, ël Santuari dla Madòna dla Riva, pì anans, piantà ’nt la riva,Tet Rubin e giù fra le biforcasion për Madòna dl’Orm e la montà ëd San Giaco a-i era l’obergi «dij Ghersena» con òsto,tratorìa e stalage ( findi a chèich agn prima a-i era na stassion ëd cambi për ij cavaj). Da noté che ’n cola biforcassion a-i ero jë scambi dël tramvaj, che rivand da Coni a la drita a ’ndasìa a Salusse e a mancin-a vers Droné e venìo manovrà da j’adet ëd la «Tramvìa» ch’a stasìo fiss ant la «garita» ëd bosch butà an sla riva de Stura.

Dòp ël pont neuv ël confin a finìa con la Capela ’d San Giaco, forse pì veja che Coni e, virand a drita dòp la statal vintedoi «del colle di Nava e della val Macra», la via për ël Passòu andova ’s trovava ’l «ciabòt dël poj» ëd Giraud , peui «Tet Sitadela» e, a la fin, al mulin e dòp ël «martinèt» ëd Pietro Brusasca. Virand a drita vers la val i trovoma «tet del Beusan» ëd Pelegrin e, continuand arlongh la «via vërda» stërmà an mes a j’arbo s-ciass da nen lassé passé ij ragg dël sol, i trovoma «Roà ’d Bernard» con ël famije: Brignon (che d’arcòrd a son restame!), la famija Brun con Vigin «ël saroné» e le famije Magnard e Gramaja. Sempe ’n sël confin la cassin-a dla Brissa con ël famije Duto e Bonavìa e, arlongh la stra dël Passòu, la «cassin-a Picapera» con ij Castlin e findi rivé peui al «Luvòt » con Silvestr e Pelegrin. Tornand andaré për la via veja ’d Busca i trovoma «Tor dé Lion» con ël famije Aimar e Tasson. Traversand la provincial për Salusse e la ferovìa i trovoma «tet Coradin» con Duto, e la «Ca Golé» con rodon findi a rivé a Malaspin-a con Viada e Coraja e peui «la Benesìa» e «Pòrta Rossa» con ij Bima për finì al «tet dël belveder».

Tornand andaré, sëmpre ’nsima a la riva de Stura, i trovoma «tet Brusà» con Comet, peui «tet Crivel» e «tet dël Valentin» con Paròla e Macari.

Coste-sì a-i ero apopré le cassin-e e ij ciabòt disoma «ëd confin». Ma antrames a-i na j'era ’n bordél ëd d’àutri spatarà an sà e an là.

CIABÒT, CASSIN-E , ROÀ E SOE GENT

Partoma da la Césa. Ciapand la via dël Passòu i serco d’elenché, bele se a sarà ’n pòch nojos, i divers nòm dij casagi e dle famije ch’a jë stasìo a col temp là.

Tacà a la Cesa a jë stasìa ’l sacrista Bàtista ’d Lerda con soa famija (che brav òm!) e sempre da daré dla Cesa, un porton a mnava ant la cort dël giardiné dla Vila Tornafòrt con la famija Armand. Sota ai cop ëd la vila a jë stasìa mia seur Rina con sò òm Nino d’Armand e sò frel Carlo. Sensa conté «ël fantasma» ch’as fasìa sente pitòst soens an col palass (e mi i na sai cheicòs). Sël canton con la piassa la «casëtta San Gioann» con le seur Ròsa e Maria ’d Giraud, peui a drita, dòp ëd le scòle, la ca ’d Nòtu Comèt e pì anans as trovava «l’ammasso ciammà da tuti «ël consòrsio»con na grossa scrita nèira: «granaio del Popolo». A drita a-i era la cassin-a ’d tet Gerbin con la famija ’d Giaco Paròla (che sant òm!) con la fomna Giulia e le seur Natalin-a e Marìa, con Ginòta e Neto Panuel; vers la cormà, an sla lòbia, a jë stasìa la magistra Riva (siché a l’era tremenda a scòla bele s’a-i era mach àuta coma na nata) con soa seur. An fond al murèt ëd la vila Tornafòrt as trovavo la ca ’d Vernassa , ël ciabòt Dalmass e, vers a mont, ël ciabòt dij frej De Bernardi; arlongh la via Roncat veja (prima ch'a fussa tajà da la ferovìa) peui ’l ciabòt d’Ogé con Marieta, la fija Gioanin-a e ’l fieul ch'a studiava da preive.

Tacand da caùn «ëd la cormà» as trovava Tet Quaranta con le famije Lerda e Ross, venand andaré la ca ëd Peto Sep con soa seure Marìa, e peui le famije Forment, Gastaldi, Ceva, Ferero, Veglia, Bono, Cerva, Vial l'elettricista, la famija Armitan, Carlo ’d Giulia e la famija Vial ëd «la regina».

Sempre partend da la Cesa, andasend vers Coni, dop dël muret dël parch ëd la vila Tornafòrt i trovoma Tor Dalera ’dcò chila veja ’d sècoj con la famija Seral, peui traversant la «via neuva» la cassìn-a " ëd la lun-a" con la famija Caval, ël fator del Cont Tornafòrt Durando, e a drita 'l ciabot " dël lunòtt" , trovoma peui "la magnina" con ël famije 'd Tancio Lerda e Gambenone ( an costa cassìn-a a j'era mortie Bartolomeo Bruni, compositor violinista e musicista coneeis), roà 'd Chiri con Bernardi e tacà ël ciabòt Silvestr peui pi 'nsù vers ël pont neuv , Viada 'd la cassìn-a del poss, i Melan e i Silvestr findi arivé a la "polveriera veja". Da l'àutra banda 'd la ferovìa arlongh via Roncat, tacà la montà la " ca neira" con ël giardiné Corin e Pelegrin "dël casel", venand giù a mancin-a, "ël Colombé" con la vila e parch dël cont Odifredi , la famija Caval, Brach,Sivestr e Comin. Ciapand giù truvoma "tet Campana" con Becarìa e Dalmassin, e pì an sà "Tët dël Lamban" con la famija Garin. Caland giù arlongh la ferovìa al casel a j'era le famije Silvestr e Tealdi:

Peui tacà via Roncat, ël "ciabòt Durero" con la famija 'd Vigiu e Ghitin Mandril i nòstri primi vësin;

an fond ëd la "léja" (che adess a j'é papì) tet Gandolf ma che tuti ciamavo " cassìn-a Durero" con na part dël palass andova stasìo j Durero ant la stagion bela e peui ël famije Manassé " ël sartoire"lj Ghibaud con Gioanin Elio, Artoro e Imelda e la famija Comet con Ciotina ël fije Maria, Pina, Gustin e

Dait dispers an Russia. Da l'àutra part dël " canal Roé" la cassìn-a " ëd le bialére" con la vila e parch dël Baron Savi con ël cont e tre seure( tuti da sposé), Tasùn ch'a fasìa 'l giardiné e 'l masoe Alberti e soa famija

Artornand an via Roncat, la "nòstra casòta" con mama Ciotina e papà Manuele Caval, " la guardia" con mia seure Nina. E pì angiù, Tet San Gioan o Roà ëd Mandril, con Marieta e Angelin Duto, nòstri car e sincer amis, Pina e Giusep Pastor con i fioj Irma,Mariucia e Mario, Michel Giordan con la fomna Nieta e j fioj Gioanin Chele e Tòjo, Gianòt Bertaina con la fomna Celesta e j fioj Carleto, Mariocia, Teresa 'd Bora ( na santa fomna, ant la soa povertà, ché 'd bin a l'ha fàit ant le famije e vaire ciòt a l'ha butà al mond ) La famija Lingua, Matè Peran e soa famija, Michel Castlin e famija Pean e magara cheichedun che i peuss avèj dësmentià.

An fond ëd via Roncat la casòta 'd Vigin Duto e soa fomna Lucia con Gina Piera Felicita e Mario, e a la fin

" la ca dël canton" ëd Gioanin Duto ( ël cantoné)con China la fomna e j fioj Meo e Renato .

Virand vers ël Passòu a truvoma a drita ël ciabot ëd Gioanin Fero e soa famija;e a mancin-a ël parch con vila dël Baron Riss (Ricci des Ferres)e ant la cassìn-a la famija Gianin Baral e cola del giardiné Ferero. Tornand andré a-i resta tet "Bòvis"a Gianin Ciaramel an bon tecnich për monté e rangé j'aradio pi 'ngiù Chino 'd Brun e Rita 'd Bima, e Gioanin e Batista 'd Fiandin con ël soe famije.

Traversà Roé ël ciabòt ëd Giaco Marghé (Fiandin) e pì an là Brun ëd tet d'Aimeta. E vers amont tet Neuv

con ël famije Cravé e Pean.Caland arlongh Roeròtt, dòp d'avèj traversà la via veja 'd Busca, trovoma la ca ëd Giaco Testa con Michel. giogador da balon a pugn e Cesare la guardia con la fomna Rita , Aldo, e Elsa, e daranda la ca ëd Materin Civalé, capmeiss e la famija 'd Manuele Pean.

Artornand an via veja 'd Busca a s'an batuma 'n t'ël " ciabot dle brigne" ëd la famija Riba e peui ant'la " roa dël mulin"con le famije 'd Gioanin dël Fré, j fréj Golé bateur da gran e saroné, Rostagn, Batista 'd Brusa Brunett e Gioanin De Filippi, " ël muliné" e pròpi 'd nans ël la Celdit ( l'unica fabrica ch'a j'era antl'ora ant ël nòst pais) la cassìn-a " ëd Pòrta Rossa" con la famija Mandril e peui a " tet Coradò" ël famije Matìo e con ël salumifis di frej Gandolf

Daré ëd la Celdit a j'era "tet Cabal"con ël famije Giulian, Silvestr, Garin, peui la cassìn-a Malaspin-a con i Viada, Alberti e Ross e traversà la ferovìa veja la cassìn-a Benessia con le famije Alberti e Ross, la cassìn-a "Pòrta rossa" con le famije Bima a finì al ciabòt " dël belveder" an sla riva de Stura arlongh la via për Fossan, l'ultuim ciabòt s'ël confin con j Ronch. Venand vers Madòna 'd l'Orm a trovoma ël ciabotin ëd Nòtu

Re e peui tet del fije e ël "Baron Poss", con ël Baron Dalmass con vila e parch con d'aranda la cassìn-a con la famija Giordan, e tornand an s'la riva de Stura a trovoma " tet brusà" con Pelegrin e Cometucc, peui la ca Crivelli, già fatur del Baron Riss e a la fin tet del Valentin con le famije Paròla e Macari.

An dëspiass ëd nen peudèj sité i nòm ëd tuti, ma purtròp am n'arcòrdo papì. A son passaine tròpi agn da col temp là.

ARCÒRD DE SCÒLA

Da noi antl'ora a j'era mach le scòle elementar con quatr aule una për magistra e n'àutra aula a j'era dëstacà an mes ëd la cormà davanti a la ca 'd Velia. Për ògni classe a j'era apopré da quaranta a quarantesinch escolé për aula. Marcòrdo bin che durant ij meis d'invern për peudeisse 'scaudé a deuvìo ogni 'scolé e tute 'l matìn portésse na bela lëgna 'd moré o 'd ghërsìa. Purtròp a-i na j'era tanti mé compagn ch'a rivàvo sëmpre sensa, bonomett, a j'ero pòver ëd pianta, a n'avìo gnanca da peudèisse scaudé a ca, altroché portene a scòla. Parèj la magistra, ( la mia ch'a l'hai avù da 'n prima mignin findi 'n quinta) ës ciamava Giovannini e rivava da Carmagnòla e a j'era da marié, i volarìo nën sbalieme, ma me smìa ch'a sciameissa Ròsa. A j'era na bela fomna bionda, dossa e gentìla, a l'avìa na passiensa che findi noi masnà a stasìo brau sensa ch'a deuveissa brajé, (coma 'nvece a fassìo certe magistre ). Giache, i deuvo dì ch'a antl'ora 'l masnà a j'ero pà dusvià coma ij gagno d'adess e gnanca tant esfacià. Marcòrdo che al saba matin, (se 'ndasìa a scòla doi vòte al dì) a j'era dëstinà a "l'ispession personal". la magistra se fassìa gavé le sòche (a j'ero bin pòchi coi ch'a portavo le scarpe) e ij causétt, për veudi se tuti a l'avìo ij pé pulit (l'igene

an col temp là a lassava 'n pò a desideré). E peuj a controlava un prun j'unge se a j'ero tajà, dësnò ,ës butava lì chila con santa passiensa con ël tesòjre a a-i tajava. Còse d'àutri temp!

Ògni tant ës passava 'n arvìsta 'l cartéle ( ës fa për dì, ma 'd cartéle a-i na j'era bin pòche, a j'ero esquasi tuti ëd casiòt ëd bòsch con ël ciuverch tacà con doi tòch ëd tumèjra për cerniere, con na coréja për peudeila porté a tracòla ma tanti a l'avìo mach an cordin al pòst), për veuddi l'ònca portavo 'ndrinta, e chej vòte a-i j sortìvo fòra 'd trincét o cotlin, e se për cas a trovava 'l sachetin ëdle bìje a fasìa mach che "requisissie", përché a disìa ch'a giòghi al bìje a j'era "pruibì"!! A leve capì bin?......

Ma noi an pò birba, për nen fessie trové, a sie tenìo 'n sacòcia, e dasìo nen temp ëd seurte fòra che se a fasìa bel, ës butavo squasi sëmpre a giué al bije,e se passava la magistra a fasìo finta 'd nen beichela, ma la veudìo ch'a sopatava 'n pòch la testa e con ël sò sòlit soris ës disìa mach "a birboncelli..."e tirava drit për la soa strà.

