Adriano Cavallo/Ël caval ëd Manuelin

Artorn

---

Ël caval ëd Manuelin

Ma vardé un pòch com ch’a l’é maj ël destin! Dle vire a peulo capiteje dle còse talment dròle ch’a l’é mal fé podèj buteje ’l mani. Parèj a l’avrà pensà Manuelin, a sò temp, cand ch’a l’era rivaje la cartolina precèt da part dël Distret Militar ëd Coni, ch’a l’era stàit artenù: «Idoneo a compiere il servizio militare” e, për lò tant a dovìa presentesse, ël tal di a la Caserma dël Regiment «Lancieri Aosta, con sede a Ravenna…». Sto pòvre Manuelin, finì ’d lese col papé che, tutun ch’a fussa mach un papé …ëd carta, da lì pòch a l’avrìa condissionaje bon-a part ëd l’intera soa gioventura. Chiel a l’era n’ardì giovnòt dël vej ëstamp, ëd cola “Rassa nostran-a” che na vira a l’avìo fàit gran nòst vej Piemont. Ma con ël passè dj’agn, col ëstamp a sarìa dventà minca vòta ’d pì ràir, mach pì d’ arcòrd ësbiadì, e quatà da un bondos ëstrat ëd póer ciamà: «oblio!».

Manuelin a lo savìa pro che un di o l’àutr «la Patria» a l’avrìa ciamalo a «compiere il pròprio Dovere», ma vist che a l’era un vajant «podista», a l’avrìa preferì vnì arolà ’nt ij Bersajé, nompà a l’era finì ’n mes ai cavaj… Chiel a riessìa pa a fésne na rason, e confidava ai sò cambrada, con fé dròlo: “ Ma bèica mach ësti marpion che marì fin a l’han fame fé; a l’han dame ’n man un caval da domestié, pròpi a mi ch i l’hai mach sempe avù da fé con j’aso …” (sensa specifiché se a j’ero a doi o a quatr gambe) .Còs veule maj! Chiel a l’era fàit parèj, an chëlchessìa situassion a vnèissa trovesse a sërcava sempe ’d pijela con na sërta filosofìa.

Parèj, da un di a l’àutr Manuelin a l’era trovasse…a dì pòch frastornà ’nt n’ambient dël tut ëscognossù, dalògn da Coni, da soa famija, da sò travaj e da j’amis…coj pòchi che chiel a l’era fasse, tuti gropà a la midema soa passion: core a pé!

Tajand curt Manuelin a l’era fini a Ravenna, che as peul pa dìsse ch’a fussa … pròpi a un tir dë s-ciòp da Coni, onda a l’era nà ’nt ël 1890.

Ij sò caporion a l’avìo pa butaje tant a fàitelo vers ij sò neuv còmpit e vist che a l’era dcò un bon trombëtista, sò Capitan a l’avìa nominalo …pensé un pò, gnente meno che: “Caporal trombëtié”! Come dì: un grad …ëd pì che l’eva. Un bel di, ël Comand a decidìa che Manuelin con un sërt nùmer dij sò cambrada a l’avrìo dovù andé a “rifornisse ’d cavaj ch’a vivìo al natural, ant la «Marëmma tosco-laziale». Parèj sto strop ëd cavaleger al comand d’un Tenent, a l’avìo pijà ’l treno e portasse a Grosseto, e da lì, an companìa dij famos «Butteri», a l’avìo organisà diverse batùe al fin ëd trové e “prelevé” un consistent nùmer ëd cavaj servaj da domëstié. Parèj a j’ero dirigiusse vers ël cheur ëd lòn ch’a j’ero ij mojiss e baciass malsan ëd la marëmma, con le soe legende ma pì che tut për le zanzare ch’a la anfëstavo, vere piaghe pestifere, portatris ëd la micidiala malaria (për coj temp).