IJ NÒSTRI GIÒGH

A j'era doi manére 'd giué al bije, una a l'era cola " a righa" ch'a veurìa dì 'd fé na longa fila 'd bije ( ògni gagno a na butava un-a fasand na riga magara 'd vint e passa bije) e peui a des metér a fassio na riga 'n téra e un dòp l'àutr a tiravo la nòstra bija sërcand ëd ciapé ël " galeto" (ëd sòlit la prima bija 'd la fìla a mancin-a).Se a lo ciapavo a l'avìo vagnaje tute. se anvece a na ciapavo gnune, passiensa se spetava n'àutr vir , sëmpre ch'a j'ariveissa pa coi pì grand che chèi vòte se fasìo "rabola". A l'ora tuti ansema a-i sautavo 's le "capale"finché a riessivo nen a fessie rende, ma pa sëmpre a-i riessivo. L'àutra manéra a j'era cola 'd giué a "tancian". Fasìo 'n tèra 'n tancian fungh tre o quatr dij peui a doi metér marcavo na riga për tèra con le ponte 'd le sòche ,a logiavo bin la bija e con l'artèj se dasìa na stëcca sërcand ëd fela finì pì davsin ch'a speudeìssa al tancian, peui un dòp l'autr sëmpre a colp de stëcca, ventava sërché ëd ciapé n'àutra bija e fela 'ndé an t'ël tancian e avanti parèj fin che 'i na j'era un-a.

Durant ij meis invernai quand a gelava bandà,nàutra domora a j'era cola " ëd tiré sòle" an sima 'd la giassa o 's la fioca gialà, e se a j'era nen ëd fiòca a-i pensava quaichedun a tiré chei sigilinà d'eva për fela giassé an sla strà ampovrà dòp d'avèj pulidì la via con la mantlina. Ma j'era 'n gròss problema, ch'a j'era col che i sep ëd le sòche se consumavo 'd pì che ìl sòlit e quand ch'a rivavo a ca la prima còsa ch'e fasìo pare e mare a j'era cola 'd controlé se ij sep a j'ero consumasse. J'era n'amis che sgavava 'l sòche e i causet ëd lana 'd bèro, e peui se butava a sghié a pepenù, fòrsa ch'a l'avìa la "sòla" sota ij pé. ( giache, antl'ora coi cha vivìo sëmpre 'n campagna, dòp che la fiòca a j'era sluvà,an dasìo sëmpre dëscaus e sota a-i pé a-i venìa la pel dura coma le sòle 'd le scarpe, ch'e lor a savìo gnaca l'ònca j'ero).

Nautr divertiment ch'a mancava pà a j'era cola 'd "tiré mote"ëd fiòca. A j'ero 'd cite bataje fra noi dësbela ch'a stasìo da l'àutra part 'd la ferovìa e coi ch'a 'nvece a stasìo dëtzà.

Ês na tiravo'd cole tante da ciapé mal a-i brass. An dì a vagnavo noi, ël dì dòp a vagnavo lor e parèj tuti ij dì, fin ch'a jera 'd fiòca arlongh la strà.

Con l'ariv ëd la stagion bela, tanti amis a venìo gnanca pì a scòla, përché a l'avìo da travajé an campagna a lauré për pianté la melia, sié j " miengh" anti prà,da slarghé le "siejte" e viré con ël "fnòu " l'erba përché a peudeissa seché bin, e travaj dòp travaj andasìa a finì ch'a i veudìo turna a l'otogn tard, dòp davèj sëmnà 'l gran. Chèj vòte a s'ancontravo a la duminica matin a messa o a vespr, ma pa sëmpre.

Na còsa che marcordo bin a l'é cola 'd la "fogaléra 'd San Gioan", ch'a venìa féita a la vigilia 'd la festa del Sant la seira dël vintetre 'd giugn.

J'era usansa 'd visché gròsse fongalere 'n pò da për tut për arcordé ël segnal ëd na solevassion popolar di secoj passà contra la prepotensa 'd ne sgnor ch'a dominava le tère 'l coline d'antorn a Coni. A j'era ne spetacol da nën përde! Noi maraje a corìo tut ël dì con j caross a cheuje ramaje sëcche, ronsole, bòsch për portelo 'n sle spiass ëd la roà pi davsin, andova i grand dòp d'avèj piantà an bel paloch, ai butavo tut d'antorn tut ël bòsch cheuì e se bastava pà, j giontavo d'jàutre fassin-e, fina a fene 'n bel baron autr diversi metér. Quand la neuit a j'era già bin bandà , un dòp l'àutr venìo viscà e tut d'antorn spatarà an mes a la campagna, findi sù vers ël montagne, se veudìo sti ciairin coma se a feuiso staite tante steile ch'a l'amprovis tacavo a berlusché. Una, doi, des, sent, mila, va a savèj quante j'ero. smiava che la vòlta dël ciel a feuissa drocà ës la tèra!

Che maravìa! Specialment për noi masnà che 'n col temp la se contentavo pròpi 'd pòch. D'antorn al fogalére s'ën baronavo tuti j paisan ëd cola roà e coi 'd le cassìn-e o di ciabot pì davsin, giù, vej fomne fiëtte masnà e peui setà 'n s'ël bòrd ëd la strà 's butavo tuti a canté, cole bele canson ëd na vòta, canson piene 'd sentiment, piene d'arcòrd e squasi sëmpre piene 'd malinconìa. Canson ch'e cantavo i nòstri migrant ch'a andasìo 'n Merica a sërché an pò ëd fortuna o smenda a trové an tòch ëd pan për lor e për la famija, o canson di nòstri Alpin, mòrt e sperdù për ël mond, canson ëd guèra e canson d'amor.

Coma ch'a j'era bel veudi tuta sta gent ambaronà a canté, magari chejdun finda 'n pò stonà, ma con tut ël sentiment ch'a l'avìo stërmà an t'ël cheur, bin, bin ancreus. A son fòrse për mi j moment pì bei ch'a peuss arcordé ëd col temp là.

Për noi maràje, l'unich dì ch'a peudìo seurte da ca, a j'era la duminica: Për prima còsa a j'era da andé a serve mëssa e dòp disné tuti a vespr. Quand surtìu da 'n gesia peudìo tuti 'nsema taché a damoresse 'n s'la piassa. Chèi vòte, quand ël tranvàj ch'a rivava da Salusse se fermava pròpi davanti al Santuari, a spetavo ch'a se anlandieisa vérs Coni e peui un dòp l'autr a sautavo'n sla piataforma daré ëd l'ultim vagon e 's crocionavo për nen fesse vëdde dal bilietari che fratant a stasìa fasand ël vir për controlé se ij viagator a l'avìo pagà tuti ël bijet. Prima ch'a l'aveissa finì ël contròl, ël tramvàj a j'era già rivà dòp dël pont vej e tacava a scionfé apen-a che la strà a tacava a monté vers piassa Turin. Mi i lo sai nen se a j'era arcorsesne ch'a j'ero montà sù da squacion o se a fasìa finta 'd gnente,ma sei mach ch'a spetava che 'l tranvàj a riveissa a pòrta Turin e peui a seurtìa fòra 'n criand, minaciandse ch'a l'avrìa ciamà i carabigné se pagavo pa 'l bijet, ma noi, profitand ch'e i vagon se bugiavo apen-a a sautavo giù e sla dasìo a gambe giunte, compagnà dal sòlite paròle:scapi, scapi pura, mi tant a lo sei chi seve, a von dai vòstri pare a feme paghé ël bijet...!Ma j'era mach na scusa për giustifichesse davanti a-j viagiator che 'l bijet a l'avìo pagalo da dabon

Ma se për cas a capitava d'invern quand ch'a fiocava o a gelàva bandà,ës butava pà a crjé ma 's ciapava 'l bone e s'anvitava, ansema ai viagiator, a calé giù dal viture e tuti 'n sema butesse a possé ël tranvàj che a riussiva nën a monté sù vèrs pòrta Turin.

Êl roe a viravo a vòid an sle rotaje giassà e un di doi machinista a calava giù con na tòla piena 'd sabia, e la versava con ël man an sle rotaje corand davanti a la vaporiera e parèj scionfand sëmpre 'd pì e dosman a riussiva a rivè a la stassion davsin al " gasòmetro" ëd piassa Turin.E parèj, bin bagnà da la fiòca e dal sudor,ës na tornavo a pé a Madòna 'd l'Orm content coma 'd pocio. Ne che bel piasì?

Pura për noi antl'ora a j'era già na gròssa aventura. Sicche a j'ero fòj...

Na còsa bela che m'arcòrdo 'd cheur a l'é cola, che noi masnà a conossìo tuta la gent dël nòstr paìs, nën mach j giù ma 'dcò j vej e lor a conossio tute noi masnà: Ma se da na part la còsa a fasìa piasì, dal'àutra part pa tant. Êd peusìj pà fé chèj marachele, che stà pura tranquil che 'd venìes conossù e và a savèj coma

ma pare e mare a venìo subit a savèilo.

TEMP ÊD GUÈRA

Costi arcòrd a ciapo 'n temp che và apopré dal milaneusent e quarantun e për tut ël temp dla guèra finda a la liberassion dël vintesinch d'avril dël quarantesinch.-

Purtròp a son arcòrd pa tròp bej, ma important për la mia vita da masnà e si vuroma la trista realtà dla gent d'anlora e ch'a fà part ëd nòsta stòria pa tant veja, ma che a l'é stàita motobin importanta e pitòst dolorosa e pròpi për lòn a venta pa chi la dësmentioma.

"Con mia famija 'm na stasìo 'nt na casòta a Madòna 'd l'Orm 'n via Roncat a pòchi méter da la trincea dla ferovìa Turin-Coni. Soèns i passavo ore e ore setà 'n sna passerela a beiché ij treno che adasi, adasi ch’a passavo 'd sota, e tante vire 's fermavo përché a j'era " ël ross anvisch".-

I sentìo che i ciamavo le "tradote" lunghe, lunghe fàite magara con sinquanta e passa vagon bestiam tuti con ij porton duvèrt carià 'd soldà e muj e con àutri vagon pien ëd canon ëd tute rasse.

Ij soldà setà con le gambe a pendolion, chèjdun con na bota o con un fiasch ëd vin ën man e chèjdun con ël capel d'alpin a salutavo e d'àutri a cantavo canson ëd guèra (m'arcòrdo d'una che disìa" col vigliach ëd la testa plà, a l'ha fame abil a fé 'l soldà"ma tanti, tanti 's na stasìo bin bin ciuto. Mi i lo savìo nen andova 'ndasìo e përchè a-i na j'ero tanti parèj. A la sèira i ciamavo a mè pà përché passavo tanti soldà e chiel,m'arcòrdo coma fussa adess im respondìa squasi angossà: Oh mi pòr fjeul! Se it savèjse 'ndova a van a finì sti pòvri diav! Ma ti it ses anco tròp cit për capì ste còse sì. A-i é mach da speré ch’a-i na torno ‘n tanti 'ndaré, ma i son pa tròp sicur .Peui 'm disìa pì gnente. Pòver papà a l'avìa pàu dë spaventeme . Manaman che passavo ij di i l'avìo peui capì , sentand ij grand parlé, che sti pòvri fieuj andasìo 'n guèra 'n sël front Russo , ma 'd pì che tant i capìo pa. I l'hai peui comensà a capì quaicòs quand fomne, mare e pare a vnìo a mia ca 'n piorand con un papé 'n man a ciameje a papà còsa a vosìa dì 'd precis cola sola paròla "disperso", papé che l'avìo portàje ij carabigné, e papà.. sërcand ëd fé finta d'avèj an babi 'nt ël còl a dasìa chèj colp ëd tuss e peui sërcava dë spieghèje che magara....fòrse.. a podrìa desse.... ma sti pòvri diav, as viravo 'l capél fra le man, con la testa bassa e con j'euj pien ëd lèrme ciamand ëscusa për ël dëstorb, salutavo e sna 'ndasìo pien ëd tristëssa e sconsolà, quante fomne e mare i l'hai viste andesne da mia ca ansangiutand ma con na dignità chi dësmentiarèj mai...-

Papà a vnìa 'n cusin-a e bèicava mama e sopatand la testa a-j disìa: I soma torna al sòlit,a l'é torna tocaje a n'àutr. Mama a bassava j'euj sensa parlé ma i la vëddìo ch'a l'avìa j'euj lucid e bagnà ..-

Lò lì a l'é durà për un pò d'agn. Peui a la duminica a mëssa ël prevòst as fasìa preghé për ij nòsti "soldati dispersi al fronte" e ch'a vorìa dì 'n pòche paròle, che speranse a-i na j'era bin pòche për sti pòvre fieuj ch'a podèjsso tornésne a ca ma purtròp quanti a son mai pi tornà, a basta vardé 'n tuti ij pais le bianche lastre 'd marmo con ij nòm ëd tuti coj fieuj che l'han lassaje la pel ëquasi tuti 'n tèra strangéra, ‘n nòm ? ... lassoma mach pèrde, ch'a l'é mèj...!

A l’era peui arivàje col di 'd l'eut dë stèmber dël quarantatre, 'l di " ëd l'armistissio". Che ciadél e che disastro!!..

Ij soldà che scapavo a la rinfùsa, sensa gnun ordin da j'ufissiaj a-j soldà, tuti a sërcavo 'd cambié le “divise” spòrche e s-ciancà e carià 'd poj con qualsissìa muda, basta ch'a savèjssa , "nën ëd soldà" giache,braje, camìse, caplin-e, findi al sòche, l'important nen fésne arcòrse ch'a j'ero " dë sbandà", e nen fésse ciapé daj soldà tedesch o da le "brigate nere"o " dai Muti" e nen rischié 'd finì an Germania 'nt ij camp ëd concentrament o dësnò a vene fusilià o 'mpicà.

Ij soldà scapand a campavo via ij fusil, mitraje,cartuce,bombe a man,ij camio militar carià 'd mangé, con cuvèrte, bidon d'euli, cassiëtte dë scatolëtte 'd carn, galëtte e tante d'àutre còse a vnìo stravacà giù dij ruvaj o 'ntle bialere mentre la gent a corìa a pié tut lòn ch’a a podìa e noi gagno i sërcavo 'dcò mës-césse për podèj porté chejcòs a ca, ma ij "grand "as fasìo core a càuss ant ël cul, disanze ch'a j'ero còse che noi maraje i dovìo nen fé..Giache a l'era prù vèra ma gnun as disìa pa ch'a ventava nën dësmoresse con tute j'arme ch'a j'ero spatarà daspërtut,e noi con l'incossiensa ëd col'età 's na piavo 'n piasì e ij pi grand ësparavo finda con ij fusij mitrajator, e për tnìe ferm ij gropavo tacà ai moré con un cordin o con tòch ëd filfrèt e con n'àutr cordin tacà al grilèt a lo tiràvo sparand ëd ràfighe, sensa gnaca savèj andova sparavo. Ròbe da mat!....

As vëd pròpi che la Madòna 'd l'Orm a l'ha mai gavasse j'euj da còl e con sò Celest mantel a l’ha sempe protegiusse …e sarà për lòn ch'a l'é mai capitane gnente. L'ùnica dësgrassià a l'era capitaje a 'n fieul ch'a stasìa a tet Bòvis, na gròssa roà dël mè pais.

“ Sto fiulòt, mentre a sërcava 'd dësmonté 'n proietìl ëd “contraerea”,( ai na j’era ‘d baron da spërtut abndonà..) frugnand tacà "al tornèt" ëd la baròcia, a l'era sciopaje 'n man scardiflandlo mes restand mòrt an sël colp. A l'era na dumìnica matin vers des ore; mentre i servìo mëssa a l'é sentùsse ne s-ciòp bin fòrt ,ma 'nt l'ora i dasìo pa da ment. Dë s-ciòp as na sentìo tuti i moment neuit e di ma, seurtì da 'n césa, i soma stàit 'd bòsch a savéj lòn ch’a l'era capitàje.

Lò lì a l'é stasse d'esempi e da 'ntlora 's peul disse d'avèj molàla lì 'd fé ij fòj con j'arme e munission, ëdcò përché antramentre a j'ero arivàje ij " "tudèr" an fòrse e l'avìo tacà a cheuìje e a dëstrue sgnacandje sota ij cingoj di cher-armà,tut lòn ch’a trovavo an vir.

Con l'ariv dij tedesch a son seurtì coma ij bolé arlongh le stra e le crosìere prinsipaj ij "pòst ëd blòch" con ëd "garìte" ëd ciman e con gròss blòch sempe 'd ciman fàit a piràmida che vnìo butà 'n mes ëd le stra për fermé 'l passage dij “cher-armà” nemìs. Pròpi 'n ëd costi pòst ëd blòch a l'avìo falo sùbit dòp dël muret arlongh la vìa dël Passòu ësquasi dnanss a lë scòle prima dël piassal ëd l'amass, guernà daj soldà tedesch , con na mitra-jatris sempe puntà vers la stra. Tuti coj ch'a passavo da 'mbelelì a vnìo fërmà e perquisì për lòn ch’a a portavo ‘nt le borse e findi noi masnà 's controlavo a la matin, quand anco neuit con mama ‘ndasìo a mëssa , prima d'andé a scòla. Ma dòp ëd chèjche di a l'han comensà a conossìsse e 's fërmavo pa pì.

L'eut dë stèmber im lo arcòrdo 'dcò përchè con tut ël disastru capitàie, për nòsta famìja a l'era stàit un dì un pò special. A l'era vnùje al mond mia sorelin-a Paola Marìa a porté 'n pò 'd gòj 'n nòsta ca, ma cola gòj a l'é pa durà vàire, dòp ëd set meis a l'era volà 'n Paradis : A l'ha nen vursù vëdde tute le còse marse 'd cost mond...Ma quante lèrme a son stàite versà a mia ca....

Gené dël 2004 Driano ‘d Caval

IJ BOMBARDAMENT

Dòp ch'a j'ero arivaje ij Tedesch, ij merican e j'ingleiss a l'avìo tacà ,con j'aroplan, a bombardé Coni e ij pais d'antorn. Coma 'd sòlit j'obietiv a l'avrìo duvù esse coj stratégich, coma ij pont, ij treno, caserme. conveuj militar ma coma capita 'nco al di d'anchèuj a giontéje a j'ero sëmpe coj che na podìo pròpi gnente.

Ël prim di ch'a son vnù a bombardé a l’era na matin ëd magg. M'arcòrdo nen ël di precìs. Mi i stasìo servand mëssa al canònich don Boté' al Santuari dla Madòna dla Riva (an col temp a magg a j'era bona usansa d'andé minca matin a mëssa 'n col Santuari e canté le laude a la Madòna, e mi con mama i mancavo mai na vòta) quand ch'i l'oma sentù n'aroplan passé bass bass ësquasi sfiorand le cope dël Santuari e peui doi s-ciòp tremend da fé andé 'n tante brìse ij vedèr dle fnestre, findi le muragne a tramblavo ‘nsema ai candlé 'n sl'autar dla Madòna.-

Che pòu ch'i l'oma avù! Le bombe a l'avìo sgancìaje contra 'l pont dla ferovìa veja për ël Mondvì ma j'ero pa stàit tròp centrin, a l'avìo pa ciapalo.

E da col di lì a l'han pi nen molala find'a la fin dla guèra! As peul disse che tuti ij santi di a bombardé o a mitrajé, un vir o doi 's lo fasìo pa manché. Mi, ch'i stasìo bin aranda a la ferovìa, con mama e mia seure Nina ( me papà a j'era mai a ca, a l’era sëmpe 'n vir për servissi)i scapavo 'n cròta 'ndova papà a l'avìa fàsse 'n cit rifugi con ëd gròsse trav ëd bòsch ancrosià.

La ferovìa a l'avìa doi binari . Un a lo duvravo mach për ëstassioné ij treno ch'a j'ero già stàit mitrajà e bombardà, mentre l'àutr a vnia duvrà për la circolassion dij treno dà e për Turin, Fossan, Mondvì e via fòrt. Va a savèj se ij comandand "aleà" a lo savìo o menu,fatostà che se a-i passava n'aroplan an cel, coma ch'a vëdìo 'sto treno, giù, 's campavò 'n pichiata a bombardé e mitrajé, ma vigliach se l'han centralu con na bomba, va bem che da na banda e da l'àutra a l'era pì largh…, ma a mitrajé a sbaliavo pa. Doi bombe a j'ero finìe 'nt ji camp ëd Giaco Fiandin, da l'àutra part dla ferovìa a dosent metér da nòsta ca. Bòja sassin che tampe ch'a l'avìo piantà e 'n bel ròch pì gròss che na bronsa a l'avìa picà contra la muragna 'd mia ca fasand an garba- dan largh coma 'na caudéra.Noi mapi ‘ngroponù ant ël nòst arfugi 's arcomandavo mach pi a la Madòna, ( ( e begiache i l'avìo 'l boneur d'aveine una propi lì a portà 'd man), ma che spavent ch'i soma ciapasse.-

Vist ël perìcol, mè pare a l'avìa pensà bin ëd madene mia seure Nina e mi da na famija 'd Roa 'd Bernard, veri amis. na gròssa cassin-a ai confin con ël Passòu, sperand che parèj i sarìo stàit pì al sicur. Altroché sicur! A l'é mancaje tant si pòch ch'i lasseiso la pél pròpi là, ‘n mes a-i prà!

A fela curta a l'era finìa parèj:

"Ansema a Giaco,un di frej (Tita a j'era stàit dàit për dëspers an Russia, ma sarià peui rivasne a ca vers la fin dla guera e Tromlin a l’era giusta stàit arciamà sota j’arme)da chèj di a ca 'n licensa agricola për ël temp dël messon,a j'ero andàit con na cobia 'd beu stacà a la machina da sié, ant ij camp vers ël Beusan për tajé na tàulera 'd trafeuj da smens già bele mur e sech..Sta longa tàulera a l'era contornà da doi filagn ëd moré vej e gròss,e da randa na gròssa stobia ‘ndova a l'era stàita butà a suvé la "cauna", dòp ch'a l'era stàita gavà dal "nasòu". An col temp la cauna 'n cane longhe apopré doi meter a vnìa gavà dal " nasòu" dòp d’avèjla butà a meuj për fèla “maceré” a vnìa gropà con ëd gorin vers la sima,mentre da bass a vnìa slargà a ventàj.Quand tute a j'ero slargà a smijava ‘d vëdde l'antelaiadura 'd tende sensa télo.

Arlongh e sota ògni fila 'd moré a j'era na bialera për bagné ij camp e col di lì a j'ero tute sùite. Mi i mnavo ij beu e Giaco, setà 'n sla machina da tajé, con ël fnòu 'n man, a sërcava 'd nen lassé ambus-cé 'l "pento" dla machina. I l'avìo già fait an pèira 'd torne quand a l'improvisa i sentoma dij colp ëd "contraerea" ch'a l'era butasse sparé a doi aroplan ch'a passàu àut, àut a vista d'euj. J'e s-ciòp di colp d'anturn a-j doi "cassa bombardjé"a smijavo tanti fiòch bianch coma 'd cotonìn-a ch'a së ‘nviscavo 'n cel. Giaco, bin pratich ëd guèra, për sò maleur, a l'ha dime: ferma ij beu e cor sì da mi e ‘mbricame për na man a l'ha campame a pansa mòla giù antla bialera sota 'n gròss moré e brajame:tente mach bin ësgnacà giù 'ntla bialéra e but-te le man ëslargà sla testa e tente pì bas ch'it peule.

I l'hai prù scotalo ma curios ëd vëdde l'ònca stava capitand i l'hai virà 'n pò la testa 'n sù e n'atim dòp doi bombe ch'as dëstacavo da sota j'ale dj'aroplan che an “pichiata” as campavo giù pròpi 'n nòsta diression arpiand “quòta”con col son ëd motor anconfondìbil ch’a fasìa sgiaj.

Giaco a l'é mach pi ausasse 'd bòt e ambrincame squasi 'd pèis a l'ha criame, cur, cur mach ansema a mi e tiradme për na man i l'oma traversà la tàulera dël trafeuj ëd cursa e soma campasse a pansa mòla ‘nt l'àutra bialera sota ij moré mentre continuava a brajéme con tut ël fià ch'a l'avìa 'nt ël còl: stà giù,stà giù e quatte mach bin la testa con le man! Antramentre le doi bombe 'nsubiand as passavo sla testa e dòp ëd n'atim doi s-ciòp così tremend a l'han fame squasi diventé ciòrgn. Che béda!..che patèle.. I sentìo mach pi le pere e tera che picavo 'n sij branch dël moré con na póer da gavé 'l fià e 'n tanfo 'd póer brusà. Për an bel moment a l'ha continuà a calesse a dòss tera e pere ma sto providensial moré a l'avìa salvasse la ghìrba, desnò i sai pa coma che a sarìa ‘ndàita a finì..., mentre sentìo ij doi aroplan ch'a s'alontanavo e la “contraerea” a la molava pa d'ësparé...

Dòp a l'é calàje 'n silensi da fé pòu. Pian pianin i soma ‘usasse mesi stramortì 'n mes a sta povrassa da nën podèj vëdde a doi metér davanti al nas. Giaco a l'ha sùbit ciamame coma ch’a stasìo sërcànd 'd feme corage, mi bono-met i pioravo disperà ( i l'avìo peui mach eut agn nèh...)disadme:sta mach tranquil che tut a l'é passà, it l'has vist che la Madòna 'd la Riva a l'ha giutane ( o giache noi 'd Madone, ringrassiand i n'oma sëmpe chèidune dë scorta..). S'ha j'era pa për chila a stora....e .. peui a l'ha pì nen dit gnente,e mi a la fin j'era gnanca pì bon a pioré,ma fòrsa d’esse ‘ngossà...!

Pòver Giaco 'dcò chiel a l'era bin bin ësbaruà, i cherdo gnanca tant për chiel, ma pì che àutr a l'avìa avù pòu për mi. Manaman che la póer a s-ciairìa i l'oma vist che 'l moré che prima a j'ero cogiasse sota a l’era sparì e la cauna a-i na j'era pi na cana drita, sbardassà daspërtut, a l'era stàita ciapà 'n pien e al pòst, doi tampe gròsse coma le fonsamente 'd na ca.

Passà lë sbaruv ( për mòdo di dire) i soma butasse a sërché ij beu 'n sa e 'n là, ma gnun vers ëd truvèie, gnente da fé, ij beu a j'èro sparì,peui i l'oma vist che la melia a l'era cogià e soma andaje dadaré e dòp d'an pòch i l'oma trovà la machina con ël timon rot e ij finimet ës-ciancà. Mògi, mògi i soma anlandiasse vers ca andova a j'era chi piorava e chi pregava e quand ch’a l'han vistze rivè a son mach pi corse 'ncontra për ambrassese e basesse, a savìo pì cò dì e a divla tuta la vrità gnaca noi.