Ansilì ij «Butteri» munì ’d longhe pèrtie, a l’avìo arnovà j’arcajch truch an manera da podèj ambaroné e caturé un pì gròss nùmer possibil ëd cavaj anter e, i seve com che a l’avìo fàit? Na fé da gnente, ma l’esperiensa tradissonal a l’avìa otnù sò efèt. A l’avìo pijà na cavala che andasìa ’n calor e a j’ero butasse a fela viré, për drit e për travers, trames a lë stërpaje, sagnere e gravere …

Gnanca da parlene che col mètodo duvrà a l’avìa dàit ij frut ësperà. As vogh che col vej dèt ch’a fasìa: “A tira ‘d pì un pluch ëd ...(omissis) che na cobia ’d beu”, a valìa anlora, a val ancheuj e a valerà sempe, tant për j’òmo che për ij cavaj…o simij, ma “adentromse” pa tròp an sërt particolar neh…

Fatostà che ste bestie, con l’ingann, a j’ero stàite possà…as sà nen come…ant na gròssa s-ciuenda, e ansilì, un prun a vnìo marcà a feu as na cheussa, con ël sign dël «regio esercito italiano».

Dòp chèj di, tute ste bestie sburdìe pa mal, a j’ero stàite mnà a la stassion dël treno e carià, con le bon-e o con le grame…an sij vagon bestiam e portà a destinassion.

Cand Manuelin a contava cole aventure, tutun ch’a vorèjssa nen dene a d’antende, as mocava mincatant ël nas e as suvava j’euj con ël fassolet …pijand come scusant ch’a l’era andaje na bòrda ’nt j’euj, ma nompà a j’ero tìmide lerme, che dë sfròs a fasìo ciù, ciù da j’euj ëd Manuelin che, a sò temp a j’era trasformasse, sò malgré, an ator e testimòni d’un temp che ciamelo glorios e al midem temp maleuros, a l’é un tut un.

Ma da lì an peuj a sarìa anlandiasse la vera stòria dël “caval ëd Manuelin”.

Dòp ëd diversi di ëd dressage, na bon-a part dë sti cavaj as peul dìsse ch’a fusso stài faità, ma a-i na j’era chèidun ch’a vosìa pa savèjne ’d buté giudissi. Andé ’n pò a savèj se l’istin a-j fasìa capì che da lì pòch temp, na gran part dë ste bestie a l’avrìo fàit na marìa fin …e nen mach lor. Comsissìa a Manuelin, sò Capitani a l’avìa daje l’incarich ëd dressé con ël massim angagg, un superb ëstalon, nèir com un giajèt. A l’avìa mach na stèila bianca marcà fra j’euj, pròpi ’n caval che a l’avrìa dàit pregg e blason al “Sor Capitan”. Ma j’era ’n cit inconvenient, sta bestia a smijava andiavlà, as lassava pa avziné da gnun, com che chèidun a sërcavo d’avzinesse a comensava a susné a tut andé, a tiré càuss e s’aussava sle piòte daré e stërpand con cole dë dnans a mostrava ij dent e nen mach, ansoma là, na bestia che a smijva impossibil ëd riesse a dresselo.

Ma ’l Capitani, a l’avìa un ciò fiss, a tuti ij cost a vosìa pa ’rnunsié a monté con blaga col superb ëstalon. An tant a l’avìa ciamalo con un nòm ëstramb, com s’a fussa na sfida: “Gabbo”. Chi lo sà se sto nòm a sarà derivà da “gabbare”?… A l’é a sta mira ch’as fà pi intriganta la stòria tra Gabbo e Manuelin.

Ël Capitanì a l’avìa daje l’incombensa a Manuelin ëd riesse a dressélo e felo dvent pì mansuèt; për lò tant a l’avìa esoneralo ’d monté ’d vardia e a tute j’àutre incombense, salv a cole gropà, an manera strèita, con l’adestrament ëd lë “Squadron”. Tut sùbit a Manuel, st’ordin a l’era smijaje na còsa sensa sens…, vist com ch’a comportava sta bestia…Ma se Gabbo a l’era ’n teston marca leon, a savìa pa nco còs ch’a vosìa dì confrontesse con Manuelin, ch’a l’era pì testard d’un mul, a l’avìa tut da përde (a la fin ëd la conta iv dijo peui ël motiv neh…).

Fra sti doi a j’era anlandiasse na sfida silenziosa. Minca d’un a vosìa avèj la mej…tutun che Gabbo a smijava ’d parte ’n vantage, ma sente, sente com ch’a l’era andàita a finì. Për Manuelin a l’era na question d’orgheuj personal e peuj, chi a col temp a lo cognossìa, a lo savìa che chiel a l’era pa ’l tipo ’d rende j’àrme tant facilment.

Parèj da col moment Manuelin a l’avìa cambià tatica. Për prima còsa a sërcava ’d feslo amìs, e com fé? A l’avìa decidù ’d rësteje ’l pì possibil daranda, parlandije ansema e s’ercand ’d pijelo për la gola…Gabbo a l’era angord ëd caròte e Manuelin, butasse d’acòrde con ij cusiné, a j’era riessù a fesse dè tuti j’avans ëd le caròte, se nen cole antreghe. Ma j’era un problema da risòlve, an quant Gabbo, com ch’a voghìa Manuelin a avzinesse a tirava a sganasselo. Ma Manuelin, pa fòl a butava le caròte ’s na pala, parèj a riessìa a sporséjle sensa core ’l risigh ëd fesse sganassé, tan che ’n pò për vòta Gabbo a vnìa pì dòcil. Ij di a passavo, ma ij risultà a j’ero pòch ancoragiant, tant che Manuelin a l’avìa pijà na drastica decision. Da lì ’n peuj a sarìa pì nen seurtì ’n «libera uscita» e a sarìa stàit tut ël temp a fé companìa a Gabbo. Sta decision as vogh che al caval a sarà piasuje, ma a bastava pa, parèj Manuelin a decidìa ’d deurme ’s na branda daranda a Gabbo, ma sempe con ël consens dël Capitanì. Peuj minca tant, sensa osservé tròp j’ordin…a pijava ’d crocion ëd pan vansà ’n cusin-a, a lo mujava ’nt ël vin e a-j lo dasìa a mangè a sta bestia…Tuti sti agreman che Manuelin a duvrava vers Gabbo, as vogh che con ël passè dij di, a j’ero riessù a fé dvente sto caval ..rasonevol. An tant a l’era riessù a buteje ’l mòrs. Dòp diversi tentativ, a j’era dcò riessù a buteje la cuverta sla schin-a sensa che Gabbo ’s butèissa aussé ’l cul. Ma la còsa pì problematica a l’era cola «del butta sella», na pratica bin risigosa, vist l’intemperanse ’d Gabbo. Manuelin a l’avìa pruvà pì che na vòta, ma tuj ij tentativ a j’ero andàit a veuid, Gabbo com ch’as sentìa col pèis an sël gropon, as butava a scaussé e a aussé ’l cul, susnand a tut andé.

Na bela matin a l’avìa torna tentà l’operassion e a j’era riessù a buteje la cuverta d’ordinansa për ël sot-sela e, maravija dle maravije, Gabbo a l’era rëstasne tranquil, com se a fussa da sempe stàit abituà. Lòn a l’avia ’ncoragià Manuelin, tant che la matin dòp a decidìa ‘d prové a pogeje la sela sël gropon. Sò cheur a batìa come ’n maj… a l’era sqausi sicur che Gabbo a l’avrìa, com sò sòlit, aussà ’l cul tirand càuss a veuid…Ma peuj a decidìa ’d ritenté. An tant a j’era riessù a feje passè sota la tripa la coreja dël sot-pansa, sensa che Gabbo a tirèissa càuss. A j’era già na còsa importanta, àora a ventava mach pi riesse a fé assëté da sta bestia ’l pèis ëd la sela. Manuelin dòp chèj di a decidìa ’d provè ’l «butta-sella», parèj cola matin, dòp d’avèje sporsùje sla palm ëd la man, na pignà ’d sucrin, bagnà ’nt ël vin, Gabbo a l’avìa bërlicaje con ësgheusia … Con soa lengassa as bërlicava fin le nariss, dasan andi a na susnà pì dlicà che ’l sòlit, còsa che Manuelin a l’avìa considerala come un ringrassiament…