Ij beu ‘nvece a son peui stàit artrovà , pì mòrt che viv,ant ij camp ësquasi davzin a San Bernard ëd Sërvasca, ‘n condission pietose pien ëd gnòche e sangonant daspërtut, pòvre bestie a l'han ëdcò lor vistesla bin bruta, coma ch’a l'abio fàit a nen vene massà a l'é pròpi 'n misteri. A la fin a l'avìo peui cataje 'n negossiant da beu e probabilment a saran finì 'n chèj ramine a fé 'n bon bujì.

A sèira a son rivaie mè pare e mia mare tuti doi bin ësbaruà e vist che gnaca lì a j'ero al sicur a l'han mach fàit che portesse torna a nòsta ca!

A l'é pròpi vera che nen tuti ij maj a veno për fé mal. Da col di i peuss dì ch'a l'era passame la pòu për j'aroplan quand che venìo coma 'd sòlid a bombardé, và ‘n po’ a savèj ël përché.

Costa a l'é na mia stòria personala, ma ‘m pias contéla, për arcordé coma l'era col temp là, mi ant'ora i lavìo peui mach eut agn, ma son ëstame bin bin piantà 'nt le gruméle dël mè sërvel.

Gené dël 2004

Driano 'd Caval

FAM E TRIBULASSION !

Durant la guèra a j'ero pa mach ij bombardament ch'a sfasìo tribulé, ma l'era la fam ch'a sfasìa senti motobin, particolarment për le famìje di ovrié e tante autre pien-e 'd disocopà , a speul disse tute 'l famìje che l'avìo pà ëd tèra da travajé. Për coste famije tut a j'era " rassionalisà" val a dì ch'a j'era la " tessera anonaria", e che ognon di component ëd la famìja a j'e spetava ant tòt ëd sòssì o 'n tòt ëd lòlì ma pa pì che tant e certament da nen vempi la bëddra a tuti. Për esempi a spetava nettu ëd pan a testa al dì, tanti gram ëd sùcher al meis, o tant d'òli, e tant ëd pasta o 'd ris, ma l'ònca a passava " la tessera" a bastava gnanca a gavesse la pì gròssa. Sensa conté che 'l pan ëd la tessera a mj'era pròpi schifos, a fasìa scheur mach a sente l'odor, a venìa fàit con la farina 'd fave, e quand a na sciancavi 'n tòch a fasìa bava.

Parèj, chi ch'a l'avìa chèj sòld da part, a sërcava 'd caté col pòch ch'a 's trovava a la" borsa nera" e coj ca peudìo nen ës tenìo la fam. A l'é pròpi vera che da quand mond a l'é mond se i và mal a un, a-j va bin a nàutr. Cole tribulassion lì a son pa mach staje durant la guèra, ma a l'han continuà ancò për diversi ang dòp dël vintesinch d'avrìl dël quarantesinch, ël dì " ëd la liberassion" e la fin ëd la guèra fra fratéj.

LA "LIBERASSION" !

J tedesch doi dì prima ,mentre a lassavo la sita 'd Coni, ancaussà dai partigian a l'avìo fàit sauté a colp ëd min-a tuti e tre i pont an sla Stura.Ël prim a sauté a l'é stait col ëd la " ferovìa veja" ëd fianch a Madòna 'd la Riva. peui dop ëd chèjche minute 'l pont vej e a la fin n'arcada dël "pont neuv" più o meno 'ndova adess a j'é la statua 'd la" madonìna ". J'ero apen-a cogiame ,e deuvìa essi des ore apopré, quand tre s-ciòp,a l'han setame an s'ël lét .Bòja faus che patele!

Êl dì prima subit dòp disnà, mentre stasìo fasand i compit, da la fnestra 'd la mia stansiòta,i l'hai vist che da tet San Gioan, a i montavo sù vers mia ca na desena 'd "partigian". A caminavo tuti an fila indiana antna bialera an mes a na tauléra 'd sél, a j'ero armà finda ai dent, e caminavo gheub për nen fesse veudi dai tedesch o dai fassista.

Rivà davanti a mia a ca ,andova j'era 'l viassòl për andé 's la passerela , a son fermasse a speté doi di sò compagn che stasìo rivand ëd corsa da l'àutra part ëd la ferovìa. mi i l'hai subit conossìe, a j'ero doi fiòj 'd Madòna 'l l'Orm, un a j'era Bepe 'd Riba ciamà da tuti Ciafré , con sò cusìn Fredo ëd Riba ch'a l'avìa l'òsto, a spetelo a j'era Michel Manassé ëd tet Durero, famija 'd sartor. J'àutri compagn i l'hai pà conossuje. J'ero tuti carià ëd bombe a man, con ël "mitra" a tracòla e pistòle ant la fondìna a fian taca la curéja 'd le braje. A son fermasse 'n pò lì a parlé con me pare e con j vsin che ant'ël fratemp a j'ero arivasne con pan e salam, tome e bote 'd vin.

L'avìo pen-a avù ël temp ëd mangé 'n bocon e beive 'n bicér ëd vin,quand da giù 'd via Roncat a l'é rivaje an bicicletta, n'òm vestì da alpin, brajand coma 'n danà de 'scapé subit përché a j'era ij tedesch che stasìo rivand con j'autoblinde e "sidecar".

Sti fiòj a l'han piantà lì tut ël mangé a l'han salutà tuti e son scapà travers i camp vers ël" bialére" . L'hai peui vistie tuti la dumìnica matin an piassa 'd la ciesa a Madòna 'd l'Orm festegià da amis e conossent. Ai na j'era 'dcò chèjdun con ël fassolet tricolor al còl e con ël mitra a tracòla, ma ij partigian , lur a l'avìo pà mai vistie, mà, cò a vòli féie i capitava 'dcò cole còse lì.Quajche 'mpostor a-i son sëmpre al moment giust!"

Finalment la guèra j'era finìja, ma le tribulassion a continuavo e molavo pà. A-i mancava 'l mangé, j'era nen ëd travaj, për andé a Coni a deuvìo calé an te Stura e traversé ël fium an s'an "pont volant" 'd bòsch bin balerin.

A son peui stàit ij merican ch'a l'avìo sostuituì ij tedesch a campé a travers Stura, doi pont ëd fér provisòri, un da fianch al pont vej ës la viassòla ch' a passava davanti a l'òsto " del Fontanon"e peui 's rampignava sù ëd la riva fin-a a pòrta Turin, l'àutr l'avìo butalo al pòst ëd la pianca che dal basse de Stura a porta al basse 'd Sant'Ana, ( a l'era peui col ch'a deuvrào noi për andé a Coni) e peui sù find a rivé a la " belavista".

Costi pont ëd fér a l'han peui gavaje dòp pòchi agn, quand a l'han rifà j'autri sbatù giù dai tedesch.

Êl prim pont rangià a l'é stàit col ëd la ferovìa për Mondvì, L'avìo falo tut con ëd gròssi trau 'd bòsch, piantà an ti geron de Stura e bin ancrosià finda rivé al pian ëd le rotaje. A fasìa sgiaj a veudi passé ël treno lì ansima. Da dalògn, j trauv smiavo tanti "brichet ëd bòsch ancrosià!

Anvece 'l treno ch'a l'avrìa dovù andé a la "stassion neuva" ës fermava a Madòna 'd l'Orm davanti al " ca d'je scambi" fra ij pont ëd la via për Busca e la strà dël Passòu, pròpi sota tet Quaranta.

I viagiator për rivé a Coni, deuvìo fesse squasi tre chilometro a pé, gavand quaidon ch'a peudìa permetisse ëd pié la " caròssa a caval" e coi pì sgnor le raire " balila" dël " servissi 'd piassa" coma ch'a se sciamavo 'nlora i taxi.

Dòp ëd la " liberassion"a l'han tacà rivé a ca ij soldà ch'a j'ero stàit feit personé, dai merican o da j'ingleis o ciapà dai tedesch ch'a l'avìo mandaje 'n ti camp ëd concentrament an Germanìa. Purtròp a son papì rivajne tanti 'ndaré. Specialment i soldà ch'a j'ero stàit mandà al front an Russia 'n s'ël Dòn na grossa part a son pi nen tornà a ca, a fasìo squasi tuti part ëd la Gloriosa "Division Cuneense" con i vari Batajion: Droné, Salusse ,Mondvi, Ceva e d'àutri anco.

I parent a ca a l'avìo pa pì gnune neuve di fioj, di pare o 'd l'òm, di frej..Ogni tant j'arivava a ca j carabigné con an papé 'ndova j'era scrit: "il soldato.... appartenente al terzo regimento Alpini, operante sul fronte del Don, è dato per disperso ecc...!"

A peuli bin pensé la dësperassion ëd cole pòvre famìje, coma për la famìja 'd Vigiu Baral, sergent magior, ch'a l'é partì lassand a ca tre cit, ëd coi l'ultim nà a l'avìa pòchi meis con la sposa Lussia, ch'a continua 'nco adess a spetelo o coma Gioanina 'd Pastor, che quand sò òm Tonìn a l'é partì për la Russia, chila a spetava na masnà e a l'é peui nàje na bela cita,Maria Vitòria, ma sò pare a l'ha pa mai conossulo e gnanca chiel la soa cita l'ha pa mai piala 'n brass. A Madòna 'd l'Orm , a speul disse che squasi tute 'l famìje a l'avìo quaidon" sota j'arme".

A l'é dovù passeine d'agn prima che sti dolor e sti magon a veneiso alevià, ma nen dësmentià, e mi i son sicur che për tante famìje a l'é stàit bin, bin dificil dësmentié stà tragedia!

LA GENT DEL ME PAIS

La magioransa 'd la popolassion, a speul disse ch'a vivìia 'n campagna. Na bona part a j'ero "masoé", ëd sòlit a vivìo o 'n t'ën ciabòt o 'n chèj roà, a l'avìo tre o quatr giùre, chèjdun a rivavo finda a na dosen-a, con pòche giornà ëd tèra pitòst gièirosa, màira e mal da travajé.

Êd sòlit a dovìo divide a metà, con ël padron, tut l'ònca a j'ero riessù a cheuje travajand coma 'd danà, da neuit a neuit, e dovìo travajé tuti dai pi ciòt ai vej. Da j'euv a la polàja, dai cociu a-i colombòt, da la verdùra 'd l'òrt, al gran, melìa, mèi, panissa,frumentin, rave patate, persi pome, pruss, cerese,pòr e còj, fòravìa che ël vache e i bocin, e j crin ma quaidon ëdcò lolì.

Për col temp là,j'era còsa normala vodi fiulin ëd set o eut agn che pare e mare a-i " giustavo da vaché" da la prìma finda a San Martin a quaiche Cassiné o " particolar", ch'a i dovràvo a mné la cobia di beu për j travaj an campagna o për andé an pastura,a bagné e dj'àutri cit travaj, ma che për cola età a l'era na fé pa da pòch. Peui, quand a rivavo a terdes o quatòrdes ang,a" passavo 'd grado", da vaché a " servitor" con l'aument ëd la paga, ma aumentava 'dcò ël travaj e la fatiga.

La stessa còsa a capitava 'dcò al fiëtte che venìo pià da "sërventa". Tante famìje, avej una o doi buche 'd meno da vempi,a volìa dì già an bel vagn. Oltretut ëd sòlit a'jero tute famìje bin, bin numerose.

Êd " particolar", a-i na j'era pa tanti, ma quaidon a l'avìo già 'n bel " cavial" ant'la stala con na bona dòse 'd giornà ëd tèra, e costissì venìo 'nvidià, përchè già antl'ora "ës la fasìo bin"!

J'era peui la categorìa di " j'ovrié", specialment " manovaj". E për costissì la vita a j'era 'nco pì dura,ëd travaj fiss, gnanca da parlene e già grassia quand ch'a j'era.

Vaire ai na j'era 'd famije ch'a vivìio con la "tessera 'd povertà" e che tiravo avanti la baraca anlevand an pò ëd cucio, an pò ëd galin-e a con an bocon d'òrt. Pòvra gent! I vodìo soèns passé con ëd fagòt d'erba 's la schin-a dòp daveila cheuìja 'ntle melìe o con fassin-e 'd brott ëd ghërsìa tajà ant'la rive 'd la ferovìa, për j cucio. O j vodìi passé ch'a andassìo a " ragé" ël patate o'l fen o 'l castagne e nos, e tante vejote a passavo a ciamé sota j Sant" an sufrage 'd le anime dël Purgatòri".

E pura se la fam a mancava pa, a vodìi tanta gent passé an mess al patate o fasòj o a dj'àutre verdùre, ma gnun a sarìa giumaj përmetusse 'd pié l'ònca a j'era nen sò. Autri temp, autra onestà!

A j'era 'dcò 'n frà capussin ch'a venìa da Caràj e a tute 'l ca 'sfermava a ciamé la catola, tuti a lo ciamavo" bel'anima di Dio" përché a j'era abituà a ciame parèj tute 'l fomne che i drobìo l'uss.

An coi agn ës vodìa viré arlongh ël vie 'd campagna na categorìa ëd pòver dëspiantà, a j'ero coi ch'a passavo da cassin-a 'n cassin-a, da ciabòt an ciabòt a ciamé an tòch ëd pan o na scòla 'd mestra e con an pòst da peudej dëurme a la neuit.

Fomne, òmo, vej e malbutà, gnanca tant për ël veste ch'a j'ero tuti quatà de strass e pien ëd puj, ma piche àutr për la salute, chi stropià, gheub dësancà, sensa gnanca 'n dent an boca o sòp, an pòche paròle" pòver dëspiantà".

E pura anche con la carestìa 'd temp ëd guèra, j'uss ëd le stale a j'ero sëmpre duèrte për sta gent lì e na gavia 'd minestron o doi fëtte 'd polenta e con an bicér ëd vin o con an tòch ëd pan e 'n pòst për passé la neuit a mancava mai, magari 'n sla fnera o ant'ël gabion dël fen o 'ntla stala al caud ant l'invern.