La susnà ’d Gabbo a l’era stàita për Manuelin, come se a-j dèissa sò consens, tant che lì su doi pé a decidìa ’d ritenté n’àutra vira.

A venta pa dësmentijé che la sela dla Cavalerìa d’anlora, a pèisava quaranta e passa chilo, sensa «annessi e connessi», për tant a l’era pa bel fé, aussé ’d colp un pèis dël gener sensa campela ’d pèis an sël gropon dël caval. Se peui sta còsa a capitava për la prima vòta, la facenda l’era pì che risigosa, ma Manuelin a l’avìa decidù e va là, con fé decis, ambrinca la sela, e sensa penseje pì che tant a la campa con decision an sël gropon ’d Gabbo, ma sto sì a l’avìa pa fàit na piega. Manuelin a savìa pì còs dìsne, a l’era butasse a fé ’d sàut da la gòj sensa antajèsne che a stasìa rivand sò Capitan che, vistlo tut eufòrich a l’avìa capì l’antifona e sërcand ëd fé ’l dur a lo arciama a l’ordin. Te mat! Manuelin a l’era mach pì scatà sl’atent sensa arbate paròla. Ël Capitan, cambiand umor aj dìs: «Ripòso, ripòso, bravo caporale, ai fatto un ottimo lavoro, ti meriti una ricompensa, passa nel mio ufficio», peuj a fà un vir d’antorn a Gabbo e lo squadra da bin e virasse vers Manuelin a-j dis: “Adesso tocca a te cavalcarlo, poi vedremo” e as na va, mentre Manuelin, picand ij tach an sema, come d’ordinansa, a-j rispond: «Signor sì».

Da col moment, për Manuelin a l’era anlandiasse na neuva aventura e che aventura!

L’adestrament për Gabbo, cognossand sò carater, a l’era stàit bastansa agevol. Sarà stàita l’amicissia che a j’era vnusse a creé tra chiel e Manuelin. Findi ’l Capitan a j’era stasne smaravijà a vëdde come Gabbo a l’era dventà dòcil ai comand ëd Manuelin, mach su na còsa Manuelin a riessìa nen a felo sté a sò comand …a l’era cand, durant le continue cavalcade d’adestrament, ël Capitan a dasìa ordin a Manuelin, che come Caporal trombëtié a l’era incaricà a dé ij comand a lë squadron con d’arson ëd tromba. E sì a vnìa ’l bel …Cand ël Capitani a ordinava: “Caricaaaa”, Manuelin a dovìa mandé ij classich tre arson a tut lë squadron. A sta mira Gabbo, com se a vnèissa spronà a sangh, a scatava come na furia e ’nt un nen a-i passava dë dnans al caval dël Capitan …còsa che a dovìa mai capité. Sto pòvre Manuelin, a-i butava tuta soa volontà e capacità a fé an manera che Gabbo a ralentèissa l’andatura, ma gnente da fé, an coj moment Gabbo a fasìa com ch’a vosìa, an barba a j’ordin sever d’un Capitan pì arvirà che na tarantola…Còs fé?