Ai passava ogni tant a nòstra ca, an certo Vivalda. J'era sëmpre carià coma n'aso 'd sach e con ëd tòle vòide ëd la conserva, che a cheujva 'n si ciapé e a-i portava a mia mama për pianté ël fior. ( me pare a la ciamava " contessa tupinet)

E bin, collì am dasìa la sensassion che ant'la soa gioventù a feuissa stàit nòm bin anpiòta. A conossia tut ës l'erbe 'd montagna, a cò a servìo, ël malatìe che curavo. A noi maràje ës mostava tute 'l ponte 'd le montagne dalògn, dalògn e tacava sëmpre parèj: tanti agn fà coma ancheuj, am trovavo là, an sima a cola ponta ...... e a-i dasìa a tute 'l sò nòm.

D'jautri " personagi" coma "le strassé"che rivava con la soa biciclëtta an criand: strasse! Pel ëd cunì, cavèj dël pento fomne! A catava strass, pei 'd cunì, ëd gat, trapon, bedole, foin, ciat pitòis ,e i cavèj che ël fumne as tajavo e che stasìo tacà al pento mentre 's petnavo (tut servìa, a se sghëirava pa gnente ant l'ora) Ai passava 'dcò le "spacia furnél" ëd sòlit ël pare con an fiolin neir coma 'l calùso. o ël " moleta" con ël sò carèt ëd na roa con la mola tacà ch'a servìa a molé tesòire, cotéj, fausett apiòt . Soèns passava "ël parapiuvé" ch'a rangiava i parapieuv rot. Ogni tant se fasìa vodi "ël magnin" ch'a rangiava sigilin, ramin-e pèile, paireuj, caudére, casùj e cassùle. A stopava i peurtuss con ëd ciapëtte ambruchetà e che peui a j'e stagnava bin, bin përché a rajéiso nen. N'àutr personagi a j'era"ël "s- ciapassé" Vasal ëd roà di Lerda ch'a rivava con ël sò carèt tirà da na mula e carià ëd piat, grilett, foiòt, dianett, ole, bicej,burnìe,doje e dojòt, gavie e gaviòte scòle e tason,tuti stërmà ant la paja për nen ch'a peudeisso pichesse 'nsema e s-ciapesse.

A j'ero peui doi bonomass che noi masnà ës piavo 'n piasì a fé dané. Un a venìa ciamà: Pin Persìna ch'a stasìa lassù an cola scapita an pòch pì zura 'd la cassin-a 'd la Luna. L'àutr anvece s' ciamava Nalo, edcò chiel motobin malbutà. A j'era pa tant bel coma noi 's comportavo con lor, però ant l'ora a j'era parèj e mi i conto mach l'ònca m'arcòrdo e l'ònca i l'hai vist.

Particolarment ës la piavo con ël prim, quand a lo vodìo rivé.,magara 'n pò beivù ës butavo a crieje daré:Pinpersìna cioch! e pòver tì, ës butava a cori con tut la fòrsa ch'a l'avìa minacianse con l'apiòt e brajava coma 'n danà, ch'a se ciapava 's tajava la testa( bonomass ai fasìa gnaca mal a na mosca) e noi un da na part e n'àutr da l'àutra a scapavo a pé dobi.

Nalo, anvece a j'era pì tranquil, con la testa bassa,a brondolava cheicòs, ma pa pì che tant,e noi a lo lassavo sté.( me pare 'm disìia che quand a j'era 'd pì giù, sò pare a lo criava paréj: Varda nèNalo, se ti me scotéss pà, mi i ciapo 'n meliass e 'd rovìno!)

Nàutr personagi ch'a m'arcòrdo soèns a l'é Batista 'd Lerda, pròpi 'n gran bravòm. Bonomass, a caminava tut sòp e a fasìa 'l sacrista 'n paròchia e oltre a essi " ël fornitor ufissial" ëd la brasa da buté ant'ël " turìbol

che antl'ora 's duvrava soèns an cesa, fasìa 'dcò ël sartor.E prima a fasìa 'dcò ël barbé e dai vej l'avìo sentù dì che" për quatr sòld ëd fasìa la barba, e d' dasìa na scòla 'd tripe e 'd mostava la via për andé al Passòu"...!

A Madòna 'd l'Orm an coi agn là a j'era tre òsto: "L'òsto central", l'òsto del Tranvaj e la Venarìa Real, e giù a-i Ghersena a j'era l'uberge con stalage di cavaij ëd la famìja Piovan. Daranda a la cesa j'era doi panaté, Bergia ,d'aranda al l'òsto Central e col ëd Giaco Pelegrin e con ël comestibil sëmpre 'd la stessa famìja, e sù al biviu 'd la via për Turin la "sensa" con la tabachina veja, prima ch'a i venèissa la famìja Musissan andova a vendìu sal, tabach e chinin de Stat.

A j'era doi menusié, un Naléto Seral ch'a l'avìa la bòita a "Tor Dalera" e Pietro Golé davzin a tet Coradin arlongh la via për Vila con ël " rodon" cha venìa fait viré da l'eva 'd " Roeròtt". An t'la cormà a j'era Péto Sèp. Sicche a j'era "an merlo" a fé "ij sèp për ël sòche, sochette e sochin" a-j fasìa sòrti fòra dal bòsch ë sales o da la"gora mata" ch'a trovava 'n te Stura. Quand sti sèp lì a venìo " armontà" al sòche e tie butavi an ti pé, smiava ch'a feuissu stàit fait " sù misura".

Doi fré, Gioanin dël Fré ch'a travajava davsin al mulin Roé e Giusèp Golé che 'nsema ai sò fréj a fasìò 'dcò

" j mecànich" e a l'avìo " ël machine da bati", con la "neira a vapor"e che a ciamavo " la Cornovaglia" e un di prim trator a petròlio "a testa cauda". Oltre lò, fasìo 'dcò i "saroné" tuti lì " a Roé" e davsin ël muliné ëd Gioanin Defilippi. Tuti a sfrutavo la fòrsa 'd l'éva dël canal Roé, con ëd rodon un daré ëd l'àutr,ch'e dòp costegiand la via për Busca,a intrava 'n le stabiliment ëd la Celdit (l'unica fabrica ch'a j'era 'ntl'ora e che dasìa ëd travaj a tersent e passa ovrijé. Diretor a j'era l'ingegné Bonavìa. La Celdit a travajava 'l bòsch da dova a tirava fòra la " celolòsa" che venìa peui dovrà për fé la carta. Ma quand a cambiava 'l temp a j'era na spussa da gavé ë fià. Smiava senti odor ëd " gnali"o ëd " ciucon" coma d'euv mars. Che strì...!

Pòch pì an giù, a tét Corado 'l salumifis di frèj Gandolf andova a massavo i crin e a fasìo j salam e giambon, ma travajavo squasi mach për " ël Regio Esercito".

N'àutr saroné e fré a j'era Vigin Brun con bòita a Roà ëd Bernard, ne specialista dël fèr batù e a j'é anco adess. A venta pà dësmentié Gianòt Bertaina che con ël sò caval da tir e la mula a j'era 'l fornitor

di murador e capmeiss di dentorn e su e giù da ij geron de Stura a la portane sù ëd sabia , pere e ròch

Subit dòp ëd la "sensa" Tonin Massa a l'avìa la bòita da ciclista e a j'era 'dcò ël gestor ëd l'unica "pompa

ëd bensina" (coma ch'a se sciamavo 'ntl'ora j distrìbutor) ëd l'Agip ch'a j'era pròpi butà lì andova adess a j'é la "rotonda" al bivio Salusse -Turin e davanti al pilon ëd la Madòna 'd l'Orm tacà al muret ëd cinta 'd la vila Tornafòrt.

"L'Autòrità " del pais ant l'ora a j'ero: ël parco don Serafin Vian, ël medich Tosel e peui ël dotor Corlò e Luis Mancin e la "guardia " Caval findi al quarantesinch e peui Cesare 'd Testa.

Êl prevòst don Vian a j'era 'n preive pròpi a la bon-a, findi 'n pò trasandà 'nt'ël veste, ma n'òm con an cheur gròss parèj, nòm ch'a savìa dé a tuti quand a fasìa damanca na paròla 'd confòrt, anche se a j'era quaidon ch'a disìo che a l'era 'n pò tròp avar, ma se a l'avìa gnaca da mangé për chiel e për la perpetua, e magara ës gavava la fam mach quand che quaidon a lo anvitavo a disné o a sin-a. Ma vaire a son stàit j sò parochian ch'a l'ha salvà dai Tedesch o dai fassista. A lo savìa mach chiel! Purtròp, la parochia 'd Madòna 'd l'Orm a l'avìa pà gnune tenute e gnanca 'd cassin-e e a dovìa vive mach con " ël cotiss"ch'a riessiva a cheuje passand con ël sacrista antle famije e con cole pòche lemòsine ch'a riessiva a cheuje 'n cesa, ma për col temp là, a j'era 'dcò bin dur për lo fé, la gran part ëd la gent, a j'era plà coma 'n mondàj, altroché buté chèj sòld a la "coléta".

Dël medich Tosel, mi i m'arcòrdo nen, ma sei për avei sentùlo dì da me pare, ch'a j'era 'n brauv medich e 'n gran galantòm. Dòp ëd chiel a j'era rivaje coma " medich condòt" ël dotor Corlò, an bel òm con ij barbisin sëmpre bin curà e con an gran bel deuit, fin, gentìl, pròpi 'n "patachin" coma venìo ciamà coi anlitrà, ch'a venìo da Coni. J'era peui la " guardia 'd la comona" Manuele Caval, me pare bonanima, che fasìa servissi oltre che a Madòna 'd l'Orm ëdcò a la Frerìa e ai Ronch dal disnòuv al quarantesinch. Êl soe virtù e la soa generosità, magari mascherà dal sò fé sevér, mi i veuj nen contéje e abbi passiensa, ma i l'hai pì car tenimie për mi, sarà ant'ël me cheur e bin ancreus... Peui a sò pòst a l'han butà Cesare 'd Testa, an brauv òm, bin vist da tuti, ma j temp giumai l'avìo cambià, a j'era papì la guèra.

Ij Nòbìj , cont, e baron a j'ero bondòs ant'ël nòstr pais. A cominsè dal Cont Tornafòrt con la contessa soa seure, ( tuti doi da marié)ch'a vivìo ant la vila daranda a la cesa an ti meis d'istà dësnò a stasìo a Turin, e a j'ero padron d'an bordél ëd cassin-e 'n ti d'anturn ëd Coni. La vila tuta sarà da 'n muret aut doi metér, a l'avìa 'n bel parch con an laghet , pien ëd trute e con an pont an pera fàit ad arch ch'a lo traversava. J'era 'dcò an barcon che durant la guèra a l'avìo ritiralo 'n t'ël magasin dël giardiné Armand. Arlongh la via për ël Passòu a trovoma la vila del Baron Riss ( Ricci des Ferres) ëdcò chila sarà da 'n murett e con ël parch ramblà d'arbo e pin secolar, che ël baron ciamà da tuti "Puci" ( l'avìa la dësgrassia d'essi ciòrgn e mut), a l'ha peui faje campé giù a la fin ëd guèra. Sëmpre avanti subit dòp ëd "le bialere" a mancìn-a na bela léja a portava a la vila dël Baron Savi con la cassin-a dël masoé e dël giardiné e con ël sòlit parch e laghett, nen tant gròss ma bin curà e pròpi bel.

Arlongh la via për Turin pròpi davanti al bivio për Fossan a trovoma la cassin-a ciamà "baron poss"con la vila e con parch dël Baron Dalmass di Garzegna e sù arlongh la via Roncat al " colombé" a trovoma la vila con capela, parch e cassin-a di Cont Oddifredi con la "contessina" che viagiava sëmpre " an carossina" che la fasìa bugé virand con la man drita na manùja che a sua vòta a fasìa virè la rua: Chile a j'era staita ferìja an guèra dova a fasìa la " crocerossina"

STRÀ, VÌE , VIASSÒJ, EVA e CIAPÈ

A -i doma adess n'uciada a coma j'ero le strà an col temp là. L'unica strà ch'a j'era nën angejrà l'era la "statale n.20 del colle di Tenda e della valle Roja", coma che 'slesìja an si cartéj bleu con la scrita fèita con rotondin ëd véder che ëd neuit a berluscavo, sëmpre se a j'ero chej luce anvische ch'a j bativo ansima.

Tute j'àutre a j'ero da sfalté: Le vìe ch'a traversavo 'l teritòri ëd la Madòna 'd l'Orm j'ero tute 'n tèra batùva e a venìu angejrà dai "cantoné" che con ël pale a dovìo slarghé a man , baron e baron ëd gèjra de Stura prima ch'a riveisa la stagion bruta.

J'ero peui le "vìe vèrde", vie o viassòle bin veje che 'd sòlit a j'ero fasse 'n si ciapé e a passavo 'n mes ad ogni sòrt d'arbo e bisson. Servìo për coleghé ciabòt e cassin-e spërdue 'n mes a la campagna: Ai na j'era an pò da për tut e tute bin batùve, ansema ai viasòj a fasio na bela ragnà, andermage ch'a sìo staite squasi tute dësblà e mach për sfrutè an pòch ëd pì ëd tèra e parèj nautr tòch ëd la nòstra stòria a l'é andàita a fesse frisi!