Na matin che a j’ero nen previste le sòlite «uscite d’addestramento» ël Capitan a calava dal sò ufissi andand decis vers le scudarìe. Rivà ’nsilì as trovava Manuelin ch’a stasìa fasandie “la brus-cia-strija” a Gabbo. Manuelin a l’avìa molà lì soa mansion e butasse sl’atent dë dnans al Capitan disandie: «Comandi signor Capitano…» e sto-sì ’d rimanda: «Riposo caporale, riposo … Piuttosto, il mio Gabbo, come si comporterà oggi che ho intenzione di montarlo?». Che domanda! Manuelin a savìa pa còs dije, a l’avìa por che qualsissìa rispòsta a l’avèissa arsevù da chiel, a l’avrìa podù pijela come na mancansa ’d rispét vers un superior…con le conseguense ch’aspeulo anmaginesse; parèj a l’era nen riessù a pronunsié na paròla, tant che ’l Capitan, con fé arogant a-j fà: «Allora caporale, non si risponde ad un superiore?». Manuelin a pijava coragi a doi man e a-j rispondija: «Signor no, signor Capitano. Mi scusi ma non saprei …, ma se lei permette ’n mio consiglio…» e ‘l Capitan: «Vai, vai avanti … quale sarebbe questo tuo consiglio?», Manuelin a s’arpija e a-j rispond: «Fossi in Lei, aspetterei ancora qualche tempo, con me Gabbo è diventato docile come un agnellino, ma non so come potrà comportarsi … chiedo scusa, con un estraneo…» Ël Capitan, sentand lòn lì a l’era dventà ross come na tomatica e lo rimprociava con ste paròle: «Ma bene Caporale, così io sarei un’estraneo … » Ma sta vira Manuelin a l’era subit cors ai ripar specificandie: «Mi scusi Signor Capitano, volevo dire estraneo all’addestramento … non era certamente una mancanza di rispetto nei suoi confronti». Ël Capitan, a fasija mach che pijé për bon-a la giustificassion ëd Manuelin, ma ’l midem temp a j’ordinava ’n manera perentoria: «Voglio che Gabbo mi venga consegnato fardellato con la mia sella e relativi finimenti, all’ora prevista për l’inizio dell’addestramento pomeridiano, siamo intesi Caporale?». Manuelin a l’avìa pa podù dì d’àutr e a l’era scatà sl’atent con la sòlita frase d’ordinansa: «Signor si, Signor Capitano». Ël Capitan con fé autoritaria l’era andasne con un sach e na spòrta ’d sagna … tutun che a sërchèissa dë dnì stërmà, sota ij sò barbis a l’umberta, un soris ëd compiasensa …se nen ëd sagna.

A j’ero ai prim di dë stèmber e la giornada a l’era pitòst càuda. L’ora dla radunansa për l’inissi dël sòlit vir d’adestrament ëd lë squadron a l’era fissà për le quatr’ore dël dòp disnà. Tut l’inter Ësqaudron a l’era già an ordin come al sòlit. Ij cavaleger, ò mej ij “lancé”, a j’ero già ’n sela, as spetavo mach pì l’ariv dël sor Capitan che, come sempe … a l’era mai pontual; a l’era na soa costuma fesse sempe speté, ma për ij cavaleger ëd l’inter Ësquadron, mantene ferm ij cavaj anlignà, doi për doi a l’era pa sempe bel fè, specialment sota ’n sol ch’a brusava le sërvela. Fòrsa ’d fé, ël Sor Capitan a l’era risvasne, com soa sòlita andan-a marsiala. Manuelin a l’era lì che a lo spetava e con la man mancin-a a tnìa Gabbo për la cavëssa, bin curta, squasi a l’atach dël mòrs.