La stesa sòrt a l'é tocàje a-i tanti "ciapé". Quaidon a pudrìa dìme: Ma cò a centro i ciapé. Anvece a centro e

motobin.Ij ciapé, j'ero stàit fait an ti secoj 'ndaré dai campagnin che a baranovo pére e ròch ch'a cheujvo an ti camp tute le vòte che lauravo la tèra. Êd sòlit a venìo fàit an si confin fra na proprietà e l'àutra a j'ero largh set o eut metèr. A smiava gnaca vèi ma lì an mes ai ròch a j'era pien d'erbo secolar, dai castagné, al nosére, dal ceresere sërvàje, al ghërsìe, salés, verne, orm,rol e ògni sòrt ëd bussonà. Tut lòlì a j'era pròpi na cucagna për an bordèl d'uséj e bestje sërvaje ch'a a trovavo 'n col sit la sava giusta për peudèj vive e fé ël nì( dal tass, al fuin a la bedola, a la leuv aj merlo, cardlin verdon, balerine, stòrsacòl, ghé, aiasse, fringueij, arsignòj,verdon tortole e tanti d'jautri 'nco. Oltre a lòlì a servìo 'dcò për protegi 'ël coltivassion da i dan ch'a peudìjo provoché brinade , temporai e tempeste e peui a fasìo part dël paesagie ancantà ëd la nòstra tèra, ëd la nòstra campagna, 'n pòche paròle 'd la nòstra vita; e quand i l'hai vist sbati giù sti erbo secolar, i l'hai vist porté via custi ciapé con i camio e peui spiané la tèra da peudei sfrutela, a l'ha dame an gran sens ëd malinconìa e i l'hai capì che purtròp an tòch di me arcòrd a j'ero svanì për sëmpre.

Sensa conté le faule che viravo d'antorn a certi ciapé, coma për ël ciapé " del Lambangh" , pa tant dalògn da mia ca ( andova adess ai son le neuve person). Se sentìja conté da i campagnin che andasìo a viré l'eva për bagné ,ai saraj ëd la "borca 'd Roeròt",fra tét Campana e 'l Martinet ëd rusasca, che tante neuit sensa lun-a,ës vodìa viagé an mes a j'erbo del ciapé, " ël culès" e dato ch'a j'ero obligà a passé për col senté lì, ës lo vodìo veni dadaré..e alora, giutme gambe.J'era na bala o a j'era vèi fatostà che noi masnà, a passé da lì ëd neuit ës fasìa pròpi nen piasì, e se i penso a coj vacheròt ch'a deuvìo andé bagné la melia, da soi a caùn ëd la torna, spetand l'eva ch'a rivava an t'ël sorch, am veno 'nco j granett ambele adess .

La tèra ëd la Madòna 'd l'Orm, a j'era bagnà da l'eva che venìa pieita da Roé, an gròss canal ch'a portava l'eva da Stura finda a la piana, La " presa" del canal a j'era faita a mont del "pont ëd la sal" a Vignòl e

tajand tut la riva de Stura a la drit,a surtìja ant la piana a Santa Cross ëd Servasca, traversava tut la frassion ëd la Frerìa e intrava ant la nòsta frassion al Martinet ëd Brusasca. Subit dòp ës dividìa an diverse bialere cha piavo i nòm:Borca Roeròt, Borca Bianca,Borca Còrva e da coste "borche" ai nassìo d'jàutre bialere che coma na grossa ragnà a servìo tuta la frassion.

Ma se për bagné i camp, l'eva a mancava pà, a j'era pròpi scarsa cola da beive, për capisse cola "potabila"

Antl'ora a lavìo pa gnun "aquedòt" e gavand le cassin-e e le roà, che squasi tute a lavìo 'l sò bel poss, j'autri dovìo rassegnesse a beive cola 'd la bialéra. Peuli pensé coma ch'a feuisa stàita pulida st'eva lì. Per tut ël

concentrich a j'era an poss sol a la cormà.

J'unich che l'avìo leva potabil an ca, a j'ero j caséj feroviari, dal punt neuv an giù. Ma gnun a peudìa pà tachesse, a j'era " riservà".

L'era për l'òn che 'n col temp a sciopavo soèns epidemìe 'd tifo con an bordél ëd mort e marcòrdo che a me pare " la guardia" ai dasìo l'incarich ëd passé famija për famìja a distribuì ël pastilie " antitifo".

Dòp d'avèj parlà ëd l'eva venta deje 'dcò na sbercià a la fiòca. E già, che 'd fiòca ch'a i calava 'n col temp là! Ant l'invern dël quarantedoi, j'era calaine na misùra sensa sens. La fiòca 'n ti camp rivava squasi al cope di moré. Êl leson a sërcava prù ëd teni duerta la strà ( l'apalt a l'avio j frej Merlo del Passòu che passavo con doi cavaj e na mola e quaiche vòta a tacavo 'd treina 'dcò j beu)ma forsa 'd "sarelo" a fasìa mapi na viasòla e la comuna a l'avìa duevù buté j'e "spalador" a slarghé le vie con le pale.

Col agn lì, i campagnin quand che l'han tacà andé a "scarvé" ij moré ed sòlit da fervé o mars, a l'han gnanca avù dabzògn ëd portesse dadaré le " scalòtt" për peudèj monté an sle cope di moré fòrsa ch'a j'era 'd fiòca.

IJ TRAVAJ ÊD LA CAMPAGNA!

Ji travaj ëd la campagna,ant l'ora a j'ero i pì amportant del pais e a mi masnà, i sei gnanca ël përché, a l'han lassame n'arcòrd, da feme torné andaré an coi agn là, se pur tribulà ma che me smìo tant bej da nën peudèje dësmentié.

Êl prim travaj për ij capagnin da anlandié an campagna l'era pròpi col de "scarvé"j moré. Col travj lì a tacava 'd sòlit vers fervé/mars e a l'era motobin anportant. Ês tratava de scopé ij moré che a la prima l'avrìo arbutà an bordél ëd sverzéle neuve con tante feuje vèrde e frësche da peudèj " sbroléje" ant ël temp di " bigat" ( l'òr giaun) coma ch'a venìa ciamà l'alevament di bigat " da seda".

L'alevament di bigat, a j'era 'n travaj motobin pesant, ma se " j bigat andasìo bin" a j'era 'n vagn nen indiferent për tuta la famija, a speul disse che për col agn lì, a j'ero riussì " a giungi j cavion".

An ti ciabòt e ant le cassin-e ij masoé e j'afitàvol o ij stessi partìcular, a sërcavo de sfruté tuti j canton possibil e imaginabil, coma fnere, pòrti,na part ëd la pantaléra, grané e chej vòte findi le stansie da deurme a venìo destinà a buté j " ciafarch" andova a venìo " sëmnà da n'onsa a quatr onse de smens ëd bigat" a second vaire moré a j'ero dësponìbil. An efet quand che tacavo a " dësciòdi" e a rampignesse sù ëd le " s-ciuendëtte" fàite con la " brùera" cheuìja an montagna, a sbutavo a rusié a tut andé le feuje frësche di moré che a deuvìo essi portà an continuassion. Ma prima a ventava saré bin, bin tute le filùre e a ventava che tut l'ambient a feuissa bin caud e che ai fuisso nën sbals ëd temperatura. A l'ora tut l'ònca a fasìa damanca për lò fé a venìa deuvrà, findi j linsòj dël " coredò" ëd la sposa sa j'era 'l cas, basta 'd tenìe al caud.

E quand a tacavo a saresse ant ël " cochet" dòp d'avèj " durmì ëd la quarta" a se anl'andìava 'l travaj final, Un prun a venìo dëstacà da le s-ciuendëtte e portà giù suta la pantalera a "ninsolà", andova fomne, fiette vesine a maraje 's dasìo da fé a " dëscoconé" j cochett beutandje an s'ël pulit, për vempi pi 'd sach possibil da porté al mercà a Coni, an piassa Vitòrio,peui piassa Galimbert d'aranda al Tribunal andova i negosiant a spetavo ch'a venéisa "butà fòra la bandiera", ch'a dasìa andi al contratassion. (col mercà a l'é peui durà findi a la fin di agn sinquanta). Êl mercà a l'é finì, përchè a j'era 'dcò finì l'alevament di bigat. Tròp travaj e la gent a l'avìa tacà a lassé la campagna, për andé a travajé an le fabriche 'd le sità!

E n'autr tòch dël nòstr passà a l'é andasne!

Ma j'era pà mach i bigat da vardé. Ventava l'auré për pianté melia, tajé " j miengh" e fé j fen, mné ël cavial an pastura, bagné j prà e alé avanti paréj. Ma apen-a finì i bigat, j'arivava già l'ora 'd tajé ël gran.

Êl gran a venìa tajà squasi tut con " ël daj" ( siessa). J'ero mach pòchi coi ch'a l'avìo già la " machina da tajé" tirà dal vache o dai beu.

Quand ël gran a l'era tajà a ventava andé a " angiavlé", con la " mëssuira" s'ën baronavo doi giavele ch'a venìo gropà ansema con ël " liass" e diventavo "gerbe" e peui 's fasìo le " capale". Dop j'e strubi a venio rastlà . Mach dòp i foresté a peudìo andé peui a "mëssoné".

Specialment durant ël temp ëd guèra, an ti camp brusà dal sol a veudìj mach ëd fomne con gròsse caplin-e

fiëtin-e e fiolòt con quaiche vej anco 'n piòta a angiavlé. J'òmo o ij fiòj pì gran a j'ero tuti spatarà për ël

mond a " fé ël soldà", sensa conté tuti coi ch'a sarìo mai pì tornà.

Coma 'l gran venìa portà an cassin-a a ventava logé bin bin ël gerbe e fé " ël gerbé" perché 'l gran prima 'd batlo a ventava ch'a " feissa la bujìa" e mach dòp a l'avrìo peui batùlo.

Quand rivava l'ora 'd bati 'l gran a j'era squasi festa gròssa.

Mare granda con la nòra a j'ero motobin andafarà a parjé colasion disné e marende a tuta cola gent che 's danava a travjé coma 'd sassin sota an sol anrabià e 'n mes a la povre e-sciassa da gavé ël fià Êl dì ch'a j'arivava la bateusa tirà da cobie 'd beu o an mancansa dal vache pì gurègne ,con la " neira" l'elevadù o l'ambaladora tuta la gent ëd la cassin-a a j'ero agità e dòp che j bator a l'avìo "logìa la trebia,con ël coriass bin tirà, se spetava mapi che " ël machinista" a dèisa 'l segnal d'inissi tirand la cordìna dël subiòt a vaport e alora tuti al sò post argaucià e con an folarin al còl për paresse da la povèr, con la caplin-a 'n testa i biavé o ij bator pront a 'nfile ël gërbe dësgropà an t'ël ëd la bateusa e cé tacà al bochette che campava giù ël gran andova a venìo pendù i sach da vempi a-i dasìa pi nen temp ëd piene 'na pignà an man e controlè se l'avìa rendù, se a j'era san e sech e le maràje con ël rastel ëd bòsch an man a j'ero pront a gavé l'oloch da sota la trebia mentre an s'ël gerbé j'omo pì fòrt con ël trent an man a spetavo a parte për sporse 'l gerbe 'l mëssonere ch'a l'avrìo peui dësgropà ël gerbe e spòrsie aj pajeur adet all'ambocadora 'd la trebia ( purtròp ogni tant se sentiva dì che chèjdun a l'avìo lassaie na gamba 'n ti'engranage), d'jàutri omo a j'ero posisionà a fé ël pajé ch'a l'avìa da essi fàit an manera da nen andé giù e da nen lassé passé l'eva sia 'd la pieuva o 'd la fiòca slovà.

Chèjdun ch'a l'avìo veuja 'd piesse noi masnà an bala, e se mandavo dal vzin a pié " ël curva pajé" e noi folaton a partìo 'd corsa e quand che ai ciamavo lòlì el vzin a scariava doi ròch bin gròss an t'ën sach e grignand sota ij barbìs se arcomandava: fe mach tension a nen ferméve e a nen escianchè ël sach, dësnò le " strument" se rovìna. E noi carià 'ma d'aso e russ 'ma 'd pito a rivavo da la bateusa, anvece d'essi ringrassià për la fatiga a venìo ricambià con 'na bela riada da part ëd tuti e a lora andasìo a stërmesse tacà i cotin ëd mama.

Finalment ës tacava a bati e ogni tant quand ël pajeur a ficava tròpa paja, la nejra a dasìa ne sciancon e a l'ora 'l machinista a-j brajava:" fe tension a nen fe fé ël bucin".

Ël"bucin" sarìa peui stàit gnente autr che angolfé ij angranagie 'd la trebia,an pòche paròle ij pajeur a campava tròpa paja ant'ij angranage blocand i moviment e pertant ël coriass a sautava giù dal pulìe obligand ël machinista a fërmé tut ël travaj për peudèj armontélo sù.

Le lenghe malissiose a disìo che ij pajeur chèj vòte a lo fasìo apòsta pë peudèj "taché boton" con chèj bele mëssonere fratant che 'l machinista a butava turna sù ël coriass.... Ma?

Mi i sai mach che col travaj lì a j'era motobin pesant. Ës tacava magari a tre bòt an piena neuit, a fermavo vers eut ore a fé colassion, peui torna finda a mesdì a mangé disné e dòp an s'ël bon ëd la caud findi vers sinch ore a fe marenda e peui torna finda a neuit chej vòte finda vers des ore, ës mangiava sin-a e peui a deurme. A fasìa pà damanca 'd fesse cuné, dova it t'jeres, it t'jeres, it calavi coma 'n pruss cheuit.

Ij sach ëd gran a venìo logià sota la pantaléra e dòp ch'a j'ero stait marcà dal " fator" a venìo divis: un al padron e un al masoé e durant la guèra na bela part a venìa "requisìa" për cont " ëd la Patrìa" e venìo peui purtà a "l'amasso del Popolo" e parèj col ch'a l'avìa bin, bin travajà ai na restava bin pòch për chiel e la sua famìja e col pòch restà a venìa carià ës le spale di pì fòrt e purtà sù an t'ël granè e dësvoidà an sle stërni fàit a mon che peui ogni tant a s'andassìa a virelo con la galossa për felo sëcché.