Ël Capitan as pòrta lì dë dans a Manuelin e ’s buta a viré d’antorn a Gabbo bèicandlo con sodisfassion, ma sta bestia a smijava pa dla midema idèja. Cand ch’a l’era trovaslo lì ’d front, a l’avìa piantà un-a dle soe susnà, sërcand d’àussesse sle piòte dadaré ma Manuelin, ch’as lo spetava un tal comportament a l’avìa tnùlo bin ferm për ël mòrs, mentre ai disìa…(an piemontèis, parèj ël Capitan a lo capìa nen…): “Stà brav Gabbo, sta brav, it veule feme finì ën sël taulass ’d punission?”. Dòp che ’l caval a l’era calmasse na frisa, ël Capitan a butava ’n pé ’nt la stafa mancina ’d Gabo e con ëslans a sàutava ’n sela. Manuelin a tnìa sta bestia për ël mòrs, s-ciass, ës-ciass fin cand ël Capitan a j’ordina: «Caporale lascialo, ci penso io a dominarlo sto indemoniato…». Parèj Manuelin a molava mòrs e cavëssa, mentre ’l Capitan a l’avìa ambrincà a doi man le rëdne, peui j’ordina a Manuelin: «Caporale in sella e al passo». Manuelin, sàuta ’n sela, sta vira sël caval dël Capitan e a dà ’l segnal con la tromba e tut lë squadron ch’as buta ’n marcia. Dòp d’un pòch ’l Capitan a j’ordina: «Al trotto» e Manuelin a dà torna l’ordin con ij doi arson ëd tromba…Ma pròpi ’n col istant Gabbo a tira fòra tuta soa potensa e arvira e a fà mach che àussesse sle piòte dadaré, as buta a susné a la disperà, a tiré càus a drita e a manca, peuj as dëscadenava ’nt na serie impressionante d’alvure sle piòte con na serie impressionante ’d sàut …disarcionand sensa pietà ’l Capitan, fasandlo fini a gambe pataria butandlo ’n ridicol dë dnans a tuj ij component ëd lë Squadron dij “Lansé d’Osta”.

As peul anmaginesse, con che umor a sarà sentusse ’l Capitan …Manco mal che a l’era talment ampovrà da quateje soe ciafele ch’a j’ero dventà rosse pes dël feu, dal nervos e da la figura da ciculaté fàita dë dnas ai subaltern. Për lò tant a l’era bin dorgnà, con tut lò a l’era andaje ’nco da pocio dòp dël vòl che Gabbo a l’avìa faje fé. Le conseguense a sarìo podù esse pitòst greve. An tant le dòrgne a l’avìo compagnalo për un pò ’d temp, anans che dolor e dolorin a fusso arsanisse dël tut.

Apres dë sta disaventura, ël Capitan a l’avìa convocà Manuelin an sò ufissi e fasand ël dur a-j disìa: «Caporale tieniti pure quel demonio di Gabbo, durante tutta la mia carriera, non mi è mai capitato di essere disarcionato a malo modo, come mi è toccato con quel diavolo di un cavallo.».

Parèj Manuelin e sta bestia a j’ero dventà minca vòta ’d pì amis, Gabbo a l’era dventa l’ùnich sò amis, a tal manera ch’a rinunsiava a seurte ’n «libera uscita» con ij sò cambrada, basta podèj rësté ’n companìa ’d Gabbo.

Purtòp a j’ero ij temp che l’Italia unìa a l’era a l’arsëca ’d col fatìdich «pòsto al sole» sle afoà sabie dël dësert ëd la Tripolitania. Parèj da lì pòch, Manuelin con sò Gabbo a j’ero stàit ambarcà con milanta e milanta d’àutri soldà dl’Esercit Italian, vers l’òcupassion ëd la Tripolitania ’nt la guèra «Italo-Turca» dël 1911, ancheuj cognossùa come «Libia» (…ma la stòria ’s mosta pròpi gnente…?).

Ansilì Gabbo a l’avrìa dimostraje tut sò atacament a Manuelin, salvandie la ghirba da n’improvisa ’nmoscada da part dij “beduin” ij legendari «cavalieri del deserto»…

Ma costa a l’é tuta n’àutra stòria da riscrive, sempe se “mè temp” a peussa nen ëscade prima…

Àora, a la fin ëd la conta iv confido chi ch’a l’era Manuelin …a l’era mè Pare (1890/1968).

Driano ’d Caval (Adriano Cavallo)

39°Concors literari “Sità ’d Canej” 2017 Session : A) Conta 1° Premi (Ant la parlada ‘d Coni e d’janviron)