A la fin ëd la trebiadura, quand j'arivava ël vzin con ij beu a pié la " neira" tuti ansema 's fasìa 'nco na bela beivuva, stavòta papì con "ël vinòt dël botal" ma con an bon bicér ëd col de stup che cé a l'ha portà sù da 'n l'infernòt a pòsta për st'ocassion.

E l'oloch o la vòrva gavà da sota la trebia venìa peui portà ant la stubia për fé ij " fornéj" ch'a venìo peui vischà e i veudìj fumé për smane 'ntére.

Ij fornéj a j'ero fait con an baron d'oloch che a venìa quatà bin bin da 'n bel pò ëd tèra, 'ës lassava mach an purtuss an sla punta e da sota a venìa viscà ël feu, quand ch'a j'era ancaminasse a venìa stopà ël purtuss da sota e 'l feu continuava a ciumé finca j'era d'oloch da brusé, peui la tèra a venìa turna slargà e tante vòte con cola tèra lì, a veniu feite 'l " mutére" , an pòche paròle la drugia 'd le bestie a venìa mescià a la tèra e a la prima a sarìa peui venuva slargà e lòlì a fasìa da concim.

La stubia che svansava, na part a venìa laurà e subit semnà la panissa, o 'l mèj e motobin soèns ël frumentin. N'autr tòch a venìa piantà "la verdura" për l'inverne: còj, biarave, pòr, fnoj, sicòria, card.

Pòvra gënt, l'avìo pa 'nco finì ij gran ch'a ventava già taché con la melia, sensa contè ij fen

Për prima còsa a ventava taché a cheuje i fasolin che an col temp là venìo piantò fra na pianta 'd melia e l'autra, peui a "desfuié melia" a veusìa dì che ventava gavé le feuje pì basse di meliass, da la pana finda a tera. Custe feuje venìo peui dàite a mangé al bestie, peui coma tut sò a basteissa pa anco a ventava " spuntéla" con ël siròtt,ës tajavo tute 'lponte, ch'a venìo mëscià a l'èrba e dàita a mangé al bestie ant la grëpia. A stembër a ventava taché a " cheuje melia". Fumne fiette, fiolin e manuale 's piantavo fra i sorch e tacavo a scianché ël "pan-e" da la pianta e peui na fasìo 'd gròssi baron, dova i passavo peui a cheuìje con la baròcia tirà da ij beu ma pi soèns da na cobia 'd giore. An sla baròcia,a sbutava 'l gabion e peui 's campavo andrinta 'l pan-e ch'a venìo portà sota la pantalera fasande 'n bel baron. A la seira dòp sin-a, tant për nen cambié e për " rilassesse" an pòch an sima e d'antorn a col baron , giù e vej, fomne e masnà

vzin e conossent tuti ansema a tacavo a " dëspané melia", val a dì che tute 'l pan-e una pruna venìo ciapà da la part dël truss e le feuj veniu argaucià an sù e peui venìo ambaronà dova cé ansema a j'òm a na fassìo 'd bei massòt che venìo grupà con i gorett.

Chi parlava dël pì e del meno ,chì contava bale, e durant ël meis d'otober ,ël meis dedicà a la Madòna, mare granda a tacava decisa 'l Rosàri e pianòt, pianòt, tuti a j'andasìo daré.Ëd sòlit vers la fin, sei nen sa l'era për nen andurmisse,ës tacava a canté, cole sòlite canson che tuti a conossio, ëd colp a smiava che la stanchëssa a feuissa passà. Che bel ch'a j'era veudi tuti lì anfongà an mess al feuje 'd melia, sota col lumin ëd na lincerna a petròlio con ël fil ëd fum ch'a se spantiava e portà via dal l'aria frësca che tacava a intrete 'n t'jòss, e quaidon purtròp anvece 'd canté a l'avìa j'euj lucid e 'l sò pensè chissa 'ndova a j'era volà...Peui j'arivava cè o mare granda con na pinta 'd vinòt novel, magara mach ëd mericana , clinto o neiret, ma che savìa anco d'uva frësca e con ij bicér ch'a sonavo picanze 'nsema e con an grilètt ëd castagne plà o 'd baròte o con an " fagòt" ëd mondaj bele caud. E parèj fin che l'avìo finì ël baron e peui dàita la buna neuit a tuti, tuti a cugesse e... arveze a domanaseira.

Ël dì dòp, i mass ëd pan-e venìo pendù al " Ciaffar" bin bin espòst al surì e venìo peui batù a la fin ëd november o ai primi 'd dsembër.

Se peul disse che ij tavaj pì gròss a j'ero finì. Ma......a j'era sëmpre 'n ma purtròp. A chèjche masoé

le còse a j'ero pà andàite tròp bin. Rivà a San Martin, a l'avìo deuvù "slogé". E parèj a veudìj passé,

mògi mògi con baròce e barocin e caros carià ed cole pòche còse ch'a l'avìo pudù porté via, con cole pòche giore , chèj bocin ël crin, con la gabia di cunì e 'd la volàja ,con la slòira, ël voltin ,l'érpi e con pale e e pich, sape e trent, siessa e mëssuira apie e apiòtt e... con ël magon an creus e con ij sagrin anvlupà

an ti bagage sarà an ti cassiòt ëd la vardaròba tancanìa e con an pensé sol : speransa..... an n'avnì nen tant afross.Për l'òn che chi a traslocava da 'n pòst a n'autr ,ës disìja che a " fasìo San Martin".

Për coi pì bonurà, l'invern a veusìa pa dì arpòs.Prima 'd tut a ventava sëmpre ciadlé ël bestie 'nt la stala, festa e mincadì, musi, gavé " la drugia", fé bòsch an ti dì ch'a fiòca nen, fé còrde, ampaje 'l cadreghe, bati la cauna, filè la rista, filè la lana 'd bèro, fè maja e causett, an pòche paròle, parland coma che sparla ancheuj, a peularìo dì che collì a j'era an bel " riposo attivo". Già!.... Ma soma peui sicur ca feuissa pròpi

parèj?

L'unich amusament, se peuloma ciamelo parèj, an ti meis invernaj a j'era cola bela costuma " ëd fé la vijà."

Ant l'ora 'n le ca a j'era pà anco 'l riscaudament centralissà". Coi pì bonurà a l'avìo già ël potagé, ma la part

stragranda ëd le famìje a l'avìo mach ël fornél, che scaudava pròpi pòch e fasìa 'ndé an burdél ëd bòsch. Parparèj, chi peudìja andasìa a trové chèjche amis ch'a l'avìo la stala për peudeisse scaudé e lòlì a j'era andé "an vijà". Fasìo mach che anvlupesse 'nt la mantlin-a o 'nt ël mantél, ël fomne anrovà an t'ël sial e sërcand ëd nen sghjé ës la fiòca o 's la giassa e 'l masnà bin ambacucà ës ficavo sota la mantin-a dël pare

caminand sensa gnanca beiché dova 's butavo ij pé.

Rivà a la stala, mentre ij can tacà a la chejna a la molàvo pà ëd giapé,picavo doi colp ës luss e ausand ël fruj findi 'n pò genà a lo bussavo disand: a l'é permess? ( an tante stale a j'era anco l'usansa 'd pende " an mon" tacà a na corda cha a fasìa saré l'uss da sol, a l'é për l'òn che j'é anco adess chèjchedon che a dìso a coi ch'a saro nën la pòrta" a l'ass ël mon a toa ca?"Soma venù a rompive ij ciap, ma piche autr a fé doi ciaciarade e a scaudesse 'n pòc! Ël padron ëd ca o la padrona, ausanze da setà a rispondìo, veni, veni avanti, seteve mach sì ës la careja, a l'é giusta ampajà ëd frësch e për vojautre masnà a j'é ël pajon pen-a parià! Capitava soèns ëd truvé già d'jautri "vijòu"e parèj a-i surtìva fòra na ciaciarada bin anciarmà. Chèj vòte i gran ës butavo a giué a treset o a scopa, mentre 'l fomne a molava pà mai 'd travajé, chi a fasìa maja o scapin, chi a filava con ël rochet e chèj vòte 'l fije da mariè a j'ero tute andafarà a finisse 'l fardel.

Noi masnà ës na stasìo mapi citu,citu cugià an t'ël pajion a scoté i vej che contavo le stòrie 'd na vira, stòrie 'd guèra o faule 'd masche o di sarvan ch'a viravo 'd neuit ant le campagne e fra j busson. A j'era mach coi ch'a j'ero rivà da pòch dan guèra ch'a l'avìo pà veuja 'd conté, magari coi arcord a j'ero anco tròp frësch da arcordé. Chèj vòte mare granda o cé, ës na rivava con na bota 'd vin de stup o chèj vòte magara mach con 'na pinta 'd picheta e con na gavia 'd baròte o 'd castagne plà a second andova a capitavo, e parèj pian pianin a fasìo rivé l'ora d'artorné a nòstra ca.

Dòp d'avèj ringrassià pròpi 'd cheur sta gënt così ospitaj, s'anlandiavo squasi 'd corsa për nen fesse scapé ël caud cha l'avìo ambaronà ant la stala. Ma bòja sassin che freid ch'a fasìa col temp là! Mentre caminavo tut decis fasand tension a nen sghié, i peudìo pà ëd fene a meno 'd beiché ël cel tut steilà, e i ciamavo a papà coma 's ciamavo tute ste steile, e chiel am rispondìja: beica mach dova 'd butes i pé desno se dròche siche a-i veudes le steile! Se a j'era peui la lun-a ch'a fasìa ciair, j'umbre 'd j'arbo patanù a smiavo tanti scheletro 'd mòrt ch'a slongavo ij sò brass..E pen-a rivà a mia ca andasìo mapi a cogeme e sota i ninsòj i sentìo anco l'odor caud ëd la stala. Che piassì!

LA VITA ÈD TUTI DI'!

Giache, la vita 'n col moment, a j'era pa na vita coma cola ch'a a soma abituà a fé al dì d'ancheuj. A j'era na vità tribulà, sensa gnune comodità e con pòch travaj e col pòch ch'a j'era a vnesìa pagà con na misèria

Èd sòld a-j na j'era bin pòchi e bastavo gnanca a caté l'indispensabil da peudèj vive , gavand quaidun che coi sagrin a j'avìo pà. E parèj la pi gròssa part ëd le famìje, ës peul disse ch'a " tiravo la cinghia" e i chërdo che tante a fèisso 'd la fam.

Për col temp là, a j'ero " costumà" a mangé la polenta ësquasi tuti ij dì o al massim an dì sì e l'autr cò.

A la mangiavo 'n tute 'l manére: Polenta e lait freid, polenta e bur (për coi ch'a l'avìo), polenta e cunì, (piche autr con la bagna dël conì), polenta e ponciùva o tomìn, polenta e sautissa ( mach quand che 's massava ël crin) e sòssì a disné: Për sin-a anvece : fëtte ëd polenta scaudà con salata ëd còj crù, pulenta tajà a toch ant ël lait caud o na sgiaflà con na fëtta a doi anciove ch'a duvìo serve 'dcò për l'indoman!

Dòp ëd la polenta, a-j veìa nàurt piat " tradìsional": ël minestron. Tute ël vërdùre a servìo a fé ël minestron: patate, fasòj, fasulin, e fasòle,cosse, cossòt,caròte, selero, rave, pòr, pòis e chèj vòte a butavo findi 'l punte dël ronsole e 'd l'ortìje e a la prima luvertin ( ij ciapè e le rive a j'ero piene).

A propòsit, a venta pà dësmentié ij famos " fasòj al forn". Na vera galuparìa për col temp ( mì, sà l'é mach pë lòlì, a veno anco mat ambele adess, a l'é che i tròvu pì).

Ma 'l minestron pà tuti a l'avìo 'l verdùre da peudeilo fé e a lora gròsse " supe 'd lait" con ël pan sëch ciupinà ant la scòla o ant la gaviòta 'd tèra cheuita. La carn? A j'era bin raira, gavand quand che ai meuirìva ël galine con la "pepìa" o chèj conì ch'a ësciupavo.

Ma speul disse che le mnestre 'd verdura a mancava mai. Coj, patate rave e pòr e fasòj chèj vòte con na pignà ëd ris ,sa j'era. ( pa për gnente che me pare disìa che " la mnestra a l'é la biava 'd l'òm"

Custzì a j'era 'l mangé dël mincadì.

Për ij dì 'd festa, a j'ero ij " tajarìn fàit an ca", na fé pròpi galùp, peui patatine frite, o spinass, o fasulìn o salate e soens le rave a ësconda 'd la stagion e chèj vòte a j'era 'dcò 'n tòch ëd bujì.

Al fëste gròsse j'era usansa 'd fé ël " raviòle" o j'agnolòtt. ( mè pare a l'avìa l'abitudine 'd dì: a mangiarìo 'n piat d'agnolòtt, bin pien ëd raviòle!) Le raviòle 's fasìo pì che autr mach con ris e còj o ris e spinass. J'ero bin pòchi coi ch'a peudìo permetisse 'd butè ant l'empium an pòch ëd carn.

A propòsit ëd tajarìn, venta pà dësmentié " ij tajarìn ëd fromentin" al lait. Për mì a j'ero pròpi na " specialità" coma a disarìo ancheuj, an piat "pòver" ma che mach a penséje an fan véni la sgòsia 'd peudèjne fene anco na bela pansà o smenda tastéje.

Sëmpre a propòsit ëd mangé, m'arcòrdo quand ch'a j'era 'l mariage, fra ij campagnin. Èl dì dël marìage, coi ch'a peudìo adobavo bin ël barocin ch'a deuvìa porté la sposa e 'l caval a lo bardavo pà mal, con cocarde tacà a-i paraòj e bindéj colorà gropà aj finiment e a-j lustravo për finda ij sòcol, peui con dj'autri barocin e chèj dòme, tuti con la muda da festa 's nandìavo vers la "gesia". Arlongh la vìa, ij'invità,quand ch'a veudìo 'd masnà con mare e seure ferme ch'a spetavo 'l passage 'd la sposa, a-j campavo 'na pignà ëd giuràje criand:viva la sposa, mentre i pì ciòt ëscampavo a arvitolon, spërand ëd raboléne 'd pì ch'a peudìo. Al ritorn da la gesìa, j'era festa gròssa a passé sota la "pòrta volanta". A je spos a-j na combinàvo 'd tuti color e a la fin, tuti con ël gambe sota la tauvla, che 'd sòlit a venìa parià sota la pantaléra con ëd cavalétt ëd bòsch e për plancia 's duvravo j'ass di ciafàr di bigat.

Èl fomne 'd ca, a tiravo fòra ij mantìj pì beij dël coredò, tuti ricamà con ël sërviëtte abinà con j'inissiaj ëd la sposa peui na longa filéra 'd bute 'd vin,tut d'ëstop e con tante cavagnëtte pien-e 'd fëtte 'd pan bianch frësch fàit an ca e bele pignà ëd gherse rubatà e na sfilsa 'd piat da portà con bele fëtte 'd salam, ( ël crin a j'era stàit massà a carlevè) stagionà për dabin ant la cròta 'd la cassin-a. D'antorn al salam, tanti risolìn ëd bur. Dòp j'arivavo 'l mandìje con ël "vitel toné" e con ël "fritto misto a la piemontèisa"na galuparìa da fé berliché ij barbis finda a coi ch'a j'avìo nën , ancò chèj portà con vërdùre e finalment j'arivavo ël raviòle, bele , gonfie con n'anpium fàit con d'aròst tajà fin fin con ël ël tut mëscià con còj o spinass,

an pò ëd ris e na pëssuà de spéssie ch'a j dassìa an gust... ch'a lo sento ancò adess .O!! Pòuvre tì! Ij grilètt bin pien l'avìo nën temp d'arivé ch'a j'ero subit vòit, duravo pa tant. Altroché chiellà che a la domanda: It lass mangiane tante? E a-i rispondìa: chi mi? I l'hai mangiane set fëtte! ( fòrsa ch'a j'era abituà a mangé polenta). Col dì lì le portà ëd carn a mancavo pà. Aròst, polastrin al babi, e l'imancabil bujì con ël bagnétt verd con contorn ëd papate frìte o caròte e spinass e... ël bute d'ëstop continuavo a rivé piene e s'andasìo subit veuide e peui ël formagg e chèjvòte na brìsa 'd Castelmagn,... për peudèj beive 'n bicer ëd pì.

Bunètt e la tortà con ogni sòrt ëd fruta a sfinìa le nòsse, ma 'l bute continuavo a viré e a j'era rivaje 'l momente ëd taché canté. Parla pà che 'd cantade ch'a sfasìo. Cantavo tuti, giù, vej masnà fomne e parèj findi a séra e dòp a tacavo torna a mangé sin-a.

Èl prim dì lo passavo a ca 'd la sposa, e 'l dì dòp a ca 'dle spos e turna na bela mangià con ël bute ch'a ëscorìo daré sensa fermesse.

Mach dòp je sposs peudìo parti për ël " viage 'd nòsse". Con la dòma o con ël barocin ai portavo finda a la stassion ëd Coni e pensi 'n pòc chèjdun a j'ero bon andé për doi o tre dì finda a Torin! O già! O dësnò andasìo a " veudi 'l mar" a Savon-a, ma tanti 's fermavo prima...!

J'era peui l'usansa ch'a ventava "rendi nòsse" a je sposs. Parèj tuti coi ch'a j'ero stàit anvità a nòsse, a deuvìo anvité je sposs a dësné për contracambié, e al'é për l'òn che 'd sòlit le nòsse venìo fàite an ti meis

ch'a j'era nën tant travaj an campagna.

Costissì a j'ero ij mariage për ij campagnin, ma për j'autri a j'era pà parèj....

Anvece për ij nòbij, a sèi pròpi nen coma ch'a fèisso., ma i cherdo ch' a laveisso di'jautre usanse..!

Na còsa ch'a j'era motobin sentùva a j'era cola d'andé a-j mërcà. A speul disse che squasi tuti al martes se portavo al mërcà ëd Coni për fé speisa për tut la sman-a. A veudìj tute ste fomne, squasi tute an biciclëtta, con le borse piene 'd verdùra, con chèj doséne d'euv, o con doi o tre cobie 'd polastr gropà për ël piòte e pendù al manubrìo 'd la biciclëtta .Tante a l'avìo 'd pòrta-pachèt con na gòrba piena 'd cunij e chèjdune a portavo 'dcò chèj panètt ëd bur ( aj na j'era 'd cole che prima d'arivè a Coni fasìo mach che stermélo sota ij cotìn për nen deuvèj paghe ël dassi a-j dassié ch'a j'e spetavo a la " bariera dassiaria" e che piantavo 'l nas an tute le borse e ant le cavagne për veudi se l'avìo chèjcòs dë sfròs nën denuncià). I campagnin ch'a l'avìo il caval andasìo con ël barocin e tanti ch'a peudìo pà permetìslo già grassia tiré ël caross carià con

pare fra 'l bare e mare e fiòlin a possé dadaré. A veudi parèj a smìja nën ma da Madòna 'd l'Orm për andé a Coni a monta e tiresse daré ël caross carià a j'era 'na fatigassa nën da pòch!

L'autr mërcà ëd la sman-a a l'era col dël venèr ma meno batù.

Anvece al lunès matin j'òm andasìo al mërcà dlë bestie, al " fòro boario" davzin al Seminari e a la caserma di'alpin. Pà sëmpre l'avìo chèjcòs da vendi o da caté ma j'era na costoma 'd vuedi coma j'ero ij pressi e j'era 'dcò na bona manéra 'd parlé e sente le nòve 's l'andament ëd dieiti mërcà e soens ës na tornavo a ca

bastansa alégher për nën dì beivù o bin pien!

LE FESTE DEL PAIS!

Oltre al feste gròsse coma Pasqua e Natal, ël Corpus Domine, e tute j'autre bin conossuve, se festegiavo sovrapì San Grat e San Magn , tuti doi i Sant a j'ero protetur ëd la campagna. San Grat a prutegìva ij racòlt da la tempesta e da j'autre magagne mentre San Magn a j'era 'l protetur ëd le bestie, e vist e considerà che lij mè compaesan j'ero për la part pì gròssa campagnin, coste Feste a j'ero bin sentuve da tuti.

Për San Grat, dòp ëd Mëssa Granda da 'n gèsia a ses davanava la procession, passand për la Cormà, a rivava finda al Pìlon ëd San Grat da l'autra part ëd la ferovìa dova 'l Prevòst a dasìa la Benedission con l'arliquia dël Sant. A pres disné, dòp del vesp ës fasìo ij giò popolar: se ësciapavo j'ole, peui i pì ferlingòtt ës rampignavo 'n ës l'arbo 'd la cocagna, e i gòrba a piavo part a la corsa 'n ti sach. Mentre da j'òstu a mancavo pà mai " la gara al bòce" o a "tre set" o a "scopa".

Dòp ch'a j'era finìja la guèra, davanti a le scòle a l'avìo gavà la rete 'd cinta 'd la cort e parèj a j'era surtìe na bela piassa longa 'ndova a j'era piasse andi a giuvé al balon a pugn a longa o a la pantaléra. A giuvavo tuti grand e ciòt, e për le feste gròsse'd sòlit se fasìo le "gare al balon". A Madòna 'd l'Orma a-i na j'era diversi giugador da balon, i veuj arcordene chèjdon smenda coi ch'a 'm arcòrdo coma Michel Testa Carléto 'd Bertaina, Gianin Castlin,Gioanin Drapërìs e tanti d'àutri anco . Për noi dësbela a l'avìo 'dcò tacà

a pié a caus an balon an pò pì gròss ch'a lo ciamavo " fotbal" ( e chì a savìa cò a j'era l'ingleis ant l'ora?), ma peui quand ch'a rivavo a cà con ël ponte 'd le scarpe tute splà sich'a j'ero grane con pare e mare,

ma pasiensa,chèj caus i tiravo l'istess.

Nàutra biricada ch'e m'arcòrdo anco a le quand già pochetin ëd pì grandin, vers ël sinquanta se butavo d'acòrdi d'andé al cine a Coni, ëd sòlit al " Nassional", ma vist e considerà che a l'avìo pà mai 'n pié an sacòcia, tuti ansema a fasìo na coleta e peui un andasìa a la "cassa" a piava 'l biett, a intrava 'n t'ël cine

e sërcand ëd nen fesse vëdde 's ficava dadaré dël tendon d'evlù ross ch'a j'era 'n mira a tute le pòrte 'd sicurussa e pian piani a na drubìa una e parèj noi, cito,cito un për vòta 'ntravo e se sparpajavo an sà e 'nlà

fasand finta 'd gnanca conossisse, ma pa sëmpe a s'andasìa bin, chèj vòte la " maschera" ës n'arcorsìa a a a l'ora scapavo 'ma fuin e peui se truvavo tuti an sima di senté che da j baluard dë Stura a mnavo giù a pòrta Turin e peui a pé a tornavo a nòsta ca content 'ma 't pocio

E tut sòsì findi vers ël quaranteut, peui pian pianin la vita, 'dcò për ël Nòstr Pais a l'é cambià.

Ël pont neuv a l'era stàit duertà, ël treno a rivava torna finda a la stassion neuva e ij pont volant campà travers Stura a l'avìo dësblaje. Ël tranvaj a l'é mapi durà chèj agn a peui a l'han gavalo. An t'ël fratemp a j'era 'dcò cambià ël medich. A j'era rivaje 'l dotor Mancini, ch'a j'era stàit rimpatrià da la " nòstra" ex colònia ëd l'Eritrea. L'avìa tacà ël temp ëd la ricostrussion dòp ëd le rovìn-e 'd la guèra e da col temp lì, a l'é tacaje ël temp ch'a l'ha portà an pò për vòta la disafession ëd la gënt ëd campagna për la tèra, për la Sua Tèra,

për la Tèra di sò vej ch'a l'avìo bagnala per secoj con ël sò sangh e con ij sò sudor.

A l'han abandonala për andé a travajé ant le neuve fabriche che stasìo surtand coma j bolé e parèj ëdcò ël Nòstr Pais la Nòstra Madòna 'd l'Orm a l'ha 'dcò chila cambià facia, e 'dcò chila a l'ha cambià i sò Miracoj

nël " miracolo italiano".

Tut a l'é cambià. A son cambià le mentalità, a l'é cambià la Sua gent, a l'é tacasse a pi nen parlé la Nòstra Lenga la Lenga di Nòstri vej la Lenga che l'oma tuti parlà fin da quand a j'ero ant la cuna, mach përchè second chèj teste caude a fasìa " nen fin" parlé coma a l'oma sëmpre parlà. A smiava che a parlé Piemontèis a fuiso mapi ij ignorant. A l'é perdusse cola amicissia ch'a l'ha sëmpre distingh-se, cola véra nën cola fausa ch'e sveud an si làver ëd tanta gënt al dì d'ancheuj. Da la Merica a son rivaje ògni sort ëd diavolerìe, da la musica al mangé, dal le mòde pì sfacià a la manera 'd parlé, giotà da autre idee .anco 'd pì dësgrassià.

Ëdcò mi i son cambià e për l'òn an fermo si.

A val pàpì la pen-a 'd conté l'ònca a l'é peui capitaje, tant a lo san tuti, a l'oma tuti ij dì sota j'euj. Ma 'l temp me i l'hai versù contelo coma ch'a j'era e coma i l'hai vistlu e coma l'hai passalo con la mia famìja.

Temp dur, temp tribulà, con tante soferense ma con tanta dignità da part ëd cola gent là, la gent dël temp passà , la Nòstra gent cola dël Nòstr Pais, la gent ëd la Madòna 'd l'Orm!

Gent con 'na Stòria véra, ma che gnun a l'ha pa mai versula conté e gnanca a scòla pà mai gnun a l'han mustasla. A l'han fasse studié ij gest " glòurios" di Roman, egissian ma la Nòstra Vera stòria a l'han pa mai mostasla , ansi a dì la vrità a l'han sërcà an tute 'l manére e fesla dësmentiè, gnanca sa fuissa na còsa ch'a i dovoma vergognesse.

Mi i sai nen vojàutri còsa ne pensi, ma për mì, s'a j' é na còsa da vergognesse a l'é pròpi cola che noi a l'oma dësmentià tut dël Nòst passà, ëd le Nòste tradission, ëd le Nòste usanse. A basta nen che 'n tle feste del Pais ës fassa "polenta e sautissa" o la " festa 'd la bira". La tradission a l'é tut nàutra còsa, e se on ës la sent nën an creus a l'é inùtil sërchela an cole còse lì, a l'é coma tradì për n'àutra vòta la Nòsta stòria e ij Nòsti Véj, la Nòsta Tèra ch'a l'ha dasse ij nataij.

Penséje gent dël mè Pais! Mi i stago pì nen lì peurtròp, ma 'l me cheur a l'é anco sëmpe lì ansema a j'òss di mè vej e ansema a tuti coi ch'a i l'hai conossù